Κρείττον σιγάν της Μελίνας Βολιώτη

Κρείττον σιγάν της Μελίνας Βολιώτη Απολογισμό της εκατονταετίας από την άποψη της ισότητας των φύλων έκανε προχθές στην ετήσια εκδήλωση του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας η πρόεδρός του κ. Αλίκη Γιωτοπούλου - Μαραγκοπούλου. Από τα πλέον κατάλληλα προς τούτο και έγκυρα πρόσωπα, αφού προεδρεύει εντός Συνδέσμου που ιδρύθηκε το 1920. Πρόκειται για τη δεύτερη σημαντική πράξη στην κατεύθυνση της οργάνωσης, μετά το εγχείρημα της Καλλιρρόης Παρρέν και της "Εφημερίδας των Κυριών". "Ο αγώνας της γυναίκας", το περιοδικό του Συνδέσμου αποτελεί πλέον αναφαίρετο κομμάτι των "ιστορικών αρχείων" του φεμινιστικού κινήματος. Τα λαμπρότερα και πιο φωτισμένα μυαλά της φεμινιστικής πρωτοπορίας κατέθεσαν τις σκέψεις, ιδέες, αγωνίες και προσδοκίες τους στο έντυπο. Και έτσι έχουμε να πορευόμαστε... Και επειδή πολλές και πολλοί μας ρωτάνε πώς κρίνουμε την πρόοδο που συντελέστηκε στον 20ό αιώνα αναφορικά με την ισότητα, εγώ θα ήθελα να τις/τους παραπέμψω στην εκτίμηση της Αλίκης: Η πρόδοος που σημειώθηκε είναι γεγονός ανάλογης σημασίας με την κατάργηση της αποικιοκρατίας! Πράγματι, αν κρίνεις αντικειμενικά και ψύχραιμα θα δεις ότι στον 20ό αιώνα έγιναν τέτοια και τόσα βήματα προς την κοινωνική απελευθέρωση των γυναικών όσα δεν έγιναν στην προηγούμενη ιστορία της ανθρωπότητας. Απλά σύγκρινε την πριν και μετά το 1952 κατάσταση των γυναικών όταν απέκτησαν δικαίωμα ψήφου. Καταλαβαίνεις τι ποιοτική στροφή έγινε τότε; Όταν δεν έχεις πολιτικά δικαιώματα δεν είσαι πολίτης. Ποιοι δεν έχουν; Οι εγκληματίες λόγου χάρη τα μικρά παιδιά, όσοι έχουν το ακαταλόγιστο. Και από τότε που απέκτησαν οι γυναίκες το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι έγιναν πολιτικά ορατές. Απέκτησαν διαπραγματευτική δύναμη. Και βελτίωσαν ακόμα περισσότερο τη δύναμη αυτή, όταν οργανώθηκαν σε συλλογικότητες και πάλεψαν ενωμένες για τα δικαιώματά τους. Θα μου πεις, ότι οι αγώνες τους προηγήθηκαν και αυτής της χρονολογίας - ορόσημου του 1952. Από το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού οι προσπάθειες ήταν μεγάλες. Το πολιτικότατο κίνημα των σουφραζετών άφησε εποχή. Έτσι είναι. Αλλά το κίνημα είχε άλλη αποτελεσματικμότητα στο έδαφος της κατάκτησης των πολιτικών δικαιωμάτων. Κοντολογίς η μεγάλη πορεία ξεκίνησε και το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω. Ασφαλώς δεν έχουμε επιτύχει πλήρη δικαιώματα στην πράξη. Ο αγώνας συνεχίζεται. Μπήκαν όμως οι βάσεις του μεγάλου οικοδομήματος. Γι' αυτό δεν συμμερίζομαι εκείνη την άποψη που μηδενίζει τα όσα έγιναν, προκρίνοντας το "όλα ή τίποτα". Είναι λίγο το ότι έσπασε η ιστορική σιωπή των γυναικών; Τερματίστηκε η αφάνεια; Το ότι συναντιούνται πλέον παντού και στα υψηλότερα κλιμάκια της εξουσίας; Δειγματοληπτικά έστω. Με το τίμημα της προσχώρησης στην ανδροκρατία και τις αρχές της. Αλλά υπάρχουν! Ούτε επίσης συμμερίζομαι τη θέση ότι αρκετά έγιναν. Ας χαλαρώσουμε τώρα. Λάθος μέγα! Στο κοινωνικό πεδίο όταν δεν αγωνίζεσαι για διεύρυνση των κατακτήσεων χάνεις και αυτά που έχεις. Πολύ περισσότερο που η "ειρηνική επανάσταση" των γυναικών είναι ανατρεπτική όχι μόνο καταστάσεων αλλά αληθειών και νοοτροπιών. 1

Η πατριαρχία επί τόσους αιώνες έχει δημιουργήσει ισχυρή υπαγωγή συνειδήσεων σε άνδρες και γυναίκες. Τίποτα δεν είναι εύκολο. Άρα τίποτα δεν πετάμε, αποτιμούμε θετικά τα όσα έγιναν και συνεχίζουμε για άλλες κορφές! * Στη Μαρία Αρβανίτη - Σωτηροπούλου που βραβεύτηκε από τον Σύνδεσμο εύχομαι πάντα επιτυχίες στην πολυσχιδή της δραστηριότητα! Δημοσιεύθηκε: 29/01/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Φίλες από τα παλιά συνεξόριστες... Η Ζωζώ Πετροπούλου, η Νίτσα Γαβριηλίδου και η Ναταλία Αποστολοπούλου. Η Κατίνα Σηφακάκη, η Νίτσα Πετροπούλου, η Βικτωρία Θεοδώρου και η Αργυρούλα Κουτήφαρη. Ωραίες, εκπληκτικές γυναίκες, όλες, ανέλαβαν προχθές στην κατάμεστη αίθουσα της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών να μας πάνε πενήντα χρόνια πίσω. Στον Γενάρη του 1950. Σε μέρες ηρωικές και πένθιμες, όπου η καρδιά του πολιτικού χρόνου χτυπούσε στο αναμορφωτήριο της Μακρόνησος και στα άλλα κολαστήρια. Ο Γενάρης του $50 σημαδεύτηκε από τον άγριο βασανισμό των γυναικών εξορίστων στο Μακρονήσι. "Τη δικιά τους μέρα", λοιπόν -30 Γενάρη του $50- τις συνθήκες βασανισμού, την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, το πολιτισμικό χάσμα μεταξύ των νικητών - αναμορφωτών και των αναμορφούμενων - ηττημένων εξιστόρησαν κατά τρόπο απαράμιλλο οι τότε κρατούμενες αγωνίστριες. Ανέσυραν ματωμένες μνήμες, πράξεις αντίστασης στον φασισμό, ανθρώπινης αξιοπρέπειας δίχως όρια. Παραφράζοντας τον ποιητή θα λέγαμε:...πέρασαν πολύ καιρό στο Μακρονήσι, κοιμήθηκαν μάγουλο με μάγουλο με τον θάνατο. «Όλο το φταίξιμό τους ήταν που αγάπησαν τη λευτεριά και την ειρήνη». "Σήμερα όσες μείναμε απ' αυτή τη γενιά είμαστε εδώ για να θυμηθούμε", θα πει η Αργυρούλα Κουτήφαρη. "Να θυμηθούμε τις θυσίες μας, την προσφορά και την αντίστασή μας στη βία. Λείπουν πολλές. Εμείς οι ζωντανές ακόμη δεν τις ξεχνούμε. Στα διάφορα στρατόπεδα πολιτικών εξορίστων γυναικών και σε όλους τους κρατούμενους στις φυλακές υπήρχαν δύο σκέλη στην καθημερινή διαβίωσή μας. Το πρώτο η επιβίωση. Να γίνει πιο ανθρώπινο το πενιχρό συσσίτιο και με λιγότερα μαμούνια στα πολυκαιρικά όσπρια που το κράτος παραχωρούσε. Το δεύτερο και ίσο μέρος της ζωής μας ήταν η πνευματική τροφή και η ψυχαγωγία μας ακόμη και στις πιο μαύρες μέρες. Σε όλα τα καταφέραμε θαυμάσια. Επιβιώσαμε - μορφωθήκαμε - αντισταθήκαμε - ζήσαμε. Σβαρνίσαμε τα ξερονήσια: Ικαριά, Χίο, Τρίκκερι, Μακρονήσι, Αη - Στράτη. Μισολευτερωθήκαμε κάποτε, ύστερα από δέκα χρόνια οδύσσειας με κείνο το κατασκεύασμα της προσωρινής άδειας που ανακαλύψανε. Σπουδάσαμε, δημιουργήσαμε, δουλέψαμε σκληρά, κάναμε οικογένειες". Έως ότου "ξημέρωσε η 21η Απριλίου των συνταγματαρχών. Οι ίδιες εμείς οι παλιές εξόριστες και νεώτερες βέβαια ήταν που συνεχίσαμε στην επταετία στα Γιούρα και 2

