Η ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΠΑΤΣΑΡΟΥΧΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Α.Μ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ: Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Ζ.ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Η ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΠΑΤΣΑΡΟΥΧΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Α.Μ. 1340200100456

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.Πρόλογος... 3 2.Εισαγωγή... 4 3.Ιστορική ανασκόπηση... 6 4.Νοµική διάσταση της καύσης των νεκρών... 8 Α. Ελληνικό Σύνταγµα.... 8 Β. ιεθνείς ρυθµίσεις... 13 5.Η νοµοθετική ρύθµιση... 15 6.Η τοποθέτηση της ορθόδοξης Εκκλησίας... 17 7.Προβληµατισµοί-Αντίλογος... 20 8.Περιπτώσεις συλλόγων υποστηρικτών αποτέφρωσης... 22 9.Συµπεράσµατα... 24 10.Περίληψη... 25 11.Βιβλιογραφία... 27 2

1.Πρόλογος ΤΟ ΘΕΜΑ Η καύση των νεκρών έχει συχνά αποτελέσει αντικείµενο µελετών τόσο ως προς τη µεταφυσική-υπαρξιακή όσο και ως προς την πρακτική και λειτουργική διάστασή της. Εξίσου ενδιαφέρουσα όµως είναι η -όχι και τόσο συχνά απαντώµενη- νοµική προσέγγισή της, κάτι που θα επιχειρηθεί και στην παρούσα εργασία. Σε πρώτο στάδιο θα παρουσιαστεί µία σύντοµη ιστορική αναδροµή του φαινοµένου της αποτέφρωσης καθώς και µία συγκριτική επισκόπηση των αντιλήψεων που επικρατούν σε διάφορες χώρες και θρησκείες. Ακολούθως θα επιχειρηθεί η τοποθέτηση του φαινοµένου στο δικαιικό χώρο κατά κύριο λόγο βάσει των συνταγµατικά κατοχυρωµένων διατάξεων περί θρησκευτικής ελευθερίας και ελεύθερης ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας.τη νοµική θεώρηση της καύσης των νεκρών θα ακολουθήσει, για λόγους πληρότητας, η καταγραφή των απόψεων της ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας, ενώ θα γίνει αναφορά και σε συγκεκριµένες δικαστικές αποφάσεις γύρω από αυτό το θέµα. 3

2.Εισαγωγή Το ζήτηµα της καύσης των νεκρών επανήλθε προσφάτως στην επικαιρότητα, όταν το Μάρτιο του 2006 υπερψηφίστηκε στη Βουλή η τροπολογία 1 µε την οποία εναρµονίζεται πλέον και η Ελλάδα µε το καθεστώς όλων των άλλων χωρών της Eυρωπαϊκής Ένωσης, όπου η αποτέφρωση γίνεται αποδεκτή. Έλληνες και αλλοδαποί που ζουν στη χώρα µας, θα µπορούν, σύµφωνα µε τη νέα ρύθµιση, να επιλέγουν την αποτέφρωση αντί της ταφής. Με τη ρύθµιση αυτή καλύπτεται ένα κενό δικαίου που ήταν ασυµβίβαστο µε τις διεθνείς δεσµεύσεις της χώρας και ιδιαίτερα µε το ιεθνές Σύµφωνο για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα (άρθρο 18) και την Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου (άρθρα 9, 14), όπως θα παρουσιαστούν στη σχετική ενότητα. Η καύση µέχρι σήµερα δεν απαγορευόταν αλλά το δικαιικό κενό δηµιουργήθηκε γιατί απλώς δε ρυθµιζόταν. Η καύση των νεκρών ως κοινωνικό θέµα τέθηκε για πρώτη φορά το 1987 µε επιστολή του τότε δηµάρχου Αθηναίων Μ.Έβερτ στην Ιερά Σύνοδο η οποία δεν έδωσε καµία συνέχεια. Οι πρώτες συζητήσεις για το θέµα πραγµατοποιήθηκαν το 1992 µε πρωτοβουλία του Υπουργείου Παιδείας, ενώ το 1998 κατόπιν πιέσεων πολιτών που είχαν δηµιουργήσει οµάδες υπέρ της αποτέφρωσης κατατέθηκαν δύο νοµοθετικές προτάσεις στη Βουλή που στόχευαν στην καθιέρωση του θεσµού για τους µη ανήκοντες στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία. εν υπήρξε όµως καµία ρύθµιση γύρω από αυτό το θέµα αν και η ανάγκη νοµοθετικής πρόβλεψης της καύσης των νεκρών γινόταν διαρκώς οξύτερη για διάφορους λόγους. 2 Υπέρ της αποτέφρωσης γίνεται συνήθως επίκληση πρακτικών λόγων, όπως είναι η στενότητα χώρου, καθώς οι εκτάσεις των νεκροταφείων είναι περιορισµένες σε συνάρτηση µε τον κορεσµό τους και αδυνατούν να χωρέσουν τους νεκρούς. Ένα υγεινοµικής φύσεως επιχείρηµα υπέρ της καύσης των νεκρών είναι το γεγονός ότι συνιστά ταχύτερο µέσο αποσύνθεσης από την ταφή, η οποία θεωρείται από πολλούς ως εστία µόλυνσης του εδάφους, µε αποτέλεσµα να προστατεύεται καλύτερα η 1 Ν. 3448/2006, άρθρο 35 2 Μαντζουνέας Ευάγγελος, «Η καύσις των νεκρών»,αθήνα, 1992 4

δηµόσια υγεία. Επίσης γίνεται αναφορά από τους υποστηρικτές της αποτέφρωσης στο ότι η ύπαρξη νεκροταφείων ενθαρρύνει φαινόµενα τυµβωρυχίας, σύλησης νεκρών ακόµα και µαύρης µαγείας. Παράλληλα θίγεται και ένα ζήτηµα αισθητικής µε την υποχρεωτική εκταφή µετά από την πάροδο τριετίας. Τέλος, επισηµαίνεται το υψηλό τίµηµα των τάφων και τα εν γένει δυσβάσταχτα έξοδα κηδείας και ταφής, ενώ εξίσου δαπανηρή είναι και η συντήρηση και επέκταση των νεκροταφείων. Λόγοι που σαφώς επιδέχονται αντίλογο, ο οποίος αυτή τη στιγµή δε µας απασχολεί. 5

