Δραστηριότητες από τον κόσμο της Φυσικής για το Νηπιαγωγείο Ενότητα 4: Η ανακάλυψη στοιχειωδών μαγνητικών ιδιοτήτων Ραβάνης Κωνσταντίνος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία
Το διδακτικό αντικείμενο (1/6) Μαγνητικά υλικά στερεά με ειδικές συμπεριφορές μαγνητικές ιδιότητες οφείλονται στον ειδικό προσανατολισμό της κίνησης των ηλεκτρονίων των ατόμων Μαγνητικές αλληλεπιδράσεις αυτόνομη, ειδική συμπεριφορά της φύσης αλλά σύνθετο ηλεκτρικό φαινόμενο το οποίο προκαλεί κανονικές συμπεριφορές σε ορισμένα υλικά 2
Το διδακτικό αντικείμενο (2/6) Εκδηλώνονται στα υλικά χωρίς εμφανή σχέση με τα ηλεκτρικά φαινόμενα διδακτικά στην προσχολική και πρώτη σχολική εκπαίδευση αντιμετωπίζονται αυτόνομα Βασική ιδιότητα μαγνητικών υλικών μαγνητικό πεδίο στον χώρο που τα περιβάλλει Μαγνητικό πεδίο περιοχή αλληλεπιδράσεων (δράσεων & αντιδράσεων) 3
Το διδακτικό αντικείμενο (3/6) Αλληλεπιδράσεις μεταξύ μαγνητών είτε μεταξύ μαγνητών & μαγνητιζόμενων υλικών Όταν ένας μαγνήτης ασκεί δύναμη δράση σε έναν άλλο μαγνήτη ή σε ένα σιδερένιο αντικείμενο, ταυτοχρόνως δέχεται δύναμη αντίδραση (ίσου μέτρου & αντίθετης φοράς με τη δράση) από τον άλλο μαγνήτη ή το σιδερένιο αντικείμενο 4
Το διδακτικό αντικείμενο (4/6) Συχνά σχηματίζουμε την εντύπωση ότι μόνο οι μαγνήτες ασκούν δύναμη στα αντικείμενα καθώς κινούνται μόνο αυτά (π.χ. καρφίτσες, συνδετήρες) Η κίνηση του μαγνήτη ή του αντικειμένου στο μαγνητικό του πεδίο ή & των δύο σωμάτων μαζί εξαρτάται από: τον τρόπο που στηρίζονται τις τριβές με τις επιφάνειες στις οποίες βρίσκονται τη μάζα τους 5
Το διδακτικό αντικείμενο (5/6) Τα μαγνητικά υλικά δύο μορφές συμπεριφοράς "βόρειος" & "νότιος πόλος" του μαγνήτη Μεταξύ δύο όμοιων μαγνητικών πόλων απωστικές δυνάμεις Μεταξύ δύο ανόμοιων μαγνητικών πόλων ελκτικές δυνάμεις Τα μαγνητικά υλικά υποχρεωτικά δίπολα 6
Το διδακτικό αντικείμενο (6/6) Σε κάθε μαγνήτη δηλαδή συνυπάρχουν πάντα βόρειος & νότιος πόλος, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα να απομονώσουμε τους δύο πόλους σε διαφορετικούς μαγνήτες Αν, δηλαδή, ένας μαγνήτης σπάσει σε δύο κομμάτια δύο νέοι μαγνήτες με βόρειους & νότιους πόλους Όχι το ένα κομμάτι βόρειος & το άλλο νότιος πόλος 7
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η παιδική σκέψη (1/2) Μη συστηματική εμπειρία των μαγνητικών & των μαγνητιζόμενων υλικών σε αρκετά νήπια Αρκετά νήπια με καμία επαφή με τη φύση των μαγνητικών υλικών Χρησιμοποιούν τους μαγνήτες όπως ακριβώς & τα υπόλοιπα μη μαγνητικά υλικά Δεν δίνουν σημασία στις τυχαίες έλξεις που μπορούν αυτοί να ασκήσουν σε ορισμένα μεταλλικά υλικά 8