στις φυλακές Αλικαρνασσού Κρήτης. Είμαστε η προέκταση του κορμού των παλιών στρατοπέδων και φυλακών". "...Πάμε λοιπόν και στα Γιούρα. Ικαρία, Χίος, Τρίκκερι, Μακρονήσι, Λήμνος, Αη - Στράτης. Μην καμαρώνετε. Προνόμια τέρμα. Γυναικείο στρατόπεδο, πολιτικών κρατουμένων και στη Γυάρο. Θα στηθούν πάλι τσαντήρια. Φρουρά βλοσυρή. Σκοποί με το όπλο παραπόδας. Πώς θα καρφωθούν οι πάσαλοι πάνω στις πέτρες: «Ξερόβραχε Αιγαιοθαλασσίτη, φυτρωμένε καταμεσίς πελάγου. Πάλι θα βηματίσουν στην άγονη γη σου. Επαναστάτες. Άνθρωποι. Απλοί. Δεν πέθαναν ακόμα. Ζουν..." έγραφε στα Γιούρα η Αργυρούλα Κουτήφαρη - Φραντζέσκου...» Καθώς σκέφτομαι τα πράγματα, θα ήθελα να τους πω, και νομίζω εκφράζω και σένα, ένα μεγάλο \ευχαριστώ\. Γι' αυτό που υπήρξαν. Για τον τρόπο που υπεράσπισαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Που κατέγραψαν την περιπέτεια αυτής της βάναυσης εκδρομής". Που την αφηγούνται τόσο ζωντανά σε μας σήμερα. «Κυρίες μου, να είστε βέβαιες, τίποτα δεν πάει χαμένο. Το παράδειγμά σας με ανεξίτηλους χαρακτήρες έχει καταγραφεί στη συλλογική μνήμη. Αντλούμε από τη δεξαμενή της δικής σας προσφοράς, καθώς και όλων των αγωνιστών. Σας προσκυνώ,» Δημοσιεύθηκε: 05/02/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή * Αργά ή γρήγορα ο αρχιεπίσκοπος κ. Χριστόδουλος θα έρθει αντιμέτωπος με τα ουσιαστικά ζητήματα του εκσυγχρονισμού της Εκκλησίας. Απαραίτητο στοιχείο αυτού του εκσυγχρονισμού είναι η αναθεώρηση της στάσης της απέναντι στη Γυναίκα. Το "ουκ ένι εν Χριστώ άρρεν και θήλυ" έγινε: μόνο το άρρεν υπάρχει. Ήδη, μαθαίνω, εκδηλώνεται διάθεση από νέες κοπέλες να φοιτήσουν στο γενικό εκκλησιαστικό λύκειο. Γιατί να μην ιερουργούν και οι γυναίκες; Γι' αυτό γυναικείες οργανώσεις, με κείμενο που υπογράφουν, τάσσονται κατά του αποκλεισμού των γυναικών. Έχουν και επιχειρήματα. Ο αποκλεισμός από το εκκλησιαστικό λύκειο είναι αντισυνταγματικός, παραβιάζει σωρεία άλλων νόμων και αντιβαίνει στους ίδιους τους καθιερωμένους κανόνες της Εκκλησίας. Μιάμιση χιλιετία πριν η Σύνοδος της Νικαίας, η Τετάρτη Χαλκηδώνος και η Πενθέκτη Τρούλλου αποδέχθηκαν τον θεσμό των διακονισσών. Άκου να δεις... * Έχω έναν ογκώδη φάκελο από τα υλικά και τα συμπεράσματα της Προετοιμαστικής Περιφερειακής Συνάντησης της Γενεύσης, που αποτίμησε την πορεία εφαρμογής των αποφάσεων του Πεκίνου για την ισότητα των φύλων. Ήταν εκεί οι ευρωπαϊκές χώρες, οι ΗΠΑ και ο Καναδάς. Κόπιασε να τα διαβάσεις. 8 του Μάρτη έρχεται, καλό είναι να είμαστε ενημερωμένες για το τι είναι αυτό το "Πεκίνο +5". Πέρασαν κιόλας τόσα χρόνια... Αλήθεια, τι θα έχει να καταθέσει η ελληνική κυβέρνηση στο πλαίσιο του απολογισμού "Πεκίνο +5" Ας ονομάσει μία πρωτοβουλία ανάλογη της γαλλικής. Εκεί η "parite" έγινε κεντρική ενασχόληση του πολιτικού συστήματος. Έγινε σοβαρός και 3

συστηματικός κοινωνικός και πολιτικός διάλογος. Όλες οι μεγάλες, διεθνώς γνωστές εφημερίδες έκαμαν κεντρικά αυτά τα ζητήματα των ποσοστώσεων και των κέντρων απόφασης. * Ένα σημαντικό κείμενο - δήλωση για την εμπορία των γυναικών και την πορνεία προωθούν διεθνείς οργανώσεις προς υπογραφή. Συγκλονιστικά είναι όσα λένε. Είναι, λένε, βαθιά ανήσυχες, γιατί η πορνεία και εμπορία είναι αναπόσπαστο τμήμα μιας ραγδαία επεκτεινόμενης παγκόσμιας βιομηχανίας του σεξ, που αποκτά νέες, καταστρεπτικές μορφές, όπως σεξουαλικός τουρισμός, εμπόριο συζύγων δι' αλληλογραφίας, πορνογραφία, χρήση του INTERNET για σκοπούς σεξουαλικής εκμετάλλευσης και εμπορίας προσώπων. Έχουν, λέει, αναστατωθεί από το γεγονός της δυσανάλογης περιθωριοποίησης των γυναικών από τις διαρθρωτικές αλλαγές της τελευταίας δεκαετίας. Από το υψηλό επίπεδο διαφθοράς των κυβερνητικών επισήμων, την άνοδο του οργανωμένου εγκλήματος, από την αύξηση των περιφερειακών και τοπικών εχθροπραξιών. Από τις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών. Ζητούν, μεταξύ άλλων, την επικύρωση της Σύμβασης του 1949 για την "Καταστολή της εμπορίας προσώπων και την εκμετάλλευση της πορνείας άλλων". Ελάχιστα κράτη την έχουν επικυρώσει. Είναι, όμως, αρκετή; Διότι σήμερα εκσυγχρονίστηκε και "παγκοσμιοποιήθηκε" το φαινόμενο. * Άντε τώρα, με όλα αυτά τα αντιερωτικά να υποδεχθείς τον Άγιο Βαλεντίνο: Ωστόσο θα προστρέξω για βοήθεια στη Νάντια Σερεμετάκη και στο "Έλα στον έρωτα". (Σε επόμενο σημείωμα θα μιλήσουμε διεξοδικότερα): «Κάποιοι μιλούν για θάνατο άλλοι το λεν ζωή πολλοί τ' ορίζουν έρωτα εσύ το λες Εσύ.... σαν ταξιδέψεις στον Έρωτα όλο τον εαυτό σου εμένα ψάξε με ύστερα για τον περίπατό σου...» Δημοσιεύθηκε: 12/02/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Το ζήτημα των ημερών είναι ότι τα ψηφοδέλτια "κλείνουν" και τα μαντάτα για τη συμμετοχή των γυναικών δεν είναι ιδιαίτερα αισιόδοξα. Η πλευρά των επιτελείων των κομμάτων προβάλλει το επιχείρημα: δεν δέχονται, δεν έχουμε γυναίκες. Δεν έχουμε προβεβλημένες. Η πλευρά των γυναικείων τμημάτων των κομμάτων και των φεμινιστικών οργανώσεων αναπτύσσει κριτική προς τις ηγεσίες: Δεν θέλετε τις γυναίκες, δεν τις αναζητείτε. Τις θέλετε ως "άλλοθι". 4

Κοντολογίς, στις αρχές το 2000 η υπόθεση της ανάμειξης στην πολιτική παραμένει κατά βάση ανδρική υπόθεση. Και όχι για όλους τους άνδρες συλλήβδην. Για όσους διαθέτουν χρήμα και προσβάσεις στα κέντρα της ποικιλώνυμης εξουσίας. Για όσους η πολιτική είναι το φαίνεσθαι, κάτι σαν κοσμικότητα. Οι τηλεοπτικές αναλύσεις για τον πακτωλό των χρημάτων που απαιτούνται, πέτυχαν τον στόχο τους. Κατατρομοκράτησαν τις γυναίκες και εκείνους τους άνδρες που θεωρούν την ενεργή πολιτική ανάμειξη ως φυσιολογική συνέχεια και προέκταση της καθημερινής ενασχόλησής τους με τα κοινά. Είναι κιόλας φανερό ότι η τάση του κατεστημένου είναι να διατηρήσει το... κατεστημένο. Για κοινωνικές διευρύνσεις είμαστε τώρα στην εποχή της κεντροδεξιάς συναίνεσης... Η αίσθηση που δημιουργείται, πάντως, είναι ότι η πολιτική απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τη βάση της, το συμμετοχικό στοιχείο, τα αληθινά αντιπροσωπευτικό. Έτσι, η υπόθεση της συμμετοχής των γυναικών ακροβατεί πάνω στην αντίφαση: της βούλησής τους από τη μια να πάρουν μέρος στη διαχείριση των κοινών υποθέσεων και από την άλλη της αλλοίωσης του χαρακτήρα της πολιτικής, της στρέβλωσης των κανόνων του πολιτικού παιχνιδιού. Διότι, αν η πολιτική είναι για λίγους, για ολίγιστους, τότε τα πράγματα για τις γυναίκες δυσκολεύουν. Η συμμετοχή των γυναικών ευδοκιμεί, όταν υπάρχει διαφάνεια και κανόνες διαγωνισμού και άμιλλας που να ισχύουν για όλους-ες. Όσο συγκεντρώνεται και διαπλέκεται η εξουσία, τόσο λιγότερος χώρος μένει για τις νέες κοινωνικές κατηγορίες που επιδεικνύουν δυναμισμό και ενδιαφέρον. Τι, λοιπόν, δέον γενέσθαι; Παρά το δυσμενές πλαίσιο (δομή των κομμάτων και λειψή πολιτική βούληση, έλλειψη νομικού πλαισίου, παράδοσης μιζέριας -αφού στο ελληνικό κοινοβούλιο οι βουλευτίνες είναι το 6,3%, ενώ στη Σουηδία 47,7%) συνηγορώ υπέρ της εμπλοκής των γυναικών. Όλο και κάποιες ρωγμές θα δημιουργηθούν στο μπετόν του συστήματος. Γιατί, όπως ξέρεις, μόνο από το τίποτα δεν γίνεται τίποτα... Έχω βγάλει το συμπέρασμα, ότι το σύστημα, υπό την όποια μορφή του, δεν βλέπει με καλό μάτι τη μαζική παρουσία των γυναικών στα κέντρα των αποφάσεων. Είναι λιγότερο ελέγξιμες, περισσότερο απρόβλεπτες, δεν είναι δεδομένες. "Διαπλέκονται" λιγότερο, αυτή είναι η εκτίμηση διεθνώς. Σπάνε, λοιπόν, την κρούστα της συναίνεσης που δημιουργείται εν όψει της 9ης Απριλίου αλλά και, πρωτίστως, της επόμενης ημέρας των εκλογών. Δηλαδή, στις φετινές εκλογές, το λιγότερο επιθυμητό πράγμα είναι το ανακάτεμα των χαρτιών. Το εντελώς απωθητικό είναι η ανανέωση του πολιτικού δυναμικού και, βεβαίως, του συστήματος. Δημοσιεύθηκε: 19/02/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Ασφαλώς, στη χώρα μας δεν μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένες, συστηματικές Γυναικείες Σπουδές σε πανεπιστημιακό επίπεδο. 5

