Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος

Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος Κεφ. 39 Θέμα: Έπαινος των τρόπων: Η πολεμική εκπαίδευση και το γενικότερο εκπαιδευτικό σύστημα Αθήνας και Σπάρτης Μετάφραση Διαφέρουμε, επίσης, από τους αντιπάλους μας και στην πολεμική εκπαίδευση στα εξής σημεία. Δηλαδή, και την πόλη μας έχουμε ανοικτή σε όλους και ποτέ με απελάσεις ξένων δεν εμποδίζουμε κάποιον από το να μάθει ή από το να δει κάτι, που αν δεν το κρύβαμε και το έβλεπε κάποιος από τους εχθρούς, θα μπορούσε να ωφεληθεί, γιατί έχουμε εμπιστοσύνη όχι τόσο στις πολεμικές προετοιμασίες και στα τεχνάσματα, όσο στην ευψυχία που πηγάζει από μέσα μας την ώρα της μάχης και στο εκπαιδευτικό σύστημα, εκείνοι με επίπονες ασκήσεις από την παιδική τους ηλικία επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι, ενώ εμείς, αν και ζούμε με άνεση, με όχι κατώτερο φρόνημα βαδίζουμε σε κινδύνους το ίδιο μεγάλους. Και να η απόδειξη οι Λακεδαιμόνιοι δηλαδή δεν εκστρατεύουν ενάντια στη χώρα μας μόνοι τους, αλλά με όλους τους συμμάχους τους μαζί, ενώ εμείς οι ίδιοι, μόνοι μας, όταν εισβάλλουμε στη χώρα των άλλων, αν και πολεμάμε σε ξένη γη, εύκολα τις περισσότερες φορές νικάμε αυτούς που αγωνίζονται για τη σωτηρία της χώρας τους. Και κανείς εχθρός δεν αντιμετώπισε, ποτέ μέχρι τώρα, τη δύναμή μας συγκεντρωμένη, επειδή ταυτόχρονα και φροντίζουμε για το ναυτικό και σε πολλά μέρη της στεριάς στέλνουμε στρατό από εμάς τους ίδιους και αν κάπου συγκρουστούν (οι εχθροί) με ένα μέρος (από τη δύναμή μας), αν νικήσουν μερικούς από μας καυχιούνται ότι όλους μας έχουν τρέψει σε φυγή, αν πάλι νικηθούν (ισχυρίζονται) ότι έχουν νικηθεί απ όλους μας. Και πραγματικά, αν θέλουμε να ριχνόμαστε πρόθυμοι στον κίνδυνο ζώντας περισσότερο με άνεση, παρά με επίπονη άσκηση και με ανδρεία, που δεν πηγάζει τόσο από την επιβολή του νόμου, όσο από τον τρόπο ζωή μας, μένει σε μας κέρδος και να μην κουραζόμαστε προκαταβολικά για τις δύσκολες στιγμές που πρόκειται να έρθουν και, όταν φτάσουμε σε αυτές, να μη φαινόμαστε λιγότερο τολμηροί από αυτούς που αδιάκοπα πασχίζουν, και γι αυτά λοιπόν ισχυρίζομαι ότι η πόλη μας είναι άξια να θαυμάζεται και ακόμη για άλλα. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 1

Σύγκριση Αθηναίων- Σπαρτιατών στα πολεμικά Αθηναίοι Έχουν την πόλη τους ανοιχτή σε όλους. Η πολεμική τους υπεροχή οφείλεται στην ευψυχία τους. Ζουν άνετη ζωή και παρόλα αυτά ρίχνονται σε μεγάλους κινδύνους με υψηλό φρόνημα. άρα Σπαρτιάτες Εμποδίζουν τους ξένους με ξενηλασίες. Η ανδρεία τους στον πόλεμο οφείλεται στην προετοιμασία και στα τεχνάσματα. Στο εκπαιδευτικό σύστημα επιδιώκουν την ανδρεία με επίπονη άσκηση από την παιδική ηλικία. υπεροχή της Αθήνας έναντι της Σπάρτης στον τρόπο ζωής γιατί είναι εξίσου γενναίοι, οι μεν όμως ζώντας με ελευθερία και ανέσεις, οι δε ζώντας με συνεχή άσκηση. Αποδεικτικά στοιχεία Οι Αθηναίοι εκστρατεύουν σε ξένη χώρα μόνοι τους και παρόλα αυτά νικούν. Κανείς εχθρός δεν αντιμετώπισε τη δύναμη των Αθηναίων συγκεντρωμένη λόγω της ταυτόχρονης φροντίδας του πεζικού και της αποστολής στρατού σε πολλά μέρη της ξηράς. Οι Λακεδαιμόνιοι εκστρατεύουν στην Αθήνα με όλους τους συμμάχους τους. Οι Λακεδαιμόνιοι, αν νικήσουν ένα μέρος του αθηναϊκού στρατού, καυχώνται ότι τους νίκησαν όλους κι αν νικηθούν από ένα μέρος ότι νικήθηκαν από όλους Και για αυτό και για άλλα αξίζει η Αθήνα να γίνει αντικείμενο θαυμασμού. Mε τη φράση «ἔν ἂλλοις» συνδέεται το κεφ. 39 με το κεφ. 40. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 2