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η παιδική σκέψη (2/2) Πολλά παιδιά δεν διακρίνουν τα μη μαγνητικά αντικείμενα σε σώματα υλικά τα οποία μαγνητίζονται & άλλα τα οποία δεν μαγνητίζονται Πολύ σπάνια μπορούν να εντοπίσουν τη διαφορά: ελκτικών & απωστικών δυνάμεων ανάμεσα στους μαγνήτες βόρειων & νότιων μαγνητικών πόλων (Ravanis, 1994. Γαλημιτάκη κ.αλ., 1995. Ραβάνης, 1999. Καζέλα & Κακανά, 2001) 9
Οι στόχοι των δραστηριοτήτων 1. Ανακάλυψη της ελκτικής μαγνητικής ιδιότητας, τόσο μεταξύ μαγνητών όσο & μεταξύ μαγνητών και μαγνητιζόμενων υλικών 2. Διάκριση μαγνητιζόμενων & μη υλικών από τους μαγνήτες 3. Ανακάλυψη απωστικών ιδιοτήτων μεταξύ των ομοειδών πόλων των μαγνητών & προσδιορισμός των ομοιοτήτων των απωστικών δράσεων μεταξύ νότιων & βόρειων μαγνητικών πόλων 10
Χρησιμοποιούμενα υλικά Ραβδόμορφοι, πεταλοειδείς & κυλινδρικοί μαγνήτες με χρωματισμένους με διαφορετικά χρώματα τους βόρειους & τους νότιους μαγνητικούς πόλους Πλαστικά, ξύλινα & χάρτινα μικροαντικείμενα Μεταλλικά μαγνητιζόμενα & μη υλικά (βίδες, κέρματα, πινέζες, κλειδιά, συνδετήρες, βελόνες πλεξίματος, κρίκους, κουτάλια, πιρούνια κλπ) 11
1η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες & ορισμένα υλικά (1/5) Μοιράζουμε σε κάθε παιδί από έναν ραβδόμορφο μαγνήτη & αρκετά από τα μαγνητιζόμενα & μη υλικά Παρουσιάζουμε τα υλικά & ζητάμε από τα παιδιά να παίξουν χωρίς προγραμματισμό με αυτά Αρχίζουν να παίζουν πρώτα, κυρίως τα παιδιά που γνωρίζουν την ελκτική ιδιότητα των μαγνητών 12
1η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες & ορισμένα υλικά (2/5) Παρακινούμε & τα υπόλοιπα να χειριστούν τα υλικά Εάν υπάρχουν παιδιά που δεν φτάνουν μέχρι την ανακάλυψη της ελκτικής ιδιότητας, επιχειρούμε να τα βοηθήσουμε προτείνοντάς τους να επιδράσουν με κάποιο μαγνήτη σε ορισμένα μεταλλικά υλικά 13
1η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες & ορισμένα υλικά (3/5) Αφού ανακαλύψουν την έλξη που ασκούν οι μαγνήτες σε διάφορα υλικά, αρχίζουν να κάνουν μικρά σχέδια δράσης, τα οποία συνήθως είναι κατασκευές αντιγράφων πραγματικών αντικειμένων, ζώων κλπ (Σχήμα 1) Εδώ, τα περισσότερα παιδιά, κυρίως κατά τύχη, ανακαλύπτουν ότι οι μαγνήτες έλκουν κάποια από τα υλικά & χρησιμοποιούν την ελκτική αυτή ιδιότητα για να ολοκληρώσουν τα σχέδιά τους Πειραματισμός με τους μαγνήτες 14
1η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες & ορισμένα υλικά (4/5) Κατά τη διάρκεια της εργασίας τους, τα παιδιά αποκτούν τον έλεγχο της δράσης των μαγνητών καθώς επιτυγχάνουν όλο & καλύτερα τη ρύθμιση: των αποστάσεων των σχετικών θέσεων μαγνητών & αντικειμένων γενικότερα βελτιώνουν τους απαιτούμενους λεπτούς χειρισμούς 15