Οι όποιες προσπάθειες, όπως η Ομάδα Γυναικείων Σπουδών στο Αριστοτέλειο, οφείλονται κυρίως στο μεράκι και την αφοσίωση των επιστημονισσών - φεμινιστριών, σε επί μέρους πρωτοβουλίες δηλαδή, "από τα κάτω", παρά σε εκπαιδευτικό σχεδιασμό και ολοκληρωμένη στρατηγική ανάπτυξης του κλάδου. Ενθάρρυνση δεν υπάρχει. Και είναι κρίμα! Γι' αυτό με μεγάλο ενδιαφέρον γνωρίστηκα με τα βιβλία της κ. Κ. Νάντιας Σερεμετάκη, που διαθέτει μια πολύχρονη εμπειρία από ερευνητικά προγράμματα Γυναικείων Σπουδών στις ΗΠΑ και Ευρώπη. Η θητεία της στην πολιτισμική ανθρωπολογία της επιτρέπει τη βαθύτερη διασύνδεση της ανθρωπολογίας και των Γυναικείων Σπουδών. Αναδεικνύονται έτσι νέα πεδία επιστημονικής παρατήρησης, σκέψης και προβληματισμού, νέα πεδία διεπιστημονικού διαλόγου. Είμαι από αυτές που πιστεύουν, ότι το φύλο, ως κατηγορία και εργαλείο ανάλυσης, δεν είναι κάτι προσθετικό στην επιστημονική έρευνα. Είναι μία νέα ποιότητα, που οδηγεί σε ανατροπή καθεστηκυίων εννοιών, που διευρύνει τα όρια της επιστημονικής σκέψης. Ωθεί σε επαναπροσέγγιση των πραγμάτων. Αυτόν το νέο βηματισμό μέσα στα πράγματα ψηλαφείς διαβάζοντας το "Διασχίζοντας το σώμα", κυρίως, αλλά και την "Παλιννόστηση των αισθήσεων". Αυτό που εγώ αποκομίζω, ως απλή αναγνώστρια, που δεν προσέρχομαι στην ανάγνωση για να κάνω ανάλυση, είναι ότι η πραγματικότητα των πραγμάτων, ιδεών και συναισθημάτων, είναι απείρως πιο πλούσια και ποικιλόμορφη από όσο την έχουμε περιγράψει με τα γνωστά επιστημονικά εργαλεία. Η οπτική του φύλου μας επιτρέπει να ενσωματώσουμε στην αντίληψή μας πλευρές και διαστάσεις που δεν είχαμε φανταστεί. Στο "Διασχίζοντας το σώμα" (Πολιτισμός, Ιστορία και Φύλο στην Ελλάδα) η Ν. Σερεμετάκη δηλώνει πως στόχος του βιβλίου είναι να εγκαινιάσει ένα διάλογο ανάμεσα στις ανθρωπολογίες της αρχαίας και σύγχρονης Ελλάδας, μέσω της θεματικής του φύλου. Το φύλο επελέγη ως μέσον αυτού του διαλόγου. Ως κινούν αίτιο. Και είναι πολύ σημαντική η υπογράμμιση, ότι η υποταγή και ο αποκλεισμός των γυναικών χαρακτηρίζει όλες τις ιστορικές περιόδους, ανεξαρτήτως των θεμελιωδών μετασχηματισμών στους πολιτικούς, οικονομικούς και θρησκευτικούς θεσμούς. Δηλαδή ο αποκλεισμός των γυναικών είναι η μόνη σταθερά μέσα στην κοινωνική κινητικότητα. Η ιστορική σύγκριση όχι μόνο αποκαλύπτει, τελικά, το βάθος της κυριαρχίας, αλλά και την ενεργή αναπαραγωγή της αντίστασης των γυναικών. Αντίσταση που αναδύεται στο κέντρο αλλά και στα περιθώρια της θεσμικής τάξης. Νομίζω, ότι το δεύτερο στοιχείο είναι και το πιο καινούργιο για μας. Υπήρξε πατριαρχική κυριαρχία ανά τους αιώνες. Αυτό το ξέρουμε. Υπήρξε άραγε και αντίσταση του γυναικείου φύλου; παρά τα περί του αντιθέτου θρυλούμενα; Πώς αυτή εκδηλωνόταν; Κι αν υπήρχε, αυτό σημαίνει, ότι συμμετείχαν οι γυναίκες με κάποιους τρόπους στην κοινωνική ζωή, στη δημόσια σφαίρα. Πώς όμως; Να ένας τρόπος: τα μοιρολόγια και οι θρηνητικές παραστάσεις, οι τελετουργίες του θανάτου (π.χ. στη Μέσα Μάνη) είναι κορυφαίο δημόσιο γεγονός (πολιτισμικό, αισθητικό, ιδεολογικό, πολιτικό). 6

Κι αυτές είναι συνδεδεμένες με τις γυναίκες. Μέσω της χρήσης του πόνου οι γυναίκες αμφισβητούν τους θεσμούς, υποδηλώνοντας έτσι τη δυνατότητα κοινωνικοπολιτικής αντίστασης. Μη μου πεις, ότι η ανάλυση αυτή δεν έχει ενδιαφέρον... Κοντράστ σε αυτές τις σοβαρές αναλύσεις - έρευνες κάνει το τελευταίο βιβλίο της Νάντιας "Έλα στον Έρωτα". Ανάλαφρο, ποιητικού χαρακτήρα, άλλης ποιότητας. Αλλά εξίσου ενδιαφέρον. Δημοσιεύθηκε: 26/02/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Έχω κατακλυσθεί από πολλά και ενδιαφέροντα βιβλία, πνευματική παραγωγή γυναικών, επιστημονικά και λογοτεχνικά. Και πολύ χαίρομαι γι' αυτό. Σήμερα θέλω να σταθούμε μαζί στο φρέσκο βιβλίο της ΜΑΡΙΑΣ ΓΚΑΣΟΥΚΑ "Κοινωνικές - λαογραφικές παράμετροι". Άλλη μια ερευνήτρια ανατέμνει τον λαϊκό πολιτισμό με αναλυτικό εργαλείο το Φύλο, μετά την Ν. ΣΚΟΥΤΕΡΗ - ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ και την Κ.Ν. ΣΕΡΕΜΕΤΑΚΗ. Έχουμε ήδη μία γερή τριαδική βάση για να ακουμπήσουμε τα επιχειρήματά μας. Ας είναι καλά! Θα συμφωνείς, φαντάζομαι, να δώσουμε σήμερα τον χώρο που μας έχει παραχωρηθεί στις σκέψεις και την ανάλυση της Μαρίας. Αξιοποιώ αποσπάσματα που εισάγουν στο κεφάλαιο "Για μια έμφυλη προσέγγιση πλευρών του λαϊκού πολιτισμού", που πολύ μου αρέσει: Στην προσπάθεια να προσδιοριστούν οι γυναίκες, ως φορέας του λαϊκού πολιτισμού, είναι χρήσιμη μια αρχική επισήμανση: Πώς οι γυναίκες υπήρξαν πάντοτε ορατές και με συνεχή παρουσία στον λαϊκό πολιτισμό, σε αντίθεση με τον "άλλο", τον λόγιο πολιτισμό, στον οποίο, αν δεν υπήρξαν αόρατες, η παρουσία τους ήταν ευκαιριακή και α-συνεχής. Η παρουσία των γυναικών στον λαϊκό πολιτισμό διέπεται από μια διαλεκτική αντίθεση: από τη μια συναινούν και αποδέχονται την κυριαρχία των ανδρών, την εσωτερικεύουν. Η εξουσία και ο καταναγκασμός περιβάλλονται με ιερότητα και η "φύση", μαζί με μια σειρά ιδεολογημάτων (μητρότητα, παρθενία, τιμή, ντροπή κ.λπ.), νομιμοποιείται και εξασφαλίζει συγκατάθεση. Ταυτόχρονα επιβάλλουν το έμφυλο όριο. Η υπέρβαση του ορίου συνεπάγεται κίνδυνο για την έννομη έμφυλη τάξη και το σύστημα των παγιωμένων κοινωνικών σχέσεων. Από την άλλη όμως οι ίδιες οι γυναίκες δεν μένουν αμέτοχες ή παθητικές. Παρεμβαίνουν δραστήρια στη δημιουργία αυτού του πολιτισμού, επιδρούν σημαντικά στη διαμόρφωσή του, τον πλουτίζουν και γίνονται εν τέλει όχι μόνο φορείς του αλλά κι αυτές που τον μεταδίδουν -με όσα αυτό συνεπάγεται- στις επόμενες γενιές. Για να ειδικεύσουμε μάλιστα στην Ελλάδα -αφού αυτής τον λαϊκό πολιτισμό καλούμαστε να ανιχνεύσουμε- αντιφάσεις όπως η προαναφερόμενη, και όχι μόνο, είναι εύκολο να εντοπιστούν, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις γυναίκες της υπαίθρου της. 7