3.Ιστορική ανασκόπηση Ο ενταφιασµός υπήρξε από την Παλαιολιθική ήδη εποχή η επικρατούσα µορφή ταφής του νεκρού, χωρίς αυτό να σηµαίνει πως δεν υπάρχουν ενδείξεις καύσης νεκρών σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης. Τα πρώτα σαφή περιστατικά αποτέφρωσης σε όλη σχεδόν την Ευρώπη και τη Μ.Ασία απαντώνται κατά τη Νεολιθική εποχή όπου η καύση των νεκρών είναι πλέον το κυρίαρχο ταφικό έθιµο. Η επιστήµη κατέληξε στο ότι ήταν τόσο πρακτικοί (π.χ. πολεµικές συγκρούσεις, επιδηµίες) όσο και µεταφυσικοί (π.χ. εξαγνιστικές ιδιότητες φωτιάς, απαλλαγή από τον ανεπιθύµητο νεκρό και το κακό) οι λόγοι που καθιέρωσαν την καύση των νεκρών εκείνης της περιόδου. Ωστόσο υπήρξαν και λαοί (Αιγύπτιοι 3, Πέρσες, κλπ.) που δεν αποδέχονταν την καύση και προτιµούσαν τον ενταφιασµό ή την ταρίχευση των σωµάτων των νεκρών. 4 Στους Ιστορικούς χρόνους οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως σαφείς ενδείξεις για τη χρήση της καύσης των νεκρών. Μαρτυρίες για καύσεις νεκρών βρίσκουµε στην Οµηρική Οδύσσεια αλλά και στην Ιλιάδα 5, στα έργα του Πλούταρχου, του Ηρόδοτου, του Θουκυδίδη κ.ά. Στόχος της αποτέφρωσης ήταν ο εξαγνισµός και η οριστική αποµάκρυνση του νεκρού από τη σφαίρα των ζωντανών. Πρέπει ωστόσο να διασαφηνιστεί πως στην αρχαιότητα η καύση των νεκρών γινόταν µε θρησκευτική ιεροτελεστία και ακολουθούσε συλλογή των εναποµεινάντων οστών τα οποία και τοποθετούνταν σε πολυτελείς λάρνακες και θάβονταν σε ειδικά ταφικά µνηµεία. Γινόταν δηλαδή ένας συνδυασµός καύσης και ταφής των νεκρών. Η καύση των νεκρών υιοθετήθηκε και από τους Ρωµαίους οι οποίοι ανέπτυξαν εξαιρετικό τελετουργικό. Με την επικράτηση όµως του χριστιανισµού και σε όλη τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων οι νεκροί ενταφιάζονταν, διότι η καύση θεωρήθηκε πράξη ειδωλολατρείας και η χρήση της περιορίστηκε µόνο στις περιπτώσεις µολυσµατικών ασθενειών. 3 Συγκεκριµένα στην αρχαία Αίγυπτο καταγράφεται µία µόνο περίπτωση καύσης. 4 ουνδουλάκης Κ. Εµµανουήλ, «Η κσύση των νεκρών στην ορθόδοξη Εκκλησία», εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2003 5 Η καύση του σώµατος του Αχιλλέα, του Πάτροκλου, του Έκτορα κ.ά. 6

Ουσιαστικά η επαναφορά του φαινοµένου γίνεται µετα το 1872 στη Γαλλία, στην Ιταλία, στην Αγγλία, στην Αµερική και αλλού. Συγκεκριµένα στη Γαλλία η καύση εισήχθη για πρώτη φορά µε διάταγµα το 1789, αλλά η διεξοδική ρύθµιση του θέµατος έγινε µε νόµο το 1887 και σήµερα 21% των Γάλλων προτιµούν την αποτέφρωση. Με δικαστική απόφαση του 1884 επετράπη και στη Μεγάλη Βρετανία η αποτέφρωση η οποία επιλέγεται πλέον από το 73% των πολιτών. Στη γερµανική νοµοθεσία ο συνδυασµός διατάξεων περί σεβασµού της βούλησης του αποθανόντος και του νόµου περί αποτέφρωσης του 1934 εξίσωσε την καύση µε τον ενταφιασµό και το ποσοστό των Γερµανών που επιλέγουν την καύση ανέρχεται στο 42%. Τέλος και ο ισπανικός νόµος για τη θρησκευτική ελευθερία επιτρέπει ήδη από το 1945 την καύση των νεκρών. Οι Ισπανοί που επιλέγουν τη µετά θάνατον καύση του σώµατος τους αποτελούν το 23% του πληθυσµού της χώρας. Το φαινόµενο συνεχίζει να κερδίζει έδαφος, ώστε η αποτέφρωση σήµερα να επιτρέπεται στα ¾ του πληθυσµού της γης. 7

4.Νοµική διάσταση της καύσης των νεκρών Ανεξαρτήτως του εκκλησιαστικού εθίµου που έχει δηµιουργηθεί, υποστηριζόταν πάντοτε ισχυρώς πως η πολιτεία όφειλε να προχωρήσει στην καθιέρωση και της αποτέφρωσης ως εναλλακτικού τρόπου εξαφάνισης του πτώµατος για όσους το επιθυµούν είτε είναι µέλη της ορθόδοξης Εκκλησίας είτε όχι. Η καύση των νεκρών ως νοµικό φαινόµενο µπορεί να µελετηθεί υπό το πρίσµα του συνταγµατικού δικαιώµατος και στο βαθµό που σχετίζεται µε την άσκηση και προστασία του δικαιωµάτος ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της ελευθερίας θρησκευτικών πεποιθήσεων. Βασικοί άξονες γύρω από τους οποίους θα κινηθούµε είναι αφενός τα άρθρα 5 παράγραφος 1 και 13 παράγραφος 1 του Συντάγµατος και αφετέρου, σε διεθνές επίπεδο οι διατάξεις των άρθρων 18 ΣΑΠ και 9, 14 ΕΣ Α. Α. Ελληνικό Σύνταγµα. Ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας Το άρθρο 5 1 του Συντάγµατος περιλαµβάνει µία γενική κατοχύρωση της ανάπτυξης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως εξής: «Καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα και τα χρηστά ήθη». Η διάταξη αυτή έχει επικουρικό χαρακτήρα και εφαρµόζεται σε περιπτώσεις για τις οποίες το Σύνταγµα δεν περιέχει ειδικές διατάξεις. Ωστόσο αυτό δε σηµαίνει πως πρόκειται για µία γενική, κατευθυντήρια αρχή ή για έναν ερµηνευτικό κανόνα. Αντίθετα η διάταξη του άρθρου 5 παρ. 1 συνιστά ένα γνήσιο, πλήρους ισχύος δικαίωµα που απορρέει από την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και αξίζει να σηµειωθεί ότι είναι µία από τις διατάξεις του Συντάγµατος που δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση 6. 6 αγτόγλου Π.., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, εκδ. Σάκκουλα, 2005 8