1η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες & ορισμένα υλικά (5/5) Γι αυτό αφήνουμε τα παιδιά να παίξουν όσο διάστημα τους χρειάζεται, να επαναλάβουν κατασκευές που ήδη έκαναν, να μιμηθούν τα σχέδια άλλων παιδιών, να μετακινούνται χωρίς δικό μας σχεδιασμό από την ομαδική στην ατομική εργασία & αντιστρόφως Τους ζητάμε να ανταλλάξουν το ραβδόμορφο μαγνήτη τους με κάποιον άλλο κυλινδρικού σχήματος για να εξοικειωθούν & με μαγνήτες άλλων σχημάτων 16
2η Δραστηριότητα: διάκριση μαγνητιζόμενων και μη υλικών (1/3) Κατά τη διάρκεια των κατασκευών, σταδιακά κάποια παιδιά εγκαταλείπουν τα μη μαγνητιζόμενα υλικά & χρησιμοποιούν πολύ συχνότερα τα μαγνητιζόμενα Η επιλογή αυτή δεν γίνεται μετά από συστηματική διαφοροποίηση των υλικών Γι αυτό επιχειρούμε να οδηγήσουμε τα παιδιά σε συζήτηση & εμπειρική επιβεβαίωση γύρω από το ποια υλικά μπορεί να "τραβήξει" ο μαγνήτης & ποια όχι 17
2η Δραστηριότητα: διάκριση μαγνητιζόμενων και μη υλικών (2/3) Τους ζητάμε να μαζέψουν σε δυο διαφορετικά σημεία στο τραπέζι τα αντικείμενα που "τραβιόνται έλκονται" από το μαγνήτη & αυτά που δεν τραβιόνται, οργανώνοντας ενδεχομένως & κάποιο παιχνίδι ανάμεσα σε ομάδες παιδιών ή στα ίδια τα παιδιά (Σχήμα 2) Η δραστηριότητα αυτή συνεχίζεται μέχρι τα παιδιά να αναγνωρίσουν & να ξεχωρίσουν όλα τα αντικείμενα που έλκονται ή δεν έλκονται από τους μαγνήτες Ποια αντικείμενα έλκονται και ποια όχι από τους μαγνήτες; 18
2η Δραστηριότητα: διάκριση μαγνητιζόμενων και μη υλικών (3/3) Προσπαθούμε να οδηγήσουμε τη συζήτηση στο είδος του υλικού από το οποίο αποτελείται ο μαγνήτης & όχι σε ιδιότητες όπως το σχήμα, το χρώμα κλπ. Γι αυτό επιχειρούμε να διαψεύδουμε σταδιακά τέτοιους συλλογισμούς όταν διατυπώνονται από τα παιδιά, πραγματοποιώντας απλώς πειραματικές επιβεβαιώσεις των προτάσεών τους 19
3 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες (1/4) Μοιράζουμε δύο τουλάχιστον ραβδόμορφους μαγνήτες σε κάθε παιδί, ενώ τους αφήνουμε & κάποια από τα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν στις προηγούμενες δραστηριότητες Ζητάμε από τα παιδιά να παίξουν & με τους δύο μαγνήτες & αυτά αρχίζουν να επαναλαμβάνουν τις κατασκευές που έκαναν στην πρώτη δραστηριότητα 20
3 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες Όμως, χρησιμοποιώντας τους δύο μαγνήτες, ορισμένες στιγμές πλησιάζουν το βόρειο & το νότιο πόλο οπότε οι μαγνήτες έλκονται απότομα, χωρίς τα παιδιά να το έχουν σχεδιάσει & χωρίς να μπορούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά των μαγνητών (Σχήμα 3) Την αρχική έκπληξη διαδέχεται η προσπάθεια χειρισμού του φαινομένου (2/4) Η έλξη των μαγνητών 21