Η Ελλάδα είναι χώρα βαθιά πατριαρχική. Η ανδρική ανωτερότητα παίρνει γενικό χαρακτήρα, θεωρείται αξίωμα κι αυτό αντανακλάται στον λαϊκό της πολιτισμό, του οποίου σημείο αναφοράς είναι οι άνδρες. Αυτούς αφορά ο περίφημος "λαϊκός χαρακτήρας" και ο προβληματισμός για την έννοια της "λαϊκής ψυχής". Το δε έμφυλο όριο και υπαρκτό και ευδιάκριτο ήταν πάντα. Ωστόσο, δεν είναι σπάνιες οι φορές που η διάκριση ιδιωτικού - δημοσίου εμφανίζεται συσκοτισμένη αλλά και που το έμφυλο όριο παρουσιάζει αξιοπρόσεκτη ευλυγισία -χωρίς φυσικά να ανατρέπεται- ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τον κοινωνικό και πνευματικό βίο των κατοίκων της υπαίθρου. Η όποια διαφοροποίηση εντοπίζεται σε δύο τομείς: α) στον τομέα της αγροτικής ενασχόλησης και β) στον τομέα άσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων. Ακόμα εντοπίζεται και στους διάφορους τρόπους άμυνας των γυναικών στην υφιστάμενη κατάσταση, οι οποίοι δεν έχουν διερευνηθεί. Υπαρκτές ήταν και οι αντιστάσεις -συνήθως μοναχικές- που όμως πνίγονταν από ένα περιβάλλον κάθε άλλο παρά ανεκτικό σε τέτοιες συμπεριφορές. Σ' αυτό το δύσκολο έως εχθρικό περιβάλλον και χωρίς οι ίδιες να είναι σε θέση να αντιπροτείνουν το δικό τους πολιτισμικό μοντέλο, οι γυναίκες σφραγίζουν με τη δράση τους τον λαϊκό πολιτισμό αλλά και υπονομεύουν σε κάποιους τομείς -όπως είναι λ.χ. η διαχείριση των υπερφυσικών δυνάμεων- τις ανδρικές βεβαιότητες και ασφάλειες. Τα υπόλοιπα στο βιβλίο. Δημοσιεύθηκε: 04/03/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Ότι θα μπαίναμε στον 21ο αιώνα και θα χρειαζόταν να εξηγούμε τα αυτονόητα, ε, αυτό εγώ τουλάχιστον δεν θα το περίμενα. Έπιασα τον εαυτό μου να λέει πράγματα, που έλεγα στην πρώτη φάση της μεταπολίτευσης. Ότι δηλαδή η 8η Μαρτίου είναι ημέρα αγωνιστικής μνήμης και άλλα συναφή παρόμοια. Διότι, όπως είδες ο εκφυλισμός του νοήματος είναι πλήρης. Τίποτε δεν έμεινε όρθιο. Εν τω μεταξύ το τραγικά αντιφατικό του πράγματος είναι τούτο. Κύριος πολιτικός υπεύθυνος για τον ξεπεσμό είναι το ΠΑΣΟΚ, ένα σοσιαλιστικό (;) κόμμα. Σύγκρινε την πολιτική του συμπεριφορά με την αγωνιστική στάση των σοσιαλιστριών του 1910, που πρότειναν την καθιέρωση της 8ης Μαρτίου, ως Ημέρας των Δικαιωμάτων των Γυναικών. Δηλαδή, τι δηλούν τα γεγονότα; Ότι η σημερινή διαχείριση Σημίτη αποχαιρέτησε πια τις αγωνιστικές παραδόσεις του σοσιαλιστικού κινήματος. Το σόου, στο οποίο μετέτρεψε την προεκλογική συγκέντρωση των γυναικών, (που είχε κάθε δικαίωμα να κάνει) είχε μεν ψηφοθηρικά στοιχεία, όχι όμως πολιτικά. Ήταν μια εκστρατεία εντυπώσεων, μία σκηνοθεσία της μεταδεξιάς. Ο λόγος που εκφώνησε, παρέπεμπε σε αμερικανικού στυλ "ευρήματα", όπως η εκμετάλλευση της αγωνιστικής όντως φυσιογνωμίας της Δάφνης Σημίτη. Τίποτε δεν έμεινε όρθιο προκειμένου αυτή η κυβέρνηση να κρατηθεί στην εξουσία. Και που είσαι ακόμη!... Ακόμη δεν έσφιξαν τα πράγματα. Όλη η προεκλογική πίεση είναι μπροστά. Ας ετοιμαστούμε ψυχολογικά και για άλλα χειρότερα... 8

Πάντως, το συμπέρασμα είναι ένα. Η πολιτική του εκσυγχρονιστικού ΠΑΣΟΚ συντηρητικοποιείται και στο θέμα των γυναικών. Άλλωστε, ο κ. Σημίτης δεν διακρίνει κανένα "γυναικείο ζήτημα". Ένα τακτικής φύσης πρόβλημα κοινωνικό είναι κι αυτό. Δηλαδή, νέο τεχνητό δίλημμα ανακάλυψε. Τι θα πει είναι κοινωνικό πρόβλημα το γυναικείο; Υπάρχει ζήτημα και πρόβλημα εκτός κοινωνίας; Όλα απ' αυτήν την έννοια είναι κοινωνικά. Αλλά το "γυναικείο ζήτημα" δηλαδή την κατάσταση της ανισοτιμίας τη βιώνει όλως τυχαίως (;) Ο γυναικείος πληθυσμός και όχι το κοινωνικό σύνολο. Οι σύμβουλοι που συνέταξαν το απολιτικό μεταδεξιό κείμενο του κ. Σημίτη δεν έχουν ιδέα τι εστί γυναικείο ζήτημα, που είναι συνθετότατο και φέρει ιστορικό - πολιτισμικό - οικονομικό και πολιτικό χαρακτήρα. Αλλά βέβαια, άμα κηρύξεις ανύπαρκτο το γυναικείο, τότε δεν έχεις υποχρέωση να πάρεις μέτρα και να σχεδιάσεις πολιτικές για την αντιμετώπιση της κοινωνικής ανισότητας και των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών. Γιατί πολιτικές σημαίνουν πόρους, διοικητικά - θεσμικά μέτρα, καλλιέργεια κατάλληλου κοινωνικού κλίματος. Κι αν αυτά δεν υπάρχουν στο σχεδιασμό των επιτελών του κ. Σημίτη. Αμάν, τα κατάφερα να συγχυστώ και πάλι... Από τα παραπάνω προκύπτει αβίαστα ένα συμπέρασμα: Το μετεκλογικό τοπίο θα είναι συνθλιπτικό και καταθλιπτικό. Θα υποχρεωθούμε να βγούμε στους δρόμους, να υπερασπιστούμε τις κατακτήσεις μας. Κατακτήσεις όχι μόνο στο θεσμικό - κοινωνικό επίπεδο, αλλά και σε αυτό των ιδεών. Άρχισε η κατεδάφιση... Αλλά εμείς είμαστε από αγωνιστική πάστα. Άλλωστε αχνοφέγγει στον ορίζοντα η γέννηση ενός νέου ριζοσπαστικού κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης. Κατά της κυριαρχίας των αγορών πάνω στην πολιτική. Κατά της περιθωριοποίησης. Είδες τη διαδήλωση στη Γενεύη, έξω από τον Παγκόσμιο Οργανισμό εμπορίου. Αυτή είναι η δική μας πυξίδα. Δημοσιεύθηκε: 11/03/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή * Lapsus calami; Όχι, της φωτοσύνθεσης. Για την αγωνίστρια Φανή Σημίτη έλεγα προχθές, πλην ο δαίμων άλλα έγραψε... * Σήμερα θα είμαστε συντροφιά με την Αμαρυλλίδα. Έχω στα χέρια μου το πρόσφατο βιβλίο της "Κύριες Ποιήτριες", στο οποίο αναφέρεται και αναλύει το έργο τεσσάρων αγαπημένων της ποιητριών. Είναι η Μυρτιώτισσα, η Αθηνά Ταρσούλη, η Μελισσάνθη και η Μαρία Αρκαδίου. Αποφάσισα να κάνω λίγο χώρο για την ποίηση μέσα τον ορυμαγδό της προεκλογικής περιόδου. Ο δεύτερος λόγος που σκέφτηκα να συζητήσουμε σχετικά είναι ότι ο Μάρτης είναι ο μήνας των γυναικών. Ανατρέχοντας στις σελίδες του βιβλίου σκέφτομαι πόση ανάγκη είναι να προστρέξουμε στην ποίηση και τη λογοτεχνία ως το έσχατο καταφύγιο των κυνηγημένων ψυχών μας. Θέλω και πάλι να διευκρινίσω ότι προσέρχομαι στο βιβλίο 9

ως αναγνώστρια, ως προσκυνήτρια. Ζητώ να ακουμπήσω το δισάκι μου με τις εντάσεις, αναζητώ βάλσαμο για τον κουρασμένο νου, με οδηγό την \Αθηνά Ταρσούλη\: Μέσα στο δάσος το ιερό πλανιέμαι μοναχή μου, Ψάχνοντας μήπως ξαναβρώ την πάναγνη ψυχή μου Που ήταν δρυάδα ονειρευτή κι έπαιζε με τις αύρες Λούζοντας τα πλοκάμια της στις δροσερές ανάβρες. Γράφει η Αμαρυλλίδα: "Οι γυναίκες των περασμένων χρόνων αγωνίστηκαν να κρατηθούν στην επιφάνεια της ποιητικής 'χοάνης' σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, που μέχρι σήμερα ο άνδρας σέρνει μπροστάρης τον χορό της ποίησης και της λογοτεχνίας. Η ποιητική τέχνη πλουτίζεται από την ελληνική Μούσα, που πάντα ορθώνεται επιβλητική την ώρα της δημιουργίας". Η \Μυρτιώτισσα - Θεώνη Δρακοπούλου\ σε εποχές εκβραχισμού όχι μόνο τόλμησε και έγραψε ποίηση, αλλά και ερωτική. Σ' αγαπώ δεν μπορώ Τίποτ' άλλω να πω, Πιο βαθύ, πιο απλό Πιο μεγάλο! Και για στρώμα, Καλέ Πάρε ακέριαν Εμέ, σβήστ' τη φλόγα σ' εμέ της φωτιάς σου. Αλλά και η Αθηνά Ταρσούλη: Σιγαλινά το σούρουπο στον κάμπο κατεβαίνει Τα στάχυα σ' έν' ανάλαφρο κυμάτισμα θροϊζουν, Κι αγκαλιασμένες δυο καρδιές στους κάμπους της Αγάπης Του πόθου και της ηδονής στάχυα μεστά θερίζουν Τολμηρή ποίηση σε εποχές αφόρητου καθωσπρεπισμού, όπου η ποιήτρια μάλλον νιώθει εξόριστη. "εξόριστη των ουρανών, δίχως καμιά πατρίδα κι από παντού μου γκρέμισαν οι θύελλες τη φωλιά των ουρανών εξόριστη, χωρίς καμιά πατρίδα. Μ' απόψε ο θάνατος κρυφά Μου ψιθυρίζει "Πήδα"... Βεβαιώνει η \Μελισσάνθη - Ήβη Δασκαλάκη\. Μια αγαπημένη σε μένα ποιήτρια, η \Δήμητρα Χριστοδούλου\, λέει: "Έχουμε ανάγκη τον αιφνιδιασμό της ποίησης. Ο άνθρωπος δεν παραιτείται εύκολα από την ανάγκη για κορυφαίες εκπλήξεις. Από την ανάγκη πλοκής και αινίγματος, επομένως νοήματος στη ζωή. Η ποίηση περικυκλώνει αυτό το αίνιγμα με τον πιο αβίαστο για τον κάθε άνθρωπο τρόπο. Τον προσωπικό του λόγο". 10