Στο ίδιο πνεύµα και το άρθρο 2, παραγραφος 1 ορίζει πως «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Είναι προφανής µάλιστα η σηµασία που δίνει η ελληνική έννοµη τάξη στην προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας δεδοµένου ότι η διάταξη αυτή δεν περιέχεται στο µέρος του Συντάγµατος που αφορά τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα αλλά στις βασικές διατάξεις που ρυθµίζουν τη µορφή του πολιτεύµατος. Η αξία του ανθρώπου άλλωστε και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελούν υπέρτατες αξίες σε µία δηµοκρατία που θέλει να θεωρείται φιλελεύθερη. εν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς κατά ποια έννοια η αποτέφρωση εµπίπτει στο πεδίο προστασίας του άρθρου 5 του Συντάγµατος περί ελεύθερης ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας. Κατά τον τρόπο που ο καθένας είναι ελεύθερος να παίρνει εν ζωή τις αποφάσεις του και να δρα µε τον τρόπο που επιλέγει, έτσι αυτή η ελευθερία πρέπει να παρέχεται µε την πιο ευρεία της έννοια και σε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου. Οπότε για ποιο λόγο ο τρόπος εξαφάνισης του νεκρού σώµατος να µην καλύπτεται από αυτή την ελευθερία; Να σηµειώσουµε εδώ πως ο άνθρωπος µπορεί να κάνει οτιδήποτε δεν απαγορεύεται ρητά από το νόµο και όχι µόνο ότι προβλέπεται νοµοθετικά. Προστατευόµενος, λοιπόν, από το Σύνταγµα και στα πλαίσια του δικαιώµατος αυτοδιάθεσής του που απορρέει από το γενικότερο δικαίωµα του αρθρου 5 Σ και εφόσον δεν υπάρχει διάταξη απαγορευτική της καύσης ο καθένας µπορεί να επιλέξει ελεύθερα για τη µετά θάνατον τύχη του σώµατος του. Όπως αναφέρει το κείµενο της ψηφισθείσας τροπολογίας µόνη προϋπόθεση της καύσης είναι να υπάρχει προηγούµενη ρητή δήλωση του πολίτη για την επιθυµία του. Άλλωστε η καύση των νεκρών είναι µία µέθοδος εξαφανίσεως του πτώµατος που δεν αντιτίθεται στους ποινικούς νόµους, εφόσον δεν πρόκειται για ανθρωποκτονία ούτε για περιύβριση νεκρού ούτε για προσβολή της µνήµης του, και θεωρητικά δεν υπήρχε ποτέ νοµοθετική διάταξη που να την απαγορεύει. Εποµένως η νοµοθετική εισαγωγή της δυνατότητας αποτέφρωσης όχι µόνο δεν προσκρούει σε κανένα συνταγµατικό φραγµό, αλλά αντιθέτως η αποστέρηση αυτής της δυνατότητας αντίκειται στη διάταξη του άρθρου 5 του Συντάγµατος. Άλλο θέµα είναι το αν για λόγους προστασίας της 9

δηµόσιας υγείας είναι καταρχήν δυνατή η θέσπιση νοµοθετικών περιορισµών που θα καθορίζουν τον τρόπο και τους χώρους αποτέφρωσης. Θρησκευτική ελευθερία και ελευθερία πεποιθήσεων Η θρησκευτική ελευθερία συνιστά ένα από τα πρώτα ατοµικά δικαιώµατα που διεκδικήθηκαν ήδη από το 16 ο αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο, µετά τους µακρούς θρησκευτικούς πολέµους. Πρώτη επίσηµη αναγνώριση του δικαιώµατος περιέχεται στη ιακήρυξη ικαιωµάτων των Ηνωµένων Πολιτειών Αµερικής του 1776. Ακολούθησε η ιακήρυξη των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων της Γαλλίας το 1789 και στη συνέχεια η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώθηκε σε όλα τα ευρωπαϊκά συντάγµατα του 19 ου και του 20 ου αιώνα 7. Η θρησκευτική ελευθερία είναι ένα δικαίωµα µε περιεχόµενο ευρύτερο και θετικότερο από αυτό της ανεξιθρησκίας και παρέχει αξίωση έναντι της Πολιτείας να διασφαλίζει την ακώλυτη διαµόρφωση και εκδήλωση της θρησκευτικής συνειδήσεως. Όµως όπως κάθε άλλο δικαίωµα γνωρίζει περιορισµούς και φραγµούς στην άσκηση της, που καθιερώνονται από το Σύνταγµα, τη δηµόσια τάξη, τη συµµόρφωση προς τους νόµους και τα χρηστά ήθη. Το ελληνικό Σύνταγµα κατοχυρώνει τη θρησκευτική ελευθερία στο άρθρο 13 του οποίου µάλιστα η παράγραφος 1 είναι µη αναθεωρήσιµη, αλλά την αναφέρει επίσης και στο άρθρο 5 παρ. 2, ενώ στο άρθρο 3 ρυθµίζονται οι σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας. Το περιεχόµενο του άρθρου 13 παρ. 1 Συντ είναι το εξής : «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων του καθενός δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.» Ο όρος «θρησκευτική ελευθερία» είναι ένας καθολικός, συνεκδοχικός όρος που καλύπτει κάθε µορφή ελευθερίας που αναφέρεται στη θρησκεία. Το δικαίωµα στην ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως αναλύεται στις ακόλουθες επιµέρους εκφάνσεις: 7 Κονιδάρης Μ. Ιωάννης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού ικαίου, εκδ. Σάκκουλα, 2000 10

το δικαίωµα να πρεσβεύει κανείς οποιαδήποτε ή καµία θρησκεία το δικαίωµα εκδήλωσης ή αποσιώπησης των θρησκευτικών πεοιθήσεων ή της ανυπαρξίας τους το δικαίωµα µεταβολής ή αποβολής των θρησκευτικών πεποιθήσεων το δικαίωµα δαικήρυξης και διάδοσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι δε διαπράττεται το αδίκηµα του προσηλυτισµού το δικαίωµα του συνεταιρίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς το δικαίωµα θρησκευτικής εκπαιδεύσεως το δικαίωµα ίσης µεταχείρισης ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων µε βάση την αρχή της ισότητας Αντιβαίνει εποµένως σε αυτή τη συνταγµατικά κατοχυρωµένη ελευθερία κάθε είδος εξαναγκασµού του ατόµου σε πράξη ή παράλειψη που αντίκειται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του. Επιπλέον σύµφωνα µε το άρθρο 5, παρ. 2 Συντ «όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών πεποιθήσεων». Το άρθρο αυτό απαγορεύει τις διακρίσεις λόγω θρησκείας ορίζοντας ότι η θρησκεία δεν πρέπει να αποτελεί κριτήριο διαφοροποιήσεως κατά την αναγνώριση, στέρηση ή περιορισµό δικαιωµάτων 8. Εξαιρέσεις επιτρέπονται µόνο σε περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο και επιβάλλονται από το περιεχόµενο του δικαιώµατος, ενώ και το ίδιο το Σύνταγµα απαγορεύει την άσκηση της λατρείας µε τρόπο που να προσβάλλει τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη (ά. 13, παρ. 2, εδ. β Συντ. ) Βάσει των στοιχείων που µόλις εκτέθηκαν, αβίαστα προκύπτει το συµπέρασµα ότι η παροχή της δυνατότητας αποτέφρωσης εναρµονίζεται πλήρως µε το πνεύµα του Συντάγµατος. Η ελεύθερη επιλογή θρησκεύµατος και άσκηση της λατρείας του σαφώς και θα 8 αγτόγλου Π.., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, εκδ. Σάκκουλα, 2005 11