Μετά το κεφ. 38, κεφ. όπου παρουσιάστηκαν τα αγαθά της ειρήνης, στο κεφ. 39 ο ρήτορας θα αποδείξει ότι η Αθήνα είναι «αὐταρκεστάτην καί ἐς πόλεμον». Μέχρι τώρα απέφευγε οποιαδήποτε αντιπαράθεση με άλλη πόλη για να δείξει την υπεροχή της Αθήνας. Έτσι ακροατές ή οι αναγνώστες έκαναν τη σύγκριση Αθήνας και Σπάρτης ασυνείδητα. Από το σημείο αυτό αρχίζει φανερά η αντιπαράθεση με τους Σπαρτιάτες, τους οποίους αρχικά αναφέρει απλώς με τη λέξη «ἐναντίων» και τους ονομάζει αμέσως μετά «Οὒτε γάρ Λακεδαιμόνιοι μόνοι καθ εαὐτούς...». Τα σημεία αντιπαράθεσης Αθηναίων-Σπαρτιατών είναι: 1. «τήν τε γάρ πόλιν παρέχομεν κοινήν»- «ξενηλασίαις ἀπείργομεν»: Στην Αθήνα συνέρρεαν επιστήμονες, φιλόσοφοι, ρήτορες έμποροι, γιατί τους εξασφάλιζε μια άνετη από υλική άποψη ζωή, αλλά κυρίως απεριόριστες δυνατότητες να αναπτύξουν τις δραστηριότητές τους και να συναντήσουν ανθρώπους με τις ίδιες επιδιώξεις και ανησυχίες. Στη Σπάρτη όμως ο νόμος της ξενηλασίας, δηλ. της απομάκρυνσης των ξένων από το έδαφός της, προστατεύει από τον κίνδυνο να εισαχθούν νέες ιδέες, ήθη, έθιμα και αντιλήψεις που θα αλλοίωναν τα ήθη και τα έθιμα των Σπαρτιατών, θα αλλοίωναν τον χαρακτήρα τους και ενδεχομένως να έθεταν σε κίνδυνο την ύπαρξη της πόλης. (Ξενοφ. Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 14.4) Αλλά και οι νέοι Σπαρτιάτες απαγορευόταν να επισκέπτονται ξένες πόλεις, παρά μόνο με την άδεια της Σπάρτης και για συγκεκριμένη αποστολή, για τον ίδιο λόγο. Ο Περικλής και ο Θουκυδίδης ερμηνεύουν διαφορετικά το θεσμό αυτό: αφήνουν να εννοηθεί ότι ο νόμος της ξενηλασίας θεσπίστηκε για να μη δουν οι ξένοι από κοντά τα αγαθά του πολιτεύματός τους και τις πραγματικές αιτίες της ανωτερότητάς τους και ωφεληθούν από αυτό. Ανάλογη άποψη εκφράζει και ο Πλάτωνας στον «Πρωταγόρα» (342 Α-D): οι Σπαρτιάτες προσποιούνται ότι είναι «ἀμαθεῖς» και ότι στηρίζουν την ανωτερότητά τους στην άσκηση, για να μην αποκαλυφθεί ότι υπερέχουν έναντι των άλλων Ελλήνων στη σοφία. Γι αυτό το λόγο απαγορεύουν και στους νέους να επισκέπτονται άλλες πόλεις «για να μη μαθαίνουν οι άλλοι όσα εκείνοι διδάσκουν». 2. «πιστεύοντες οὐ ταῑς παρασκευαῑς μᾶλλον» Οι Αθηναίοι στηρίζουν τη δύναμή τους σε μια έμφυτη ευψυχία, που πηγάζει από τη συνειδητή θέλησή τους να υπερασπίσουν την πατρίδα και από το υψηλό αγωνιστικό φρόνημα που τους εμπνέουν τα ιδεώδη της πόλης τους, το Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 3