3 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες (3/4) Κατ αρχάς τραβούν τους μαγνήτες για να τους αποκολλήσουν Στη συνέχεια τους πλησιάζουν πάλι για να επιβεβαιώσουν ότι το φαινόμενο είναι κανονικό & όχι τυχαίο Μετά από αρκετές φορές, συχνά επιχειρούν να δείξουν την ανακάλυψή τους & στα άλλα παιδιά Μόλις αισθανθούν ότι κυριαρχούν στο φαινόμενο αρχίζουν να εντάσσουν την έλξη μεταξύ μαγνητών στα σχέδια των κατασκευών τους 22
3 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την έλξη ανάμεσα στους μαγνήτες (4/4) Συχνά δυσκολεύονται να χειριστούν την έλξη μεταξύ μαγνητών αλλά σταδιακά πραγματοποιούν όλο & πιο σύνθετες δημιουργίες Επισημαίνουμε ότι αυτό γίνεται όταν πλησιάζουμε τα άκρα των μαγνητών που έχουν διαφορετικά χρώματα, όπως για παράδειγμα κόκκινο & πράσινο Ζητάμε από τα παιδιά να χειριστούν & άλλα είδη μαγνητών προκειμένου να επιβεβαιώσουν ότι η έλξη ανάμεσα σε ανόμοιους πόλους είναι γενική ιδιότητα των μαγνητών 23
4 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την άπωση ανάμεσα στους μαγνήτες Δίνουμε σε κάθε παιδί δύο ραβδόμορφους μαγνήτες & τους ζητάμε να παίξουν όπως πριν Συχνά προσπαθούν να φέρουν σε επαφή τους ίδιους πόλους οπότε παρατηρούν ότι αυτό είναι αδύνατον Η διαπίστωση της ισχυρής απωστικής δύναμης μεγάλη έκπληξη & μεγάλη προσπάθεια να τους πιέσουν για να ενωθούν (Σχήμα 4) (1/4) Η έκπληξη της απωστικής δύναμης των μαγνητών 24
4 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την άπωση ανάμεσα στους μαγνήτες (2/4) Αποφασίζουν να αξιοποιήσουν την απωστική ιδιότητα & καταστρώνουν νέα σχέδια για υλοποίηση Συνήθως οι δραστηριότητες αρχίζουν από την προσπάθεια να σπρώξουν τον έναν μαγνήτη με τον άλλον χωρίς επαφή μεταξύ τους & συνεχίζονται με την υλοποίηση διαφόρων ιδεών 25
4 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την άπωση ανάμεσα στους μαγνήτες (3/4) Κάποια παιδιά δεν ανακαλύπτουν την απωστική δύναμη αλλά παρακολουθούν τα άλλα που παίζουν Προτρέπουμε και αυτά να χρησιμοποι-ήσουν τους μαγνήτες έτσι ώστε να απωθούνται, δράση την οποίαν πραγματο-ποιούν με ευκολία 26
4 η Δραστηριότητα: ανακαλύπτοντας την άπωση ανάμεσα στους μαγνήτες (4/4) Συχνή προσκόλληση στη χρήση των ομοειδών πόλων που ανακάλυψαν για πρώτη φορά, για παράδειγμα των κόκκινων Για να ξεφύγουν από την επικέντρωση σε συγκεκριμένο χρώμα, τους προτείνουμε να δοκιμάσουν & με το άλλο ζεύγος πόλων ίδιων χρωμάτων (πράσινο) 27
5 η Δραστηριότητα: παιχνίδια με τους μαγνήτες (1/3) Αυτοσχέδια παιχνίδια με μαγνήτες: Το ψάρεμα: Σε μια πλαστική μπανιέρα με νερό ρίχνουμε αρκετά μεταλλικά αντικείμενα Στις άκρες μπαστουνιών κρεμάμε σταθερά με πετονιά από ένα μαγνήτη & έτσι φτιάχνουμε υποθετικά καλάμια ψαρέματος Δίνουμε από ένα σε κάθε παιδί & τους ζητάμε "αφού ρίξουν τα καλάμια τους μαζί στη θάλασσα, να πιάσουν όσο περισσότερα ψάρια μπορούν" (Σχήμα 5) Ψαρεύοντας με μαγνήτες 28