περιλαµβάνει τη σύµφωνη µε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις µετά θάνατον τύχη του σώµατος. Η πεποίθηση ότι ο νεκρός πρέπει να αποτεφρωθεί και όχι να ενταφιαστεί αποτελεί περιεχόµενο της θρησκευτικής συνειδήσεως και εφόσον η πεποίθηση αυτή δεν προσβάλλει τα χρηστά ήθη ή τη δηµόσια τάξη πρέπει να γίνεται σεβαστή. Από τη στιγµή που κάποια θρησκεία αποδέχεται την καύση τω νεκρών και ο αποθανών την έχει προτιµήσει πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα υλοποίησής της. Αναφορά πρέπει να γίνει και στο άρθρο 3, παρ. 1, εδάφιο α του Συντάγµατος που καθιερώνει ως επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδας τη θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού. Πρέπει όµως να διευκρινιστεί πως γίνεται πια ανεπιφύλακτα δεκτή η άποψη πως ο όρος «κρατούσα θρησκεία» δε σηµαίνει θρησκεία «κρατική» ή «επίσηµη» ούτε συνεπάγεται ηγεµονικό ρόλο της συγκεκριµένης θρησκείας, αλλά απλώς αντανακλά το ιστορικό και στατιστικό γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού δηλώνει ως θρήσκευµα την Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία µε την οποία συνδέεται στενά η ιστορία του έθνους. Από την άλλη πλευρά ο όρος «γνωστή» θρησκεία που απαντάται στο άρθρο 13 παρ. 2 εδάφιο α συνιστά µία αόριστη νοµική έννοια που έχει διαπλαστεί από τη νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας. Στο άρθρο αυτό ο συντακτικός νοµοθέτης ορίζει πως κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά µε τη λατρεία της τελούνται ανεµπόδιστα υπό την προστασία των νόµων. Γνωστή θρησκεία δε σηµαίνει «αναγνωρισµένη» θρησκεία, αλλά θρησκεία µε φανερά δόγµατα, διδασκαλία και φανερή λατρεία και οργάνωση που δεν προϋποθέτει µύηση. Κατά τεκµήριο κάθε θρησκεία είναι «γνωστή», εκτός αν αποδεικνύεται από τις αρχές ο «κρυφός» της χαρακτήρας ή η αντίθεση της στα χρηστά ήθη ή τη δηµόσια τάξη. Η διάκριση ανάµεσα στην «επικρατούσα» και τις «γνωστές» θρησκείες δεν έχει καµία σηµασία για την ελευθερία θρησκευτικής συνειδήσεως η οποία είναι καταρχήν απεριόριστη και αφορά οποιαδήποτε θρησκεία ακόµα και τις αποκλίνουσες από αυτήν διδασκαλίες. Οι «γνωστές» θρησκείες δεν είναι απλώς ανεκτές, αλλά είναι ελεύθερες και προστατεύονται από την πολιτεία. Το ελληνικό 12

κράτος βάσει της µερικής θρησκευτικής ουδετερότητας για την οποία γίνεται λόγος έχει υποχρέωση προστασίας κάθε θρησκείας και λατρείας, ώστε να διασφαλίζεται η θρησκευτική ελευθερία. Όλα αυτά σηµαίνουν πως η σχετική πρωτοκαθεδρία της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν µπορεί να αποτελέσει λόγο απαγόρευσης της αποτέφρωσης των νεκρών επειδή απλώς δε συµπλέει µε τα δόγµατα και τις αρχές της «κρατούσας» θρησκείας. εδοµένου ότι αποτελεί έθιµο άλλων θρησκειών και εν όψει της ίσης µεταχείρισης των γνωστών θρησκειών µε την Ορθόδοξη Εκκλησία που κατοχυρώνεται από το Σύνταγµα η δυνατότητα καύσης των νεκρών πρέπει να διασφαλίζεται και νοµοθετικά. Β. ιεθνείς ρυθµίσεις Η Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου αποτελεί µέρος της ελληνικής έννοµης τάξης (κυρώθηκε µε το ν.δ. 53/19.9.1974, ΦΕΚ Α 256) και ερµηνεύεται και εφαρµόζεται από τα αρµόδια όργανα του κράτους. Το άρθρο 1 της Σύµβασης καθιερώνει ως προς τα δικαιώµατα του πρώτου µέρους (άρθρα 2-18) το χαρακτήρα διατάξεων αυτοδύναµης εφαρµογής που είναι νοµικά πλήρεις και δε χρήζουν περαιτέρω εξειδικεύσεων από τα όργανα του κράτους 9. Ως προς την καύση των νεκρών µπορεί να γίνει αναφορα στο άρθρο 14 της ΕΣ Α το οποίο κινείται σε αντίστοιχα πλαίσια µε το άρθρο 5 παρ. 2 του Συντάγµατος και ορίζει τα εξής: «η απόλαυση των δικαιωµάτων και ελευθεριών που ορίζονται σε αυτή τη ιακήρυξη πρέπει να διασφαλίζεται χωρίς διακρίσεις λόγω φύλου, εθνικότητας, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων κλπ.». Το άρθρο 14 όµως δεν παρουσιάζει αυτοτελή χαρακτήρα και πρέπει να εξετάζεται κατά κανόνα σε συνδυασµό µε άλλες διατάξεις της ΕΣ Α που κατοχυρώνουν συγκεκριµένα δικαιώµατα. Εποµένως, ένα άτοµο δεν µπορεί να επικαλεστεί µόνο το άρθρο 14, διότι αυτό αναφέρεται σε µη διάκριση µεταξύ προσώπων σε σχέση µε αναγνωρισµένα από τη Σύµβαση δικαιώµατα και δεν εγγυάται καθαυτό την αρχή της ισότητας. 9 Ρούκουνας Εµµανουήλ, ιεθνής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, εκδ.εστίας, Αθήνα, 1995 13

Για τη εξασφάλιση του δικαιώµατος επιλογής καύσης αντί για ενταφιασµό πρέπει να γίνει παράλληλα επίκληση του άρθρου 9 ΕΣ Α που ορίζει ότι «κάθε πρόσωπο έχει το δικαίωµα της ελευθερίας σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, δικαίωµα που περιλαµβάνει την ελευθερία αλλαγής θρησκείας και πεποιθήσεων και την ελευθερία εκδήλωσης της θρησκείας είτε ατοµικά είτε συλλογικά µέσω της λατρείας, της παιδείας και της θρησκευτικής πρακτικής». Η θρησκευτική ελευθερία αναφέρεται στην ενδόµυχη αντίληψη καθενός περί ηθικής και υπονοεί την ελευθερία επιλογής, διατήρησης και εκδήλωσης της θρησκείας. Εκτός από την ΕΣ Α ένα άλλο διεθνές κείµενο που περιλαµβάνει διατάξεις που κατοχυρώνουν ατοµικές ελευθερίες είναι η Οικουµενική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, η οποία περιεβλήθη τον τύπο ψηφίσµατος το εκέµβριο του 1948, αν και δεν υιοθετήθηκε τότε οµόφωνα. Η ελευθερία επιλογής της καύσης µπορεί να θεµελιωθεί στο άρθρο 1 για την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και στο άρθρο 2 που απαγορεύει τις διακρίσεις λόγω φύλου, γλώσσας, χρώµατος, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής καταγωγής. Τέλος, ακόµα µία νοµοθετική κατοχύρωση της ελευθερίας σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας συναντάται στο ιεθνές Σύµφωνο για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα ( ΣΑΠ) που ψηφίστηκε το 1966 από τα Ηνωµένα Έθνη και κυρώθηκε και από την Ελλάδα µόλις το 1997. 14