Κι εγώ τώρα εδώ θέλω να δανειστώ για χάρη σου τον ποιητικό λόγο της Μαρίας Αρκαδίου: Μην πεις ποτέ πως είναι αργά, Για τον πλατύ το δρόμο Κι ας είν' η πόρτα σφαλιστή Κι έχεις γερτό τον ώμο. Όχι μην πεις πως είναι αργά για τον πλατύ το δρόμο Άνοιξ' την πόρτα την κλειστή με Την καρδιά σου μόνο. Ώρα να ευχαριστήσουμε την Αμαρυλλίδα. Κι αν κάποια, κάποιος ρωτήσει ποια είναι, ας απευθυνθεί για τα περαιτέρω στην Ελένη Κοντράρου! Δημοσιεύθηκε: 18/03/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Αγαπητή Ευγενία Τι άραγε σημαίνει το ξαφνικό ενδιαφέρον για το "δημογραφικό" (διάβαζε υπογεννητικότητα); Οι συντηρητικές δυνάμεις το αξιολογούν ως προτεραιότητα, όπως εξάλλου και το θέμα της εκδίωξης των αλλοδαπών από τη χώρα. Κάτι οι δηλώσεις του αρχιεπισκόπου, κάτι ο ανεκδιήγητος "Σύλλογος προστασίας αγέννητου παιδιού" (sic), κάτι οι εθνικιστικές κραυγές "γεννάτε γιατί χανόμαστε", ε, δεν θέλει και πολύ να δημιουργηθεί ανάλογο κλίμα. Πολύ περισσότερο, που κατ' εκτίμηση των γνωστών αποκρουστικών κύκλων οι "Αλβανοί γεννοβολάνε", καθώς και οι Τούρκοι, ενώ ο πληθυσμός της Ελλάδας γηράσκει μειούμενος... Αυτή, θα μου πεις, είναι η πάγια θέση των συντηρητικών - σκοταδιστικών κύκλων. Όλων εκείνων που ταυτίζουν τη γυναίκα με τη μητέρα και θεωρούν ότι ο προορισμός της γυναίκας είναι να κάνει (πολλά) παιδιά. Όμως όλα αυτά δεν εξηγούνται επαρκώς, γιατί τώρα το δημογραφικό έρχεται στο προσκήνιο της κοινωνικής και πολιτικής προσοχής. Η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στις μεθοδεύσεις περί το ασφαλιστικό. Και η κάμψη του δείκτη των γεννήσεων θα χρησιμοποιηθεί ως άλλοθι προκειμένου να δικαιολογηθεί η άγρια επέμβαση στον χώρο της κοινωνικής ασφάλισης. Η τάση είναι για άρση του δημόσιου - κοινωνικού χαρακτήρα του συστήματος. Και ο κόσμος το έχει καταλάβει το μήνυμα. Όλος ο προεκλογικός διάλογος έφερε στην επιφάνεια τη μεγάλη ανασφάλεια των πολιτών σε σχέση με τα εργασιακά τους δικαιώματα. Έτσι επιστρατεύονται διάφορα επιχειρήματα. Μεταξύ αυτών και η διατάραξη της σχέσης εργαζόμενων - απόμαχων της δουλειάς. Φταίνε και εδώ οι γυναίκες που δεν γεννάνε και κοιτάνε την καλοπέραση (ακούγονται και παρόμοια). Παραβλέπεται 11

όμως το γεγονός της υψηλής ανεργίας των νέων, της ανεργίας των γυναικών, της ανεργίας ανδρών στην παραγωγική ηλικία. Παραβλέπεται η σημασία της νομιμοποίησης των αλλοδαπών εργαζόμενων και η ένταξή τους στο ασφαλιστικό σύστημα. Τα τρομακτικά ελλείμματα ανεργίας σημαίνουν και ελλείμματα ασφαλιστικών εισφορών. Μάλιστα, τελευταία, εδραιώνεται ο τύπος του εργαζόμενου-ης με ολιγόμηνες συμβάσεις, ανανεούμενες, που δεν συνεπάγονται ασφαλιστικά δικαιώματα. Ας μπει λοιπόν πρώτα τάξη στο χάος της αγοράς εργασίας και μετά ας κάνουμε τους υπολογισμούς. Και ας γίνει επιτέλους η μεταρρύθμιση του φορολογικού συστήματος σε δημοκρατική βάση. Και η άμεση φορολογία να συμπεριλάβει και τα κέρδη στο χρηματιστήριο. Και αφού η κυρίαρχη αντίληψη απαλλαγεί από την εισπρακτική και αμιγώς δημοσιονομική προσέγγιση του ασφαλιστικού, ε τότε να μιλήσουμε εκ νέου και σε άλλη βάση. Διότι τι διάλογο μπορείς να κάνεις στη βάση ότι το ασφαλιστικό είναι βόμβα (!) στα θεμέλια της κοινωνίας; Η επίκληση του δημογραφικού και οι σχετικές αναλύσεις απλώς προετοιμάζουν ιδεολογικά το έδαφος για να δεχτούμε μοιρολατρικά τις νέες ρυθμίσεις που θα πλήξουν καίριας σημασίας δικαιώματα. Η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση γίνεται έτσι η λοκομοτίβα του τρένου όλων των παλαιοσυντηρητικών απόψεων για τη θέση και τον ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία. Το δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής της ως προς τον χρόνο και τον αριθμό των παιδιών, το δικαίωμα στη νόμιμη και ασφαλή άμβλωση αμφισβητείται. Οι φονταμενταλιστικοί κύκλοι (θρησκευτικοί και πολιτικοί) επιτίθενται ενοχοποιώντας τις γυναίκες και κηρύσσοντας την ομοφυλοφιλία κοινωνικά απόβλητη. Και όλα αυτά στην αυγή του 21ου αιώνα. O, tempora! Δημοσιεύθηκε: 08/04/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Με τρεις δεκάδες γυναίκες στο κοινοβούλιο μας βρίσκει η "επόμενη μέρα". Δυο επί πλέον στην κυβέρνηση. Κάτι είναι. Εν μέρει ο αγώνας μας είχε αποτέλεσμα. Έσπασε επιτέλους, εκείνο το φράγμα των 19-20 Ελληνίδων βουλευτών. Εμμέσως, βελτιώθηκε και η σύνθεση της εθνικής αντιπροσωπείας στο ευρωκοινοβούλιο, αφού έχουμε μία ακόμη Ελληνίδα ευρωβουλευτή. Οι φεμινιστικές οργανώσες και κυρίως ο Πολιτικός Σύνδεσμος Γυναικών εργάστηκαν για το αποτέλεσμα αυτό. Οι πιέσεις που άσκησαν, οι εκκλήσεις και η καμπάνια επηρέασαν πιο πολύ τους / τις εκλογείς παρά τους κομματικούς μηχανισμούς. Το ζήτημα της συμμετοχής των γυναικών στην πολιτική είχε τη μεγαλύτερη προβολή σε προεκλογική περίοδο. Εκατοντάδες συζητήσεις οργανώθηκαν στα ραδιόφωνα και τις τηλεοράσεις όλης της χώρας. Άρθρα γράφτηκαν και μάλιστα πρωτοσέλιδα. Σχόλια έγιναν. Και φυσικά, αν σε όλα τα ψηφοδέλτια όλων των εκλογικών περιφερειών υπήρχαν υποψήφιες τα πράγματα θα ήταν ασυγκρίτως καλύτερα. Με λίγα λόγια η εμπλοκή των ΜΜΕ υπήρξε πρωτοφανής. Γιατί, άραγε; Μέχρι τώρα οι 12

ηρακλείς του δημοσιογραφικού στέμματος επανελάμβαναν, ότι το θέμα "δεν πουλάει". Γιατί, αίφνης, έγινε ελκυστικό; Κατά τη δική μου ερμηνεία, \η προβολή και ανάδειξη των γυναικών απάντησε εν μέρει στην ανάγκη ανανέωσης του πολιτικού συστήματος\. Το σύστημα "έπαιζε" δικομματισμό στο φουλ, μέχρις ασφυξίας. Συγχρόνως έπρεπε να δοθεί μια νότα ανανέωσης στα ίδια αυτά πλαίσια, που δεν έπρεπε να αμφισβητηθούν. Και αυτό επιδιώχθηκε μέσα από τα πρόσωπα νέα και άφθαρτα και βέβαια, μέσα από τις γυναίκες. Με άλλα λόγια, το \πάγιο δημοκρατικό αίτημα της ίσης συμμετοχής των φύλων συνέπεσε συγκυριακά με την ανάγκη να υπάρξουν ανάσες στην ασφυξία του δικομματισμού, αερισμός του πολιτικού συστήματος\. Δεν είναι αναγκαστικά κακό που έγινε έτσι. Αρκεί αυτή η ανανέωση να μην είναι μιας χρήσης, επιφανειακή. Αρκεί οι γυναίκες πολιτικοί να μην αφομοιωθούν στις άτεγκτες πραγματικότητες των κυρίαρχων επιλογών. Αρκεί οι νέες υπουργοί να μην υπηρετήσουν άκριτα τις "ευελιξίες" της εργασίας και την επιδείνωση των όρων ασφάλισης. Αρκεί να μην μπολιασθούν με την αλαζονεία της εξουσίας. Γιατί π.χ. άλλα περιμέναμε από την Α. Διαμαντοπούλου και άλλα ακούσαμε. Βασιλικότερη της...βασιλίσσης αποκαλύφθηκε σε ό,τι αφορά τις νεοφιλελεύθερες εμπνεύσεις πολιτικές για τα κοινωνικά ζητήματα. Δει δη κοινωνικής ευαισθησίας. Και η ανανέωση πρέπει να συνδεθεί με την αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης. Υπάρχει έλλειμμα δικαιοσύνης στον κόσμο, που όπως λέει η Δήμητρα Χριστοδούλου, την έχουμε ανάγκη ίσως περισσότερο κι από τον έρωτα. Έλλειμμα φροντίδας και δημοκρατίας ακόμα - ακόμα. Για να δικαιωθεί ιστορικά η μαζική είσοδος των γυναικών στην πολιτική πρέπει να συνδεθεί με την κάλυψη αυτών των κενών. Για να αλλάξουμε κλίμα, λέω να σε πάω στον Άλκη Θρύλο και στις γραπτές του σκέψεις (του 1923): Ζωή δεν είναι η περιορισμένη κίνηση μέσα σε σύνορα και φραγμούς, ζωή δεν υπάρχει όταν υπάρχει κάπου ένας τοίχος που απαγορεύεται να τον υπερβούμε, ζωή δεν είναι η σκλαβιά, ζωή δεν είναι ούτε η ανταρσία. Ζωή είναι όταν ανοίγεται γύρω μας και μπροστά μας το απεριόριστο όταν ελεύθερα αναπνέομε... Και για να τελειώσω... ιψενικά: Άμα ξυπνήσομε από τους νεκρούς θα δούμε πως ποτέ δεν ζήσαμε. Δημοσιεύθηκε: 15/04/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Σε εκδήλωση γυναικών έτυχε να βρεθώ αυτές τις μέρες και οι συζητήσεις έπαιρναν και έδιναν για το μετεκλογικό τοπίο. - Παλιώσαμε, φιλενάδα, μου είπε η Έλλη. Η ιδεολογία μας τέλειωσε. Είμαστε πια σε μια μεταϊδεολογική εποχή... - Εννοείς γενικά ή σε ό,τι αφορά το γυναικείο ζήτημα; - Και γενικά και ειδικά. - Δηλαδή -επανέρχομαι- δεν ισχύει το όραμα της κοινωνικής απελευθέρωσης των γυναικών; 13