5 η Δραστηριότητα: παιχνίδια με Μαγικές κινήσεις: τους μαγνήτες (2/3) Στερεώνουμε καλά στην επιφάνεια ενός τραπεζιού ένα μεγάλο κομμάτι από σκληρό χαρτόνι όρθιο Από τη μια πλευρά του τοποθετούμε πάνω στο τραπέζι έναν ισχυρό μαγνήτη που χειρίζεται ένα παιδί Από την άλλη πλευρά του χαρτονιού τοποθετούμε στο τραπέζι ένα μεταλλικό αυτοκινητάκι το οποίο ζητάμε να παρατηρεί προσεκτικά ένα δεύτερο παιδί Το δεύτερο αυτό παιδί κάθεται σε μια θέση από την οποία δεν βλέπει το μαγνήτη (Σχήμα 6) Ξαφνικά το αυτοκινητάκι αρχίζει να κινείται καθώς το πρώτο παιδί κινεί ο μαγνήτη Όταν το τέχνασμα αποκαλυφθεί, το δεύτερο παιδί καθοδηγεί το πρώτο ώστε να κινεί το αυτοκινητάκι ανάμεσα σε προκαθορισμένες θέσεις 29
5 η Δραστηριότητα: παιχνίδια με τους μαγνήτες (3/3) Εδώ μπορούμε είτε να παίξουμε συγκρίνοντας τις ελκτικές δυνάμεις των μαγνητών με τη χρήση όλο & βαρύτερων αντικειμένων είτε συγκρίνοντας τις έλξεις που ασκούν σε ελαφρά αντικείμενα από όλο και μεγαλύτερες αποστάσεις Παιχνίδια με μαγνήτες 30
Αξιολόγηση Δίνουμε στα παιδιά όλο το υλικό & προτείνουμε τη δημιουργία νέων μικρών σχεδίων για τα οποία έχουμε προβλέψει τη χρήση των μαγνητών Παρακολουθούμε τις κατασκευές των παιδιών & παρεμβαίνουμε όπου νομίζουμε πως χρειάζεται Ζητάμε από τα παιδιά να φυλάξουν σε ξεχωριστά κουτιά τα μαγνητιζόμενα & μη υλικά Αν έχουν δυσκολίες ή αμφιβολίες τους ζητάμε να δοκιμάσουν, χρησιμοποιώντας ένα μαγνήτη & να συνεχίσουν την ταξινόμησή τους Επίσης, ζητάμε από τα παιδιά να τοποθετήσουν στα ράφια τους μαγνήτες ώστε να έλκονται μεταξύ τους 31
Παρατηρήσεις (1/5) 1. Σε όλη τη διάρκεια των προτεινόμενων δραστηριοτήτων αποφεύγουμε να παρεμβαίνουμε. Η/ο νηπιαγωγός παίζει ένα ρόλο υποστηρικτικό, ο οποίος γίνεται περισσότερο ενεργητικός όταν: Τα παιδιά εγκαταλείπουν την προσπάθειά τους Αποτυγχάνουν στην υλοποίηση των δικών τους σχεδίων Κρίνεται ότι παρεμβαίνοντας διευκολύνουμε τη δράση του παιδιού Προτείνουμε στα παιδιά πιο πολύπλοκα σχέδια επεκτείνοντας τα δικά τους 32
Παρατηρήσεις (2/5) 2. Κατά την διάρκεια της 3 ης δραστηριότητας ή σπανιότερα των δύο πρώτων σε περίπτωση συνεργασίας, τα παιδιά ανακαλύπτουν τυχαία την απωστική ιδιότητα μεταξύ των ομοειδών πόλων των μαγνητών. Εάν δεν επιμείνουν ιδιαιτέρως να ασχοληθούν με την ανακάλυψή τους αυτή, αποφεύγουμε τη συνέχιση της σχετικής συζήτησης, προκειμένου να επικεντρωθούμε στην έλξη. 33
Παρατηρήσεις (3/5) 3. Εάν τα παιδιά ανακαλύψουν ταυτοχρόνως την ελκτική & την απωστική ιδιότητα & επιμένουν στη μελέτη & της απωστικής ιδιότητας, πραγματοποιούμε την τρίτη & την τέταρτη δραστηριότητα μαζί, αναπροσαρμόζοντας κατάλληλα τη ροή & το περιεχόμενό τους. 4. Οι προτεινόμενες δραστηριότητες διαρκούν πολύ χρόνο. Επομένως είναι απαραίτητος ένας χρονικός σχεδιασμός για την πραγματοποίησή τους σε αρκετές μέρες. 34