5.Η νοµοθετική ρύθµιση Ενόψει και όλων των παραπάνω το νοµικό κενο στο ζήτηµα της καύσης των νεκρών ήρθε να καλύψει ο νόµος 3448/2006 «Για την περαιτέρω χρήση πληροφοριών του δηµοσίου τοµέα και τη ρύθµιση θεµάτων αρµοδιότητας του Υπουργείου Εσωτερικών, ηµόσιας ιοίκησης και Αποκέντρωσης» ( ΦΕΚ τεύχος Α,αρ.φυλ.57) που δηµοσιεύτηκε στις 15 Μαρτίου 2006 και στο άρβρο 35 ορίζει πως χορηγείται η δυνατότητα επιλογής σε πολίτες των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επιτρέπουν τη µετά θάνατον αποτέφρωση. Μόνη προϋπόθεση για την αποτέφρωση κάποιου πολίτη είναι - κατά την τροπολογία - να υπάρχει προηγούµενη ρητή δήλωση ως προς τη σχετική επιθυµία του. Μάλιστα, η ρύθµιση αναφέρει ότι η καύση είναι δυνατή ακόµη και όταν υπάρχει αντίστοιχη δήλωση συγγενών του θανόντος εξ αίµατος ή και εξ αγχιστείας έως και τέταρτου βαθµού. Ιδιαίτερη πρόβλεψη εξάλλου γίνεται για την περίπτωση διαφωνίας µεταξύ των συγγενών, οπότε αναφέρεται πως την τελική απόφαση λαµβάνει ο εισαγγελέας της περιοχής. Το κείµενο της ψηφισθείσας τροπολογίας αναφέρει σχετικά: «Επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών, ηµεδαπών ή αλλοδαπών, των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν τη µετά θάνατον αποτέφρωση. Προϋπόθεση για την αποτέφρωση είναι η προηγούµενη ρητή, χωρίς όρο ή αίρεση, δήλωση του θανόντος για τη σχετική επιθυµία του, ή η αντίστοιχη δήλωση των συγγενών του, εξ αίµατος ή εξ αγχιστείας, έως και τον τέταρτο βαθµό, κατά σειρά τάξεως. Σε περίπτωση διαφωνίας µεταξύ των συγγενών που βρίσκονται στην ίδια τάξη, η σχετική απόφαση λαµβάνεται από τον εισαγγελέα, στην περιφέρεια του οποίου φυλάσσεται ο νεκρός. Προκειµένου για ανήλικα τέκνα, η δήλωση γίνεται και από τους δύο γονείς, ή από εκείνον που ασκεί τη γονική µέριµνα. Η άδεια αποτέφρωσης χορηγείται από το ήµο ή την Κοινότητα, όπου λειτουργεί το Κέντρο, στο οποίο γίνεται η αποτέφρωση.» Τέλος η ρύθµιση παρέπεµψε σε Προεδρικό ιάταγµα το οποίο θα εκδοθεί κατόπιν προτάσεως των Υπουργών Εσωτερικών, ηµόσιας ιοίκησης και Αποκέντρωσης, Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων και Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και θα καθορίζει τους χώρους δηµιουργίας Κέντρων Αποτέφρωσης Νεκρών, τους όρους και τον έλεγχο λειτουργίας τους, καθώς και τις ειδικότερες 15

προϋποθέσεις αποτέφρωσης. Πρόκειται για τεχνικές λεπτοµέρειες που οφείλουν να διευθετηθούν και εγγυήσεις που πρέπει να ληφθούν ώστε η ελευθερία που παρέχεται να µην αποτελέσει αντικείµενο εκµετάλλευσης από τον ιδιωτικό τοµέα. Μία πρώτη εγγύηση είναι η βάσει του Κώδικα ήµων και Κοινοτήτων ανάθεση στους δήµους, οι οποίοι έχουν και την αρµοδιότητα για τα νεκροταφεία, της καθιέρωσης ειδικών χώρων για τη δηµιουργία κέντρων αποτέφρωσης, εφόσον κάτι τέτοιο κρίνεται σκόπιµο. Πρέπει να σηµειωθεί πάντως και η άποψη ότι ίσως η χωρίς συγκεκριµένη νοµοθετική πρόβλεψη πραγµατοποίηση της καύσης των νεκρών θα ήταν αντίθετη µε τις διατάξεις των νόµων 445/1968 «περί νεκροταφείων και ενταφιασµού των νεκρών» και 582/1968 που απαγορεύουν την ταφή εκτός κοιµητηρίων χωρίς η ιδιωτική βούληση να µπορεί να προβεί σε διαφορετική ρύθµιση. 10 10 Πρόκειται για τα άρθρα 2 παρ. 1 του α.ν. 445/1968 και 2 παρ. 3 του α.ν. 582/1968 16

6.Η τοποθέτηση της ορθόδοξης Εκκλησίας Ένα ακόµα σηµείο στο οποίο πρέπει ίσως να σταθούµε, αφού µελετήσαµε τα νοµικής φύσεως ζητήµατα που ανακύπτουν από την καύση των νεκρών, είναι η θέση της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία ως µοναδικό τρόπο εξαφανίσεως του πτώµατος αναγνωρίζει στην εκκλησιαστική της πράξη την ταφή, χωρίς όµως να υπάρχει και κάποια ρητή διάταξη που να αποδοκιµάζει άλλα µέσα και µάλιστα την καύση. Προτού αναπτύξουµε τις θέσεις της ορθόδοξης Εκκλησίας και για καθαρά πληροφοριακούς λόγους ας κάνουµε µία συγκριτική επισκόπηση των τοποθετήσεων άλλων θρησκειών. Όλες οι θρησκείες είτε επιβάλλουν είτε επιτρέπουν είτε απλώς αποδέχονται την καύση των νεκρών εκτός από των ισλαµιστών όπου είναι υποχρεωτικός ο ενταφιασµός, των ζωροαστρών, των ορθοδόξων Ιουδαίων και της ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας κατ αντιδιαστολή µάλιστα προς τα λοιπά χριστιανικά δόγµατα. Ο καθολικισµός αν και δίνει ιδιαίτερη έµφαση στον ενταφιασµό, δεν απαγορεύει την καύση των νεκρών. Πάντως οι προτεσταντικές οµολογίες αποδέχονται πλήρως την αποτέφρωση. Ο ινδουισµός και ο βουδισµός έχουν υιοθετήσει την καύση και µε ιδιάτερο µάλιστα τελετουργικό. Η Εκκλησία ως χώρος κατεξοχήν ελευθερίας δεν µπορεί να λάβει µέτρα καταπιεστικά για τα µέλη της ούτε να τους απαγορεύσει να κάνουν αυτό που θεωρούν σωστό. Ωστόσο δικαιούται να έχει άποψη για το κατά πόσο η καύση των νεκρών συµβαδίζει µε τη δογµατική της διδασκαλία. Άλλωστε στο Κανονικό ίκαιο της ορθόδοξης Εκκλησίας διατυπώνεται µε σαφήνεια η προσήλωση στον ενταφιασµό. Η Εκκλησία δεν µπορεί να απορρίψει την παράδοσή της και να προδώσει την εµπειρία και την πίστη της. Όπως υποστηρίζεται από εκκλησιαστικούς κύκλους, δεν είναι ότι δεν της επιτρέπεται, αλλά αδυνατεί να δεχτεί την απλώς χρηστική λύση της καύσης των νεκρών, η οποία συνιστά δείγµα της επιθυµίας της κοινωνίας για αποθρησκευτικοποίηση 11. Πρέπει να µείνει ανεπηρέαστη από το 11 Χατζηνικολάου Νικόλαου,Αρχιµ., «Ελε τθεροι από το γονιδίωµα:προσεγγίσεις της ορθόδοξης βιοηθικής», εκδ. Σταµούλη, Αθήνα 17