- Δεν περνάνε πια αυτά τώρα. Κι εμείς, οι του κινήματος, καιρός να αλλάξουμε τροπάρι... - Τι εννοείς; Αυτά που θέτεις είναι σοβαρά για να τα συζητάμε μεταξύ τυρού και αχλαδιού... - Ναι, πρέπει να κουβεντιάσουμε. Όμως μία εποχή έκλεισε!... Κι εκεί κόπηκε η στιχομυθία. Έφυγα προβληματισμένη. Όχι γιατί αμφιβάλλω για την ανάγκη ύπαρξης οράματος, ιδεών, ιδεολογίας. Αλλά γιατί αμέσως μετά τις εκλογές ορισμένοι κύκλοι, γενικεύοντας την υποχώρηση των δυνάμεων της αριστεράς, διακηρύσσουν σε όλους τους τόνους ότι "η αριστερά τελείωσε". Όχι οι συγκεκριμένες πολιτικές της εκφράσεις. Αυτό δεν αρκεί. Η αριστερά ως αντίληψη, ως σύστημα ιδεών και φιλοσοφίας, ως γωνία θέασης του κόσμου, ως τρόπος ζωής. Για να φτάσει η άποψη αυτή να διαπεράσει τη στάση αγωνιστριών του ευρύτερου δημοκρατικού χώρου σημαίνει ότι η πίεση είναι πολύ μεγάλη. Θέλουν να τελειώνουν τα μεγαλοσυμφέροντα με την \αριστερή Άποψη\. Γι' αυτό ενισχύεται η θέση ότι δεν έχουν ρόλο τα "μικρά κόμματα". Αυτό που νομίσαμε ότι αποτελούσε εκδήλωση προεκλογικής βαρβαρότητας, η ιδιομορφία λ.χ. του Πάγκαλου, σήμερα καλλιεργείται ευρέως. Που σημαίνει: ή πλήρης ενσωμάτωση στο σύστημα εξουσίας ή αφανισμός. Προσωπικά δεν αποδέχομαι το "δίλημμα", γιατί είναι ψευτοδίλημμα. Είναι ένας ρεβανσιστικός τρόπος αντίληψης των πραγμάτων. Η κοινωνία είναι πολυφωνική και πολυδιάστατη. Άρα και η πολιτική της έκφραση πρέπει να είναι πλουραλιστική. Και αν ο εκλογικός νόμος επέτρεπε, η ελληνική Βουλή θα ήταν ευρύτατα πλουραλιστική. Αλλά το δίλημμα το οποίο πλασάρεται αυτές τις περίεργες μετεκλογικές ημέρες αφορά και την κοινωνική αριστερά. Έχει μπει ως στόχος η ενσωμάτωση των κινημάτων στο σύστημα εξουσίας, το οποίο υπερβαίνει και την κυβέρνηση. Πρόκειται για τις δομές του δικομματικού καθεστώτος. Βλέπεις την αντίφαση; Στο όνομα της λήξης της ιδεολογίας εξαπολύεται τεράστια ιδεολογική επίθεση εκ μέρους της διαπλεκόμενης εξουσίας. Αφού μας είπαν ότι η ιστορία τελείωσε, τώρα μας λένε ότι τέλειωσε και η εναλλακτική άποψη, δηλαδή τέλειωσε ο δημοκρατικός πλουραλισμός. Πόσο... ευρωπαϊκό ή ευρωπαϊστικό σού φαίνεται αυτό; Και ύστερα, δες και το άλλο. Παίρνει η μπάλα της αποϊδεολογικοποίησης και το γυναικείο ζήτημα. Για να αποδειχθεί για άλλη μια φορά ότι η υπόθεση του αυτοπροσδιορισμού των γυναικών είναι κατά βάση μια \αριστερή υπόθεση\. Συντηρητικοποιείται η πολιτική ζωή, συντηρητικοποιείται και η στάση απέναντι στην υπόθεση της χειραφέτησης των γυναικών. Σε λιγάκι θα μας πουν: - Κυρίες μου, η εξέλιξή σας και η κοινωνική σας επιβεβαίωση είναι καθαρά ατομική υπόθεση. Δεν χρειάζεται νομοθεσία ούτε πολιτική. Ανθίστανται ακόμη δυνάμεις, εδώ και στην Ευρώπη, παρά τη διαχεόμενη απαισιοδοξία και την τεχνητή επιβολή από τα πάνω των προτεραιοτήτων. 14

Ελπίζω να τα καταφέρουμε και να μην παραδώσουμε τα ιερά και τα όσια "τοις κυσί" μέσα σε μία νύκτα!... Συμπέρασμα: Πλανιέται πλάνη μεγάλη η Έλλη. Η ιδεολογία είναι εδώ. Απλά παίρνει τη μορφή της "ενιαίας σκέψης". Θέλει να γίνει μονο-ιδεολογία! Δημοσιεύθηκε: 22/04/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Τι είναι η 1η του Μάη; Ημέρα Εργατικής Αλληλεγγύης; Απεργία; Ημέρα αγώνων της εργατικής τάξης; Αμ, δε... Κατά τον κ. πρωθυπουργό, είναι ημέρα των λουλουδιών και της αναγέννησης της φύσης. Αυτό το παγκοίνως γνωστό ανέσυρε ως κατ' εξοχήν πολιτική δήλωση ο ηγέτης του Πανελλήνιου \Σοσιαλιστικού\ Κινήματος. Υπογραμμίζω τη λέξη, διότι ο σοσιαλισμός ως όραμα και κίνημα, θεωρία και προοπτική, είναι άρρηκτα δεμένος με την εργατική Πρωτομαγιά όπως και με την 8 Μαρτίου, την Παγκόσμια Ημέρα των Δικαιωμάτων των Γυναικών. Η "ουδέτερη" τοποθέτηση του κ. Σημίτη έρχεται να επιβεβαιώσει, και στο επίπεδο των ιδεών, την εντυπωσιακή μετάλλαξη της πολιτικής της ηγετικής μερίδας της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας. Αλλά άμα έχουμε τέτοιες μεταδεξιές στάσεις από σοσιαλιστές ηγέτες, τι να τους κάνουμε τους ακραιφνείς νεοσυντηρητικούς; Και ύστερα αναρωτιόμαστε πώς μετακινήθηκε ο άξονας της πολιτικής ζωής προς τα δεξιά. Και όταν λέμε δεξιά δεν εννοούμε μόνο την πολιτική, αλλά και την ιδεολογική δεξιά. Κι ακόμη δεν είδαμε τίποτε. Οι ημέρες που έρχονται θα επικυρώσουν την ιδεολογική στροφή του κυβερνώντος κόμματος. Την πλήρη ευθυγράμμιση στα έξωθεν κελεύσματα, στο όνομα ενός ρεαλισμού του οράματος. Γιατί η ιδεολογία πρέπει να στηρίξει την πρακτική των εκτεταμένων ιδιωτικοποιήσεων, αναγκαίων για τη "διατηρησιμότητα". Τα σημάδια υπήρχαν, πλήθαιναν από καιρό. Πλην οι οιωνοσκόποι περί άλλα ετύρβαζαν... Κατόπιν όλων αυτών, θα αναρωτηθείς: αφού εξήλωσαν την πολιτική και στρατηγική της νεοφιλελεύθερης δεξιάς, γιατί επιμένουν σοσιαλιστικά; Μα είναι απλό. Γιατί έτσι έχουν γέφυρα με τον κόσμο. Τα παραδοσιακά δεξιά κόμματα δεν μπορούν να διατηρήσουν και την πίτα ολόκληρη και το σκυλί χορτάτο. Δεν μπορούν να κινηθούν ως εκκρεμές από τα αριστερά μέχρι τα δεξιά με εντυπωσιακή άνεση. Δεν μπορούν να ρυθμίζουν τη δοσολογία κατά το δοκούν. Το πολύ πολύ να φτάσουν μέχρι το κέντρο. Τα σημερινά μεταλλαγμένα σοσιαλιστικά έχουν το μοναδικό προνόμιο μιλώντας αριστερά να πράττουν δεξιά. Έχουν ερείσματα στον λαό, μέσω των συνδικάτων και του ελέγχου των μαζικών οργανώσεων. Γι' αυτό είναι πολύτιμα για την κυρίαρχη ΕΟΚική αντίληψη -και όχι μόνο. Η αντίληψη αυτή θεωρεί, ότι πρέπει να υπάρχουν \ισχυρές\ κυβερνήσεις, αλλά και συγχρόνως \δημοφιλείς.\ Το 'πιασες το υπονοούμενο; Η επίκληση, λοιπόν, του σοσιαλισμού καθησυχάζει τον λαό, που δεν έπαψε να συγκινείται από το όραμα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ισότητας. Ο όρος 15