Παρατηρήσεις (4/5) 5. Οι μαγνήτες προσφέρουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε αυτοσχέδια παραμύθια & ευχάριστα ψυχοκινητικά παιχνίδια, με στόχο την εξάσκηση στις ιδιότητες που συγκρότησαν τα παιδιά στη σκέψη τους στις δραστηριότητες που παρουσιάσαμε (Βελλοπούλου, 2000). 6. Η εργασία με τους μαγνήτες επιτρέπει το συνδυασμό με δραστηριότητες από άλλες γνωστικές περιοχές, αφού δίνει εύκολα τη δυνατότητα να αναπτύξουμε δραστηριότητες αρίθμησης, συγκρίσεων, προσανατολισμού στο χώρο κλπ. 35
Παρατηρήσεις (5/5) 7. Στις δραστηριότητες με τους μαγνήτες δίνεται η ευκαιρία για τη χρήση νέου λεξιλογίου για τα παιδιά (έλξη, άπωση). Έτσι, όταν χρησιμοποιούμε τους όρους αυτούς φροντίζουμε, όπως πάντα, να χρησιμοποιούμε ταυτοχρόνως & τις αντίστοιχες λέξεις που είναι γνωστές στα παιδιά (έλξη τράβηγμα, άπωση σπρώξιμο). Επίσης, προσπαθούμε, αν & δεν είναι εύκολο, να χρησιμοποιούμε όρους που επισημαίνουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ μαγνητών και αντικειμένων & όχι δράσεις των μαγνητών επί των αντικειμένων. Για παράδειγμα, οι μαγνήτες και τα σώματα "έλκονται τραβιούνται" & όχι ο μαγνήτης "έλκει τραβάει" το σώμα. 36
Βιβλιογραφικές αναφορές Βελλοπούλου, Α. 2000. Εκπαιδευτικές δραστηριότητες για την εξοικείωση παιδιών με έννοιες της Φυσικής. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Γαλημιτάκη,Δ. Καραμάνου,Α. Κορδίτσου,Μ. Μπαρμπαγιάννη,Ε. Παππά,Ε. Ραβάνης,Κ. 1995. Οι Φυσικές Επιστήμες στην προσχολική εκπαίδευση. Το παράδειγμα της μύησης στο μαγνητισμό. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 81, 85-91. Καζελά, Κ. Κακανά, Δ.-Μ. 2001. Διδάσκοντας τις ιδιότητες του μαγνητισμού σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Στο Κ. Ραβάνης (επιμ.), Η μύηση των παιδιών στις Φυσικές Επιστήμες. Πάτρα, 161-168. Ραβάνης, Κ. 1999. Οι Φυσικές Επιστήμες στην Προσχολική Εκπαίδευση. Διδακτική και γνωστική προσέγγιση. Τυπωθήτω, Αθήνα. RAVANIS,K. 1994. The Discovery of Elementary Magnetic Properties in Pre- School Age. A Qualitative and Quantitative Research within a Piagetian Framework. European Early Childhood Education Research Journal, 2, 2, 79-91. 37
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 39
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. 41
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Πατρών, Ραβάνης Κωνσταντίνος. «Δραστηριότητες από τον κόσμο της Φυσικής για το Νηπιαγωγείο. Ενότητα 4». Έκδοση: 1.0. Πάτρα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: https://eclass.upatras.gr/courses/pn1579/. 42
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 43
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 44