Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΧΡΗΣΗ Συνήθως η γνήσια τεχνική φρέσκο διαπιστώνεται μόνο σε ορισμένα τμήματα των τοιχογραφιών διαφόρων ζωγράφων. Στην τοιχογραφία με βάση το φρέσκο και διάφορες βοηθητικές τεχνικές αξιοποιούνται τα στοιχεία της τέμπερας με κάποια οργανική κόλλα. Η τεχνική της τέμπερας είναι απαραίτητη στη συμπλήρωση στοιχείων, στη διόρθωση στοιχείων, στην αισθητική ολοκλήρωση ενός έργου και στην περίπτωση που ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί χρωστικές με χαμηλή ανθεκτικότητα σε αλκαλικό περιβάλλον, το οποίο χαρακτηρίζει το υδροξείδιο του ασβεστίου. Ο ζωγράφος Αιρκολέ (15 ος αιώνας μ.χ.) διακοσμούσε την εκκλησιά της Βολόνιας με τεχνική φρέσκο επί επτά χρόνια και μετά για ακόμα πέντε έκανε ρετούς με τεχνική τέμπερα. 2 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΥΛΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΑΣ Πέτρα, πλίνθοι, ξύλο ΚΟΝΙΑΜΑ Συνδετικό υλικό υποστρώματος: πηλός, γύψος, ασβέστης Αδρανή υλικά (δημιουργία ασβεστοκονιάματος) ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ Οργανικές / Ανόργανες Φυτικής / Ζωικής προέλευσης Φυσικές (ώχρα, σινώπια)/ Συνθετικές (αιγυπτιακό μπλε) Ορυκτά (αζουρίτης, μαλαχίτης) 3 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΚΟΝΙΑΜΑΤΑ ΣΤΗ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΟΝΙΑ: ΟΡΙΣΜΟΣ & ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ Στην αρχαία Ελλάδα τα προϊόντα όπτησης των ασβεστόλιθων που ήταν σε κατάσταση κόνεως περιγράφονταν με τον όρο κονία. Κονίαμα ονόμαζαν και κάθε μίγμα ή παρασκεύασμα κονίας, άμμου, κισσήρεως, μαρμάρου και νερού που χρησιμοποιούσαν στη δόμηση. Κατά την αρχαιότητα ως βάση για την παρασκευή των κονιαμάτων χρησιμοποιήθηκε η άσβεστος (ασβεστοκονιάματα), η γύψος (γυψοκονιάματα) και η άργιλος (αργιλούχα κονιάματα). 5 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Σήμερα με τον όρο κονία εννοούμε κάθε συνδετικό υλικό που όταν βρίσκεται σε στερεά κατάσταση είναι σε μορφή σκόνης, ενώ σε ρευστή κατάσταση είναι σε μορφή διαλύματος ή αιωρήματος. Ύστερα από ανάμειξη και κατεργασία με ένα ρευστό μέσο (νερό ή άλλο υγρό) η κονία γίνεται εύπλαστη. Προσθέτοντας φυσικά ή τεχνητά αδρανή σχηματίζεται μία πλαστική μάζα στην οποία συγκρατούνται αμοιβαία μικρά ή μεγαλύτερα κομμάτια ύλης. Όταν παρέλθει ορισμένος χρόνος (διαφορετικός για κάθε κονία), αυτά τα κομμάτια ύλης σχηματίζουν ένα σύνολο συμπαγές, οι ιδιότητες και η συμπεριφορά του οποίου συχνά διαφέρουν από τις ιδιότητες και τη συμπεριφορά της κονίας. 6 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Οι κονίες διακρίνονται γενικά σε δύο κατηγορίες, τις υδραυλικές και τις αερικές. Στις αερικές ανήκουν οι κονίες που υφίστανται πήξη και σκλήρυνση στον ατμοσφαιρικό αέρα και συντηρούνται στο περιβάλλον του. Στην κατηγορία αυτήν ανήκουν οι πηλοί, η άσβεστος, η γύψος και η μαγνησιακή κονία. Έχουν το γενικό γνώρισμα ότι υφίστανται λύση από το νερό ή ακόμη και όταν βρεθούν σε υγρό περιβάλλον. Στις υδραυλικές ανήκουν οι κονίες που υφίστανται πήξη και σκλήρυνση ακόμη και μέσα στο νερό ή σε υγρό περιβάλλον. Η ικανότητα (υδραυλικότητα) των κονιών οι οποίες ανήκουν στην κατηγορία αυτήν είναι αποτέλεσμα ορισμένων συστατικών τους, που αποτελούν τους υδραυλικούς παράγοντες. Στην ομάδα αυτήν αντιστοιχούν η υδραυλική άσβεστος, η Ρωμαϊκή κονία, το φυσικό τσιμέντο, η τεχνητή κονία Portland, τα ποζολανικά τσιμέντα κ.ά.. 7 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΚΟΝΙΑΜΑ: ΟΡΙΣΜΟΣ & ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ 8 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Ανάλογα με την ποσότητα της υπάρχουσας κονίας, τα κονιάματα διαχωρίζονται στα: Ισχνά, όπου υπάρχει λιγότερη κονία από ό,τι χρειάζεται Κανονικά, όπου υπάρχει τόση κονία όση ακριβώς χρειάζεται. Παχειά (ή παχεία), όπου υπάρχει περισσότερη κονία από ό,τι χρειάζεται. 