λειτουργεί έστω και ως ανάμνηση. Αν και σήμερα αρχίζει να εκπνέει και αυτή η φάση. Τώρα οι σοσιαλιστές ηγέτες γίνονται πιο τολμηροί και ρεαλιστικοί. Γιατί αισθάνονται ισχυροί με τη στήριξη των αγορών. Ίπτανται επί των φτερών των ανέμων της παγκοσμιοποίησης. Εν τω μεταξύ, πράττοντας έτσι, δυναμώνουν τη νεο-μετα-φασιστική ή λαϊκίστικη δεξιά, η οποία διεκδικεί ρόλο αξιόπιστης εναλλακτικής λύσης στο πολιτικό σύστημα. Αρκετά είναι τα ευρωπαϊκά παραδείγματα, νομίζω. Υπάρχει, λοιπόν, ένα ζήτημα και το θέτω ευθέως. Είναι η ευθύνη των σοσιαλιστικών δυνάμεων σήμερα. Κάποτε το κόστος της ζημιάς πρέπει να καταλογιστεί, δεν νομίζεις; Και δεν φτάνει που διέπραξαν το ανοσιούργημα, καλούν και υπόλοιπους/ες της αριστεράς να συναινέσουν. Όμως οι τελευταίοι/ες δεν έχουν πλέον το ελαφρυντικό της άγνοιας... Δημοσιεύθηκε: 06/05/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Δεν υπάρχει χειρότερος πολέμιος της αυτοδιάθεσης των γυναικών ως φύλο από τον φονταμενταλισμό. Θρησκευτικό και πολιτικό. Τρέμει η ψυχή μας κάθε φορά που συγκαλείται διεθνής διάσκεψη η συνάντηση και αφορά άμεσα ή έμμεσα τα δικαιώματα των γυναικών. Η αδιαλλαξία της Αγίας Έδρας λόγου χάρη έγινε αισθητή στη Διάσκεψη του Καϊρου για τον πληθυσμό και την ανάπτυξη το 1994. Τα ισλαμικά καθεστώτα άφησαν το χνάρι τους στη Διάσκεψη του Πεκίνου το 1995 για την ισότητα, ανάπτυξη και ειρήνη. Ιδιαίτερα ενοχλητικός είναι ο θρησκευτικός εξτρεμισμός, η προσπάθεια της θρησκείας και της Εκκλησίας να υποκαταστήσουν την πολιτική. Γι' αυτό υπήρξαμε πάντοτε αλληλέγγυες στον αγώνα των γυναικών στις χώρες όπου ο φονταμενταλισμός και ο ιντεγκρισμός επιζητούν ρόλο ρυθμιστή της πολιτείας και κοινωνίας. Και, βέβαια, στη γείτονα Τουρκία η διαπάλη για τη διατήρηση του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους και της έννομης τάξης είναι διαρκής. Αν δεν το δεις αυτό, δεν έχεις καταλάβει τίποτε. Και ενώ παρόμοια φαινόμενα τα "γελάγαμε", διότι δεν αποτελούν δική μας μέριμνα, να που πλάκα πλάκα η κοσμική μας συγκρότηση μπολιάζεται με φαινόμενα που θυμίζουν θεοκρατικά καθεστώτα. Η "υπερδραστηριότητα" του κ. Χριστόδουλου έχει καταντήσει άκρως ενοχλητική αν όχι επικίνδυνη. Έχει γνώμη για τις γεννήσεις, τον γάμο, τη θέση των γυναικών στην κοινωνία και θέλει να την επιβάλλει. Έχει και πολιτική... Διότι τι άλλο είναι η επιδοματική παρέμβασή του στη Θράκη; Για να ενθαρρύνει τις γεννήσεις των χριστιανών στο πλαίσιο του "γεννάτε, γιατί χανόμαστε", "οι Τούρκοι γεννοβολάνε, ενώ το έθνος μαραζώνει" και άλλα φρικώδη. Ο κ. Χριστόδουλος και η Εκκλησία οφείλει να παίρνει υπόψη του τις διεθνείς συμβάσεις και τα διεθνή ντοκουμέντα, που αναφέρονται στα ανθρώπινα δικαιώματα. Από καιρό τώρα υφίσταται ένα όριο μεταξύ παράδοσης και εθνικής - πολιτιστικής 16

ιδιαιτερότητας από τη μια και διεθνώς αναγνωρισμένων δικαιωμάτων από την άλλη. Όταν υπάρχει σύγκρουση για το δέον γενέσθαι, τότε επικρατούν τα διεθνώς αναγνωρισμένα ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτό τα φονταμενταλιστικά καθεστώτα δεν εννοούν να το παραδεχθούν. Οχυρώνονται πίσω από την παράδοση και αντιδρούν στις διεθνείς ρυθμίσεις. Τι, δηλαδή, θεωρούν; ότι μειώνεται η εθνική τους κυριαρχία; Η παράδοση είναι σεβαστή, ασφαλώς, αρκεί να μην υπονομεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα των φύλων. Διότι είναι διατηρητέα η παράδοση της ρίψης στην πυρά της χήρας στην Ινδία; είναι ανθρωπιστική η παράδοση της εκτομής της κλειτορίδας; της κάλυψης του προσώπου; του jus primae noctis; της έλλειψης ταξιδιωτικών εγγράφων της συζύγου; Έλεος, δηλαδή! Ασφαλώς, η Εκκλησία έχει θέση και ρόλο. Έχει ως έργο την ανακούφιση των πιστών. Την παραμυθία και ίαση των ψυχών τους. Ποια-οιος τον αμφισβητεί; Αλλά μέχρις εκεί. Αν δεν μπορεί να συμβαδίσει με την πρόοδο και τη σύγχρονη κουλτούρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τουλάχιστον ας σιωπήσει. Ας μην αντιστρατεύεται την κίνηση των κοινωνιών προς τα μπρος. * Καλά, τι έχει πάθει ο κ. Μητσοτάκης με τις "δύο κυρίες" του ΥΠΕΞ; Όπου βρεθεί και όπου σταθεί αναφέρεται στην έλλειψη πείρας αυτών των στελεχών κ.λπ. Αυτός ο λόγος ή μήπως τον ενοχλεί το φύλο; Η αυξημένη παρουσία των γυναικών σε ένα παραδοσιακό άντρο της ανδροκρατίας; Δημοσιεύθηκε: 20/05/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Πλάκα έχει, τελικά. Λέω για την αμηχανία που αισθάνονται μερικοί άνδρες αξιωματούχοι μπροστά σε ένα κοινό γυναικών. Πρέπει από λόγους θεσμικού καθήκοντος να κάνουν κάποια προσλαλιά. Και κάποτε-κάποτε τα κάνουν θάλασσα. -Χαιρετίζω την ομορφιά της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, είπε ο δήμαρχος Πατρέων κ. Φλωράτος, ανοίγοντας προχθές το 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εκλεγμένων Γυναικών της Τ.Α. Α' Βαθμού. Ορισμένα δυναμικά στελέχη δεν τον άκουσαν με καλό αυτί και το σχολίασαν δεόντως από του βήματος, καθά μαθαίνω. Για να εξεγερθεί στην αίθουσα ζωηρή δημοτική σύμβουλος: -Σιγά βρε αδερφέ. Όμορφες μας είπε, δεν μας έβρισε καμπούρες ο χριστιανός... Είπε και άλλη χαριτωμενιά ο κ. Φλωράτος, όταν αναφερόμενος στις δραστήριες γυναίκες τους συνδυασμού του τις αποκάλεσε "οι κοπέλες μου". Ευγενία, δεν θέλω σχόλια, ούτε μιζέριες! Ο δήμαρχος τουλάχιστον, από τη δική του γωνία προσέγγισης, "παρετήρησε", ότι στον δήμο δρουν και γυναίκες. Έχει αίσθηση της αύρας τέλος πάντων που δημιουργεί η παρουσία τους. Σε πολλά περιβάλλοντα νομίζεις οι γυναίκες στελέχη αξιώνονται ενός καλού λόγου για τη δράση τους; 17

Πέρα από την ανεκδοτολογική υφής αυτή αναφορά το 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο μας θύμισε, εν μέσω μετεκλογικών αναλύσεων και κραδασμών, την προβληματική ύπαρξη και λειτουργία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Το φτωχό συγγενή της διοίκησης. Μου αρέσει που από το φθινόπωρο και μετά θα αρχίσουν πάλι οι κουραστικοί κύκλοι συζητήσεων γύρω από τα δημοτικονομαρχιακά. Και θα εξαντλούνται στην ονοματολογία, στη σεναριολογία για πιθανές συνεργασίες, στον αβραμοπουλισμό και όλα αυτά που πόρρω απέχουν από την ουσία των προγραμματικών θέσεων. Από τις πολιτικές για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Από τη σοβαρότητα, εν τέλει. Κι όμως η Τοπική Αυτοδιοίκηση στις συνθήκες της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και του κοσμοπολιτισμού φαίνεται ότι αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σημασία. Ο ρόλος της διαγράφεται πιο κρίσιμος σε ό,τι αφορά την κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη, την προστασία του περιβάλλοντος, τη διατήρηση του λαϊκού πολιτισμού, την ισότητα των φύλων. Και θα ήταν χρήσιμο και επίκαιρο να αναλύσουμε τον ρόλο και τη λειτουργία της στις σημερινές συνθήκες των διεθνοπολιτικών εξελίξεων. Το άσχημο είναι ότι δεν υπάρχει αυτοδιοικητικό κίνημα, που να καλλιεργεί την αυτοδιοικητική αντίληψη και να περιβάλλει ως μία ζώνη πρασίνου και οξυγόνου των δήμων και των νομαρχιακών αυτοδιοικήσεων και οι τελευταίες ιδίως περνάνε κρίση εμπιστοσύνης. Μέσα σε αυτή την κατάσταση, όπου ελάχιστα θυμίζουν κίνημα συμμετοχής των πολιτών, πρέπει να δούμε και τη συμμετοχή των γυναικών εκλεγμένων και των υποψηφίων για εκλογή. Έχει πολλή, εξοντωτική δουλειά, ο δήμος. Απαιτεί αφιέρωση. Το δίλημμα στη ζωή των εκλεγμένων γυναικών εμφανίζεται εντονότερο. Πώς να συνδυαστούν όλα; Σκέπτομαι ότι πρέπει να κάνουμε πολλή συζήτηση για τα δημοτικά. Να δούμε πώς βαδίζει ο "Καποδίστριας". Τι μέλλον μπορεί να έχει η στρατηγική μας θέση της ίσης αντιπροσώπευσης των φύλων σε συνθήκες πρωτοφανούς απολιτικοποίησης. Σε συνθήκες γραφειοκρατικοποίησης και απλής διεκπεραίωσης των δημοτικών υποθέσεων. Κυρίως πρέπει να δούμε τη λειτουργία των β/ν και παιδικών σταθμών. Ακόμα να ολοκληρωθεί η διαδικασία περάσματος στους δήμους των κρατικών παιδικών σταθμών. Θα μου πεις, αφού αδιαφορούν οι ενώσεις των πολιτών. Έλεγχος από τα κάτω δεν υπάρχει. Τα θέλουμε και τα παθαίνουμε! Δημοσιεύθηκε: 27/05/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή 18