κοσµικό πνεύµα και να εξακολουθήσει να κηδεύει και να ενταφιάζει τους νεκρούς της. Μάλιστα, ήδη από το 1937 το θέµα απασχολούσε την Εκκλησία η οποία αγωνιούσε ενόψει του µελλοντικού ενδεχοµένου καθιέρωσης της αποτέφρωσης. Η επιθυµία της Εκκλησίας της Ελλάδος για συµπόρευση µε άλλες Εκκλησίες που επέβαλαν κυρωτικές αποφάσεις οδήγησαν την Ιερά Σύνοδο να ορίσει ως κύρωση τη στέρηση εκκλησιαστικής κηδεύσεως και µνηµόσυνων στους καιόµενους. Όσοι εποµένως δεχτούν, µε ελεύθερη συγκατάθεση, να αποτεφρωθούν τα σώµατά τους, επειδή έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για την ψυχή και το θάνατο, αλλά παράλληλα δηλώσουν πως επιθυµούν εκκλησιαστική κήδευση θα δηµιουργήσουν έντονο προβληµατισµό στην Εκκλησία 12. Ποια θα πρέπει να είναι η στάση της σε τέτοια περίπτωση 13 ; Η Εκκλησία δεν αποδέχεται τη δυνατότητα κηδείας στηριζόµενη στο ότι όλα τα τροπάρια κάνουν λόγο για κεκοιµηµένο άνθρωπο και η εξόδιος ακολουθία συνδέεται µε όραση ανθρώπινου σώµατος. Η τοποθέτηση του εκπροσώπου της Εκκλησίας της Ελλάδος, αρχιµανδρίτη Ν.Χατζηνικολάου είναι αρκετά σαφής: «Η καύση των νεκρών δεν είναι ατοµικό δικαίωµα του νεκρού πλέον ανθρώπου. Η διατήρηση του σώµατος αποτελεί κοινωνική υποχρέωση σεβασµού και επιβίωσης του προσώπου του. Είναι αδύνατον το θέληµα του ενός και ας αποκαλείται αυτό δικαίωµα να προσκρούει στην ανάγκη για σεβασµό του συνόλου. εν µπορεί να είναι δικαίωµα κάποιου να τον κάψουµε εµείς! Το θέµα δεν είναι αν κάποιος επιθυµεί να καεί, είναι αν η κοινωνία θα δεχτεί να τον κάψει.» 14 Κατά την άποψη της Εκκλησίας, λοιπόν, που σέβεται το ανθρώπινο πρόσωπο ως ψυχοσωµατική ενότητα, το σώµα χρήζει µεγαλύτερης τιµής και σεβασµού από την κοινωνία µετά θάνατον απ όση προστασία δέχτηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο όσο ζούσε. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο θεωρεί η Εκκλησία πως η επιθυµία καύσης κρύβει περιφρόνηση προς το σώµα και δεν µπορεί να γίνει δεκτή. 12 Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγ. Βλασίου Ιερόθεου, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου, Λιβαδειά 13 «Το 1960 η Εκκλησία της Ελλάδας ασχολήθηκε µε το θέµα της καύσης µε αφορµή το γεγονός ότι ο µουσουργός.μητρόπουλος όρισε µε τη διαθήκη του πως επιθυµεί µετά θάνατον να καεί το σώµα του και ητέφρα του να µεταφερθεί και να κηδευτεί στην Ελλάδα. Ο τότε Αρχιεπίσκοπος αρνήθηκε να κάνει την τελετή της κηδείας µε το επιχείρηµα ότι η καύση είναι αντίθετη στο πνεύµα της Αγίας Γραφής και την παράδοση της Εκκλησίας. Την άποψη αυτή δέχτηκε και η Ιερά Σύνοδος µε αποφάσεις της το 1972, το 1983 και το 1994.», Μαντζουνέας Ευάγγελος, «Η καύσις των νεκρών», Αθήνα, 1992 14 Εφηµερίδα «Καθηµερινή», φύλλο 17/1/1999 18

Επιπλέον στον κίνδυνο µήπως ξεχαστεί ο άνθρωπος επειδή δε φαίνεται η ψυχή του, διατηρείται το σώµα του. Η κοινωνία, υποστηρίζει η Εκκλησία, µε την καύση των νεκρών προσυπογράφει το δικό της µηδενισµό και οδηγεί τελικά σε καύση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η Εκκλησία της Ελλάδας είναι σαφώς αντίθετη µε την καύση των νεκρών που δε συµβαδίζει µε τη µακρά της παράδοση και δικαιούται να αρνηθεί κάθε είδους ιερολογία στις περιπτώσεις αυτές. Ούτε η Πολιτεία ούτε οι οικείοι του θανόντος µπορούν να εξαναγκάσουν την Εκκλησία να λειτουργήσει αντίθετα προς τις πεποιθήσεις της, διότι µε αυτόν τον τρόπο θίγεται η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης στην οπόια και αυτή έχει δικαίωµα. Με τον ίδιο τρόπο που πρέπει να γίνεται σεβαστή η επιθυµία κάποιου να αποτεφρωθεί, έτσι πρέπει να είναι σεβαστές και οι πεποιθήσεις της Εκκλησίας. Εποµένως η Εκκλησία της Ελλάδας, χωρίς να αφαιρεί από κανέναν το δικαίωµα επιλογής, δικαιούται να έχει άποψη στο κατά πόσο η καύση των νεκρών συµπλέει µε τα έθιµα και τη δογµατική της διδασκαλία και να επιλέξει τον τρόπο µε τον οποίο θα αντιµετωπίσει όσους από το ποίµνιό της αποκλίνουν µετά θάνατον από την παραδοσιακή τάξη. Το πιο πιθανό είναι η Εκκλσία να σταθµίσει τη θέση της απέναντι σε εκείνους που επιλέγουν την καύση αντί της ταφής, όπως άλλωστε έκανε και στο θέµα του πολιτικού γάµου δεχόµενη για τα µέλη της µόνο το θρησκευτικό. 19