9 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Ανάλογα με το είδος της κονίας και του αδρανούς των κονιαμάτων, διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: Ασβεστοκονιάματα, με συνδετική ύλη τον πολτό ασβέστου ή την κονιοποιημένη υδράσβεστο. Τσιμεντοκονιάματα, με συνδετική ύλη το τσιμέντο. Τσιμεντοασβεστοκονιάματα ή μικτά κονιάματα με συνδετική ύλη το τσιμέντο και την άσβεστο (κονιοποιημένη ή σε πολτό). Ποζολανικά κονιάματα με συνδετικό υλικό την ποζολάνη (θηραϊκή γη, ιπτάμενη τέφρα ή άλλη ποζολάνη) και την άσβεστο. Στα κονιάματα αυτά είναι δυνατόν ένα μέρος της ασβέστου να αντικατασταθεί με τσιμέντο. Μαρμαροκονιάματα, με κύριο αδρανές τη μαρμαρόσκονη και συνδετική ύλη την άσβεστο ή το τσιμέντο. Γυψοκονιάματα, με κύριο συνδετικό τη γύψο. Αργιλούχα κονιάματα, με κύριο συνδετικό την άργιλο. 10 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΣΥΣΤΑΣΗ ΚΟΝΙΑΜΑΤΩΝ 11 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΧΗΜΕΙΑ ΚΟΝΙΑΜΑΤΩΝ 12 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

13 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΠΗΞΗ Η ιδιότητα αυτή αναφέρεται αποκλειστικά στην κονία. Η μετάπτωση (συστολή ξήρανσης) από μία ημίρρευστη κατάσταση σε μία κάπως στερεά κατάσταση οφείλεται σε μία μεταβολή του ιξώδους της. Η μεταβολή αυτή προκαλείται από την επίδραση του μέσου κατεργασίας, της θερμοκρασίας και του χρόνου. Αυτή η διαδικασία που οδηγεί στην απόκτηση στερεότητας και αναλλοίωτου σχήματος συνιστά το φαινόμενο της πήξης. Διακρίνονται δύο φάσεις πήξης: Αρχική πήξη ονομάζεται η κατάσταση του πολτού, κατά την οποία δε μπορεί να μεταβληθεί το σχήμα που ήδη έλαβε χωρίς να καταστραφεί η συνοχή των μορίων της συνδετικής ύλης. Τελική πήξη ονομάζεται η κατάσταση στην οποία ο πολτός έχει σκληρύνει τόσο, ώστε να έχει φθάσει σε ένα βαθμό μηχανικής αντοχής καθορισμένο από τους κανονισμούς για κάθε είδος κονιάματος. 19 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ Μετά το στάδιο της τελικής πήξης, αρχίζει η περίοδος της σκλήρυνσης, η οποία διαρκεί μήνες ή και χρόνια, ανάλογα με το είδος του κονιάματος και τις συνθήκες στις οποίες βρίσκεται. Κατά την περίοδο της σκλήρυνσης, εκδηλώνεται μία αύξηση της αντοχής και μία μικρομεταβολή του όγκου του (συστολή ξήρανσης). 20 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΕΡΓΑΣΙΜΟΤΗΤΑ (WORKABILITY) Το σημαντικότερο πλεονέκτημα ενός φρέσκου κονιάματος είναι η εργασιμότητά του. Το κονίαμα πρέπει να βρίσκεται σε τέτοια ρευστή κατάσταση, ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί στο σημείο που θέλουμε και να αποκτήσει καλή πρόσφυση με τα υπόλοιπα υλικά, χωρίς να είναι τόσο ρευστό ώστε να διαχωρίζονται τα συστατικά του. Δηλαδή δεν πρέπει να παρατηρείται απόμιξη των συστατικών του κονιάματος κατά την εφαρμογή του. Θα πρέπει κατά την παρασκευή του να διατηρείται η ομογενοποίηση, να αναμιγνύονται δηλαδή τα υλικά με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγεται ο σχηματισμός συσσωματωμάτων (σβώλων). 21 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΠΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Μία ακόμη ιδιότητα των κονιαμάτων είναι η πλαστικότητα που επιβάλλεται να έχουν, ώστε να καλύπτονται όλες οι όλες οι ανωμαλίες των λίθων και των επιφανειών, αλλά συγχρόνως να έχουν αρκετή συνοχή (όχι υδαρή) ώστε να συγκρατούνται και να μην εκφεύγουν από το σημείο εφαρμογής τους. Ασφαλώς η πλαστικότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εργασιμότητα, καθώς το κονίαμα πρέπει να εφαρμόζεται εύκολα, χωρίς να είναι ιδιαίτερα ρευστό. Άρα η πλαστικότητα ορίζεται ως η ιδιότητα κατά την οποία τα κονιάματα