* "Οικογένεια, οι νέοι πατέρες έχουν εξαφανιστεί" είναι ο πρωτοσέλιδος τίτλος της "Λε Μοντ" της 27ης Μάη 2000. Διαβάζοντας τα αποτελέσματα της έρευνας του Γαλλικού Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) επιβεβαιώνεται κάτι που ο γυναικείος πληθυσμός τουλάχιστον υποψιαζόταν από καιρό: ο μύθος του "καινούργιου μπαμπά" ξέρετε, αυτός που άλλαζε πάνες, τάιζε και κοίμιζε τα - μονίμως- πανευτυχή και πανέμορφα μωρά των διαφημίσεων, δεν υπάρχει πια -αν δεχτούμε ότι υπήρξε κάποτε. Οι αριθμοί που παρατίθενται δεν αφήνουν χώρο για αμφιβολία. Σε δείγμα 1.000 ατόμων οι γυναίκες αφιερώνουν στα παιδιά τους τον διπλάσιο χρόνο απ' ό,τι οι άντρες: 25 ώρες και 30 λεπτά την εβδομάδα οι πρώτες, 12 ώρες και 41 λεπτά οι δεύτεροι. Αλλά και αυτές οι ώρες "γονικής" απασχόλησης είναι "σεξιστικά" καταμερισμένες, οι ώρες με τον μπαμπά είναι οι ώρες της διασκέδασης, της κοινωνικότητας, οι ώρες της βόλτας στο πάρκο ή της επίσκεψης στο μουσείο. Αντίθετα, οι ώρες της μαμάς είναι οι ώρες της "λάντζας" που συνήθως αναλώνονται στο τάισμα και την καθαριότητα. Όσον αφορά τις δουλειές του σπιτιού, εδώ η γυναίκα είναι κυριολεκτικά βασίλισσα: 80% του "σκληρού πυρήνα" του νοικοκυριού ανήκει σ' αυτήν. Υπάρχει όμως και μια πρόοδος: από την τελευταία μέτρηση του 1988 οι άνδρες σήμερα αφιερώνουν στις δουλειές του σπιτιού 11 λεπτά περισσότερα. Τα ψώνια φαίνεται να είναι ο τομέας ειδικότητας των περισσότερων συζύγων, αντίθετα με τα πιάτα, το μαγείρεμα, το πλύσιμο των ρούχων και την περιποίηση των παιδιών και των γερόντων που ανήκουν σχεδόν ολοκληρωτικά στη γυναικεία δικαιοδοσία. Όσον αφορά την επαγγελματική απασχόληση, οι άνδρες αφιερώνουν σ' αυτήν το 76% του χρόνου τους, ενώ οι γυναίκες το 50%. Η ισότητα στην επαγγελματική σφαίρα αποκλείεται να γίνει πράξη αν δεν υπάρξει εξισορρόπηση ανάμεσα στις ευθύνες ανδρών και γυναικών στον χώρο του σπιτιού και της οικογένειας. Δεν ξέρω πόσο Ευρωπαίοι είμαστε εμείς οι Έλληνες, αλλά ανακάλυψα πως οι Γάλλοι είναι πολύ περισσότερο Έλληνες απ' ό,τι περίμενα. * 30.5.2000 - πάλι στην πρώτη σελίδα της "Μοντ": Ο ειδικός απεσταλμένος της εφημερίδας στο Γκρόζνι της Τσετσενίας μεταφέρει τα λόγια της Μπέλα Κασάιεβα, διευθύντριας ορφανοτροφείου: "Όταν ρωτάμε τα παιδιά τι είναι ευτυχία, μας απαντούν: όταν δεν υπάρχει ουρανός, γιατί ουρανός γι' αυτά είναι τα ρωσικά βομβαρδιστικά". \Η μισή μου καρδιά στο Κόσοβο και η άλλη μισή στην Τσετσενία βρίσκεται...\ Τις παραπάνω πολύτιμες πληροφορίες συνέλεξε και επεξεργάστηκε η φίλη της στήλης \Καίτη Νικολάτου\, γνωστή για τις ευαισθησίες και γόνιμες ανησυχίες της. * Έχω κι εγώ κάτι. Ανακοινώθηκε η διευρυμένη Εκτελεστική Γραμματεία (καλά το λέω;) του ΠΑΣΟΚ, όπου επί 40 μελών μόνον 4 είναι γυναίκες. Την επισήμανση έκανε προς τον Πολιτικό Σύνδεσμο η \Μαρία Καρρά\, αγωνίστρια της Αντίστασης, νυν δημοτική σύμβουλος 19

στον Δήμο Αθηναίων. Η ευαισθησία της Μαρίας Καρρά είναι γνωστή και δοκιμασμένη. Εν έτει 1988 έχει την πρωτοβουλία της δημιουργίας της Συντονιστικής Επιτροπής Γυναικείων Οργανώσεων και γυναικείων τμημάτων των κομμάτων για την ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στα κέντρα λήψης των αποφάσεων -γνωστή και ως Επιτροπή του 35%. Με τη δράση της η Επιτροπή ενέγραψε στην πολιτική ατζέντα το ζήτημα της ίσης αντιπροσώπευσης των φύλων στα κέντρα αποφάσεων! \ΥΓ.:\ Αλήθεια, σε πόσες ελληνικές εφημερίδες βρίσκουμε τέτοια θέματα σε πρωτοσέλιδα; Δημοσιεύθηκε: 03/06/2000 στην εφημερίδα Η Αυγή Νιώθω μια μεγάλη μοναξιά. Μια μοναξιά που με παραλύει κι ώρες - ώρες με κάνει ν' αναρωτιέμαι αν αξίζει τον κόπο να ζω. Για ποιον να ζω! Για τον εαυτό μου, για τους άλλους; Για το γεγονός πως έτυχε να γεννηθώ ή για να καταξιώσω την ύπαρξή μου; Ποιος μπορεί να με βοηθήσει! Ποιος με γνωρίζει τόσο πολύ ώστε να θελήσει να μπει μέσα μου, να σηκώσει το βάρος μου και να μ' απελευθερώσει απ' τα ίδια μου τα ερωτήματα; Ποιος μπορεί ν' αντικρίσει την αλήθεια της μοναξιάς μου χωρίς να χρειαστεί να τη συγκρίνει με τη δική του μοναξιά; Κι αλίμονο, κανείς δεν θέλει να με βοηθήσει να ξεπεράσω τη δική μου!! Και πρώτα εσύ που είσαι η ΜΑΝΑ μου, που με γέννησες και με μεγάλωσες και λες πως με ξέρεις καλά. Πρώτη εσύ με καταδίκασες στη μοναξιά μου. "Μη μιλάς, δεν πρέπει, μη φωνάζεις, δεν κάνει, μη ζητάς, απαγορεύεται, μη διαβάζεις, μη σκέπτεσαι, απαγορεύεται, όχι αυτό, το άλλο σκέψου, επιτρέπεται, μη ρωτάς, δεν κάνει, μην αγαπάς, κίνδυνος, αυτό αγάπα, επιτρέπεται, μη αυτό, όχι τούτο. Το άλλο ναι, επιτρέπεται, μάθε..." Αλλά εσύ που είσαι ΑΝΤΡΑΣ μου, σύζυγος, φίλος, εραστής, τι κάνεις για να με βοηθήσεις; Σε βλέπω να με κοιτάς έκπληκτος μέχρι θανάτου όταν τολμώ να παραπονεθώ: "Δεν είσαι ευτυχισμένη εσύ; Γιατί, τι σου λείπει; Δουλεύω και δεν σου λείπει τίποτα. Έχεις ένα σπίτι με όλες τις ανέσεις, όταν μπορώ σε βγάζω έξω, έχεις τις φίλες σου και κουβεντιάζεις. Δεν ξυπνάς το πρωί απ' τις επτά και όταν θες ένα καφεδάκι το πίνεις με την ησυχία σου. Ρωτάς κι άλλες γυναίκες πώς ζούνε; Εσύ δεν έπρεπε να τολμάς να κάνεις τέτοιες σκέψεις! Άκου μοναξιά! Τι να πω κι εγώ που όλη μέρα δουλεύω, δεν βλέπω άνθρωπο, δεν τρώω σαν άνθρωπος και ευτυχώς που υπάρχει και η Κυριακή, να δω λίγο γήπεδο, να κοιμηθώ, να διαβάσω και να συναντήσω κανένα φίλο! Α, τρελαθήκατε οι γυναίκες, τρελαθήκατε σίγουρα! ΔΕΝ ΣΕ ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΩ!" Κι εσύ που λες πως είσαι φίλη μου και μ' αγαπάς με καταδίκασες. Γιατί με θυμάσαι όταν έχεις ανάγκη από ψυχίατρο. Αφού σε βοηθήσω να εκτονωθείς, να πάρεις δύναμη για ζωή, βιάζεσαι να μ' αφήσεις, γιατί έχεις επισκέψεις ή κλαίει το μωρό σου 20