7.Προβληµατισµοί-Αντίλογος Βέβαια, όπως συµβαίνει συνήθως µε τις περισσότερες νοµικές διατάξεις, και στην καύση των νεκρών µε τον τρόπο που ρυθµίστηκε νοµοθετικά µπορούν να εντοπιστούν σηµεία προβληµατισµού και αµφισβήτησης. Ο πρώτος προβληµατισµός γύρω από την καύση των νεκρών αφορά την έννοια της συναίνεσης του αποθανόντος. Ο νόµος 3448/2006 ορίζει ως απαραίτητη για το επιτρεπτό της καύσης την προηγούµενη ρητή δήλωση του θανόντος. Στο χώρο του δικαίου η έννοια της συναίνεσης προϋποθέτει την πνευµατική ωριµότητα του συναινούντος, ώστε να µπορεί να εκτιµήσει σωστά τη σηµασία και τις συνέπειες της δήλωσής του. Στις περιπτώσεις που υπάρχει αυτή η ρητή δήλωση του θανόντος δε γεννάται πρόβληµα. Το θέµα είναι τι γίνεται όταν η αποτέφρωση είναι απόφαση των συγγενών του νεκρου. Μπορεί να γίνει λόγος για εικαζόµενη βούληση; Προφανώς ναι, αν ο αποθανών όσο ζούσε είχε εκφράσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις στις οποίες περιλαµβανόταν η προτίµηση της καύσης αντί της ταφής. Όµως σε περίπτωση που κάτι τέτοιο δε συµβαίνει, έχουν οι συγγενείς ή ο εισαγγελέας -ο οποίος αποφασίζει σε περίπτωση διαφωνίας των συγγενών- το δικαίωµα να αποφασίσουν ότι η µετά θάνατον τύχη κάποιου τρίτου θα είναι η αποτέφρωση; Αν λάβουµε υπόψιν µάλιστα το ενδεχόµενο ο αποθανών να µην αποδεχόταν την καύση των νεκρών, µήπως η αντίθετη απόφαση των οικείων του συνιστά µία µορφή περιύβρισης νεκρού (ά. 201 ΠΚ); Ένα δεύτερο σηµείο προβληµατισµού ανακύπτει επίσης από το ίδιο το κείµενο του νόµου που ορίζει ότι «επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών, ηµεδαπών ή αλλοδαπών, των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν τη µετά θάνατον αποτέφρωση». Βάσει αυτού του εδαφίου προκύπτει ότι τα µέλη της χριστιανικής ορθόδοξης εκκλησίας καταρχήν δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα. Η Εκκλησία αφήνει τα περιθώρια επιλογής διευκρινίζοντας ωστόσο ότι θα διαφοροποιεί τη στάση της απέναντι στους καιόµενους µε την αποστέρηση τελετών. Στηριζόµενη στην ελευθερία θρησκευτικών πεποιθήσεων η Εκκλησία έχει σαφώς το δικαίωµα να µείνει πιστή στο δόγµα της και να καθορίζει ανεπηρέαστη από τη νοµική ρύθµιση τη θέση της. Τι 20

συµβαίνει όµως µε τη θρησκευτική ελευθερία του ατόµου; Γιατί ένας ορθόδοξος χριστιανός που αποδέχεται πλήρως τις διδαχές της θρησκείας του αλλά παράλληλα επιθυµεί τη µετά θάνατον αποτέφρωση του να µην µπορεί να τύχει ιερολογίας; Μήπως αυτή η άρνηση της Εκκλησίας συνιστά ένα είδος περιορισµού της ατοµικής ελευθερίας θρησκευτικής συνειδήσεως; Με άλλα λόγια ένα αυστηρό θρησκευτικό δόγµα µπορεί να αφήσει χώρο στην ουσιαστική πραγµάτωση του δικαιώµατος πλήρους ελευθερίας συνειδήσεως; 21

8.Περιπτώσεις συλλόγων υποστηρικτών αποτέφρωσης Το 1986 υποβλήθηκε στο Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών αίτηση για δηµοσίευση καταστατικού και καταχώριση στο οικείο βιβλίο των σωµατείων από τον προσωρινό εκπρόσωπο του σωµατείου υπό την επωνυµία «Σύνδεσµος Φίλων Αποτέφρωσης». 15 Το Πρωτοδικείο επικαλείται στην απόφασή του τη «δηµόσια τάξη» και το άρθρο 3 του Συντάγµατος. Αναλύοντας την έννοια της δηµόσιας τάξης το δικαστήριο δέχεται ότι µε τον όρο αυτό εκφράζεται το σύνολο θεµελιώδους σηµασίας αρχών ηθικού, πολιτικού και κοινωνικού χαρακτήρα που διέπουν τη ζωή στην Ελλάδα σε συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα. Ως προς το άρθρο 3 του Συντάγµατος το δικαστήριο δέχεται αφενός ότι οι αντιλήψεις περί ηθικής της ορθοδοξίας επικρατούν στην Ελλάδα και αφετέρου ότι η παραδοσιακή τάξη και το εκκλησιαστικό έθιµο δέχονται µόνο την ταφή των νεκρών και όχι την καύση. Στηριζόµενο σε αυτές τις απόψεις το Πρωτοδικείο κατέληξε στο ότι το σωµατείο που υπέβαλε την αίτηση δεν µπορεί να αναγνωριστεί καθότι ο σκοπός του, η προώθηση της καύσης των νεκρών, δεν είναι νόµιµος και αντιτίθεται στους κανόνες της δηµόσιας τάξης. Ωστόσο η απόφαση αυτή είναι ελλιπής διότι διακηρύσσει µεν ότι η καύση των νεκρών αντίκειται στους κανόνες δηµόσιας τάξης αλλά δεν προσδιορίζει ποιοι είναι αυτοί οι κανόνες. Επιπλέον και η άποψη ότι υπάρχει αντίθεση στα χρηστά ήθη είναι αστήρικτη, καθώς δεν µπορεί να χαρακτηρίζεται αντίθετη προς την ηθική κάθε αρχή που δε γίνεται αποδεκτή από την Εκκλησία. Η πρωτοβάθµια απόφαση ανατράπηκε µε διαφορετική απόφαση που εκδόθηκε από το Εφετείο Αθηνών για αντίστοιχη περίπτωση άλλου σωµατείου. 16 Ο «Πανελλήνιος Σύλλογος Υποστηρικτών Αποτέφρωσης του Νεκρου» ασκώντας έφεση ζητούσε να απορριφθεί η απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών 17 που δεν εκανε δεκτή την αίτηση του για καταχώριση στο βιβλίο των σωµατείων. 15 Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών 1819/1986 16 Εφετείο Αθηνών 1702/1988 17 Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών 3696/1986 22