μπορούν να υποστούν τη διαδικασία της μορφοποίησης, χωρίς να καταστρέφεται η συνεκτικότητά τους. 22 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΕΙΔΗ ΚΟΝΙΑΜΑΤΩΝ 23 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Ο 28 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΧΗΜΙΚΕΣ ΕΝΩΣΕΙΣ - ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΚΟΝΙΑΜΑΤΩΝ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗΣ & ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΣ 30 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΚΟΝΙΑΜΑΤΩΝ Καθαρότητα υλικών Μέγεθος κόκκων Φυσικοχημικά χαρακτηριστικά υλικών Ποταμίσια άμμος λιγότερα άλατα, καλύτερο άπλωμα κονιάματος Μαρμαρόσκονη Κεραμάλευρο Κονιορτοποιημένη θηραϊκή γη Άχυρο ή τρίχες ζώων ενίσχυση της μηχανικής αντοχής διευκόλυνση στεγνώματος καλύτερος αερισμός κονιάματος 31 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΣΤΡΩΜΑΤΑ ΚΟΝΙΑΜΑΤΩΝ Πρώτο στρώμα Μεγάλο μέγεθος κόκκων άμμου + Άχυρο ή τρίχες ζώων Δημιουργεί ένα ενδιάμεσο στρώμα για τα επόμενα στρώματα κονιάματος Καλύπτει την υψομετρική ανομοιογένεια της πέτρας της τοιχοποιίας Δεύτερο στρώμα Άμμος σε μικρότερη κοκκομετρία + Άχυρο ή τρίχες ζώων Τρίτο στρώμα Λιγότερη άμμος + Άχυρο ή τρίχες ζώων Μικρότερο πάχος Άμεσο υπόστρωμα ζωγραφικής Τέταρτο στρώμα Μεγάλη ποσότητα ασβέστη Μικρή ποσότητα άμμου Ρωμαϊκές τοιχογραφίες: ασβέστης, σαπωνοποιημένο κερί, κιμωλία 32 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΧΡΩΜΑΤΑ ΣΤΗ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΙΔΗ ΧΡΩΜΑΤΩΝ 36 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Ως πρώτες ύλες για τις ανοιχτόχρωμες προετοιμασίες έχουν χρησιμοποιηθεί: γύψος, ανθρακικό ασβέστιο (σε μορφή κιμωλίας για φορητά έργα τέχνης), υδροξείδιο ασβεστίου με προσμίξεις του ανθρακικού ασβεστίου στις τοιχογραφίες με τεχνική φρέσκο και frecko a secco, λευκό του μολύβδου, λευκό του τιτανίου, λευκό του ψευδαργύρου, λιθοπόνιο και καολινίτης, Ως πρώτες ύλες για τις σκουρόχρωμες προετοιμασίες έχουν χρησιμοποιηθεί: μίνιον, ώχρα, ώμπρα, σιέννα, άνθρακας κλπ. σε μίγματα με οργανικές κόλλες ή έλαια και συχνά με αδρανή υλικά. 37 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

ΣΤΑΔΙΑ Οι χρωστικές αναμειγνύονται με νερό δίχως κάποιο συνδετικό μέσο. Η σύνδεση των χρωστικών με το κονίαμα πραγματοποιείται λόγω της δράσης του υδροξειδίου του ασβεστίου (σβησμένου ασβέστη). Το νερό που περιέχεται στο κονίαμα διαλύει το υδροξείδιο του ασβεστίου. Το κορεσμένο διάλυμα υδροξειδίου του ασβεστίου περιβάλλει τις χρωστικές (το νερό του διαλύματος διεισδύει στο κονίαμα και συγχρόνως εξατμίζεται από την επιφάνεια). To διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα σχηματίζει με το υδροξείδιο του ασβεστίου κρυστάλλους ανθρακικού ασβεστίου (ασβεστίτης). Στην επιφάνεια της ζωγραφικής παρατηρούνται οι κόκκοι των χρωστικών αναμεμειγμένοι με τους κόκκους του ανθρακικού ασβεστίου, το οποίο συνδέει τις χρωστικές με το κονίαμα και καλύπτει με μία λεπτή διαφανή στρώση. 39 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Τοιχογραφία Παντοκράτορα. Ιδιωτικός Ι. Ναό Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Φθιώτιδας. 40 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Τοιχογραφία Πλατυτέρας. Ι. Μονή Κορωπί Αττικής. Έργο του ζωγράφου Μιχαήλ Αγγελάκη. 41 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Τοιχογραφία Παντοκράτορα και Ευαγγελιστών. Ι. Ναός Αγίου Συμεώνος Κέας. Έργο του ζωγράφου Κωνσταντίνου Καραουλάνη. 42 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Φορητό έργο σε κονίαμα. Έργο της ζωγράφου Μαρίας Νασοπούλου. 43 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ

Τοιχογραφίες Ευαγγελιστών οροφής. Ι. Μονή Αγίου Γεωργίου Μαλεσίνας Φθιώτιδας 44 δρ ΒΕΝΕΤΙΑ Δ. ΝΙΚΗΤΑ