Όπως αναγραφόταν στο καταστατικό του σωµατείου σκοπός του ήταν «η προώθηση της συνταγµατικά κατοχυρωµένης αρχής της ελευθερίας προσωπικότητας ζώντων και αποθανόντων προκειµένου να γίνεται αποδεκτή η εκφρασµένη επιθυµία για µετά θάνατον αποτέφρωση, χωρίς αυτό να προσβάλλει τη δηµόσια τάξη και ηθική κα ανεξαρτήτως της απολύτως σεβαστής θέσης της εκκλησίας». Ο σκοπός αυτός περιοριζόταν στο να προπαγανδίσει την ιδέα της καύσης των νεκρών και να επιδιώξει τη νοµοθετική της ρύθµιση και τη δηµιουργία χώρων αποτέφρωσης. Σε καµία περίπτωση δε φαινόταν κάποια επιδίωξη του σωµατείου να επιβάλλει τις απόψεις του στα µέλη του ή σε τρίτους ούτε και να υλοποιήσει την καύση πριν τη σχετική θεσµοθέτηση. εδοµένου, λοιπόν, ότι ο σκοπός του εν λόγω σωµατείου περιοριζόταν στη συστηµατική έκφραση των επιχειρηµάτων υπέρ της καύσης των νεκρών και στην προβολή της ανάγκης νοµοθετικής κάλυψης της, δεν τίθεται ζήτηµα προσηλυτισµού ούτε αντίθεσης στα χρηστά ήθη και στη δηµόσια τάξη. Άλλωστε σύµφωνα µε τις διατάξεις του ΑΚ 78-80 και µε τη συνταγµατικά κατοχυρωµένη ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι (ά. 12 Συντ) αποκλείεται ο έλεγχος σκοπιµότητας του σωµατείου 18, εφόσον πληρούνται οι προϋποθέσεις που ορίζει ο Αστικός Κώδικας. Συνεπώς το Εφετείο Αθηνών κατέληξε στο ότι ο «Πανελλήνιος Σύλλογος Υποστηρικτών Αποτέφρωσης» έπρεπε να εγγραφεί στο οικείο βιβλίο σωµατείων. 18 Γεωργιάδης Σ. Απόστολος, Γενικές αρχές αστικού δικαίου, εκδ.σάκκουλα,1997 23

9.Συµπεράσµατα α. Η καύση των νεκρών αποτελεί θρησκευτικό έθιµο που έχει τις ρίζες του σε πανάρχαιους χρόνους. β. Σήµερα η αποτέφρωση επιτρέπεται στα ¾ του πληθυσµού της γης και από πολλές θρησκείες. γ. Η ορθόδοξη Εκκλησία που θεωρεί το σώµα το ένα από τα δύο στοιχεία της ανθρώπινης ύπαρξης, δεν µπορεί να υιοθετήσει για τα µέλη της την αποτέφρωση των σωµάτων. δ. Ως επιχειρήµατα υπέρ της καύσης των νεκρών αναφέρονται συνήθως η ανεπάρκεια των κοιµητηρίων, η υπεραξία γύρω από τη διάθεση των µνηµάτων, υγειονοµικά ζητήµατα και ζητήµατα αισθητικής. ε. Η ανυπαρξία ειδικής νοµοθετικής ρύθµισης που να επιτρέπει την καύση στους επιθυµούντες τούτο συνιστούσε παραβίαση των διεθνών συµβάσεων της ελληνικής Πολιτείας. Το νοµικό αυτό κενό καλύφθηκε προσφάτως µε το άρθρο 35 του νόµου 3448/2006 µε το οποίο παρέχεται η δυνατότητα καύσης. στ. Μόνη προϋπόθεση για το επιτρεπτό της καύσης,σύµφωνα µε τη διάταξη του νόµου, είναι η προηγούµενη ρητή δήλωση του αποθανόντος η οποία πρέπει να συµβαδίζει µε τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του. ζ. Η εκκλησία της Ελλάδας πρέπει να σεβαστεί τη νοµοθετική ρύθµιση χωρίς αυτό να σηµαίνει πως υποχρεούται να αρνηθεί τις πεποιθήσεις της και να κάνει πράγµατα που δε θεωρεί εκκλησιαστικά ορθά. 24

Η ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ 10.Περίληψη Η καύση των νεκρών είναι ένα πανάρχαιο έθιµο που γίνεται αποδεκτό από τις περισσότερες θρησκείες και σε πολλές χώρες. Στην Ελλάδα ωστόσο δεν υπήρχε µέχρι πρόσφατα ρητή νοµοθετική της πρόβλεψη. Το κενό αυτό καλύφθηκε µε το άρθρο 35 του νόµου 3448/2006 που παρέχει αυτή τη δυνατότητα σε όσους το επιλέγουν και η θρησκεία τους το επιτρέπει. Η κατοχύρωση του δικαιώµατος αποτέφρωσης εδράζεται στις συνταγµατικές ελευθερίες ανάπτυξης της προσωπικότητας και θρησκευτικής συνείδησης και σε αντίστοιχες διατάξεις της ΕΣ Α. Η Εκκλησία της Ελλάδας πρέπει να αναγνωρίζει ότι η νοµοθετική ρύθµιση είναι αρµοδιότητα της Πολιτείας, αλλά είναι ελεύθερη να αποφασίσει ποια θα είναι η στάση της απέναντι στους επιλέγοντες την αποτέφρωση. 25

CREMATION Abstract Cremation is a time-honored custom accepted by many countries and religions. In Greece though until recently there has been no legal regulation. The law 3448/2006 covered the existing void by mentioning in article n.35 that the alternative of cremation is offered to those who prefer it and whose religion permits it. The freedom to select cremation instead or burial is based on the constitutional rights of freedom to religion and development of personality and on parallel declarations of the European Convention on Human Rights. Even though the Greek Church does not consent to cremation and cannot be required to act against its beliefs, it should respect the law established by the State. 26

11.Βιβλιογραφία ΓΕΩΡΓΙΑ ΗΣ, ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ, «Γενικές αρχές αστικού δικαίου», εκδ.α.ν.σάκκουλα, 1997 ΑΓΤΟΓΛΟΥ, Π.., «Συνταγµατικό ίκαιο-ατοµικά δικαιώµατα», 2 η αναθεωρηµένη έκδοση, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα, 2005 ΟΥΝ ΟΥΛΑΚΗΣ, ΕΜΜ. Κ., «Η καύση των νεκρών στην ορθόδοξη Εκκλησία Μελέτες ορθοδόξου θεολογίας», Θεσσαλονίκη, εκδ. Πουρναρά, 2003 ΙΕΡΟΘΕΟΥ, Μητροπολίτου Ναυπάκτου, «Μεταξύ δύο αιώνων», Λιβαδειά, εκδ. Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), 2000 ΚΟΝΙ ΑΡΗΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ Μ., «Εγχειρίδιο εκκλησιστικού δικαίου», εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα, 2000 ΛΕΚΚΟΥ, ΕΥΑΓ., «Ταφή ή καύση των νεκρών;», Αθήνα, εκδ. Αποστολικής ιακονίας, 1994 ΑΝΤΖΟΥΝΕΑΣ, ΕΥΑΓ. Κ., «Η καύσις των νεκρών», Αθήνα, 1992 ΡΟΥΚΟΥΝΑΣ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, «ιεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων», Αθήνα, εκδ. Εστίας, 1995 ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΑΡΧΙΜ., «Καύση των νεκρών: αµετάκλητη λήθη ή αιώνια µνήµη;», εφηµερίδα Καθηµερινή, 17/1/1999 ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΑΡΧΙΜ., «Ελεύθεροι από το γονιδίωµα: προσεγγίσεις της ορθόδοξης βιοηθικής», Αθήνα, εκδ. Σταµούλη ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙ ΕΣ: www.athos.gr www.i-m-attikis.gr www.kathimerini.gr www.cremation.com 27