πολίτευμα και οι δημοκρατικοί τρόποι ζωής κι όχι στη συνεχή κοπιαστική άσκηση. Αντίθετα οι Σπαρτιάτες στηρίζουν τη δύναμή τους στη σκληρή στρατιωτική προετοιμασία (παρασκευή) και τις απάτες. Οι απάτες ήταν όλα τα τεχνάσματα και οι πονηριές που χρησιμοποιούσαν οι Σπαρτιάτες εκεί που η ανδρεία δεν έφερνε κανένα αποτέλεσμα. Στις απάτες ανήκουν οι «κρυπτείες» (οργανωμένες κλοπές, ενέδρες και δολοφονίες επικίνδυνων ειλώτων) που απέβλεπαν στη σκληραγώγηση του μελλοντικού πολεμιστή και στον εθισμό του στην επίθεση από ενέδρα και τα «κλέμματα», ποικίλες μεθόδοι παραπλάνησης του αντιπάλου την ώρα της μάχης. Όσοι συλλαμβάνονταν κατά τη διάρκεια των ασκήσεων τιμωρούνταν παραδειγματικά. Έτσι η δημόσια και η ιδιωτική ζωή τους ήταν μια αδιάκοπη μελέτη, άσκηση για να καλλιεργείται η πολεμική αρετή κι όχι αδικαιολόγητα, αφού η ολιγάριθμη Σπάρτη έπρεπε να επιβάλλεται στους είλωτες, τους πρώην κυρίους της χώρας με τους οποίους βρίσκονταν αδιάκοπα σε πόλεμο και κηρυσσόταν και επίσημα κάθε χρόνο από τους εφόρους. 3. «οἱ μέν ἐπιπόνω ἀσκήσει εὐθύς νέοι ὂντες το ἀνδρεῑον ἡμεῖς δέ ἀνειμένως διαιτώμενοι» Σύμφωνα με τον Περικλή απώτερος στόχος και σκοπός της παιδείας και στις δύο πόλεις είναι η κατάκτηση της αρετής και της ανδρείας. Μόνο που τον πετυχαίνουν ακολουθώντας διαφορετικό δρόμο. Οι Σπαρτιάτες ασκούνται σκληρά από τη νεότητά τους, ενώ οι Αθηναίοι ακολουθούν ένα παιδαγωγικό σύστημα που δεν τους στερεί τη χαρά της ζωής. Η Σπάρτη, ενώ στην αρχαϊκή εποχή (8 ος 6 ος αι. π.χ) ήταν αξιόλογο πολιτιστικό κέντρο, όπως δείχνουν τα αποσπάσματα του Τυρταίου και Αλκμάνα και τα ευρήματα στο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, ξαφνικά το 550 π.χ. παραδόθηκε στα χέρια μιας μικρής ομάδας πολεμιστών, που βρίσκονταν πάντα σε κατάσταση συναγερμού για την υπεράσπιση της εθνικής, πολιτικής και κοινωνικής της ανεξαρτησίας. Το ιδεώδες της σπαρτιατικής εκπαίδευσης γίνεται τώρα η θυσία του ατόμου για το συμφέρον της εθνικής κοινότητας και βασικές αρετές του Σπαρτιάτη ο άμετρος πατριωτισμός, το ομαδικό πνεύμα, η πειθαρχία, η υπακοή. Η πόλη μοιάζει με ένα απέραντο στρατόπεδο και η αγωγή των νέων ιδιαίτερα σκληρή: Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 4

από μικρά παιδιά κυκλοφορούν χωρίς υποδήματα, δεν κοιμούνται σε στρώματα, πλένονται στο ποταμό Ευρώτα, μαστιγώνονται, γιατί υπάρχει η πεποίθηση ότι οι πληγές θα τους κάνουν πιο ανδρείους. Η σκληραγώγηση άρχιζε από τη γέννησή τους: αμέσως μόλις γεννιούνταν ένα παιδί το τοποθετούσαν πάνω σε μία ασπίδα, έβαζαν ένα δόρυ κοντά του και φώναζαν: «ἢ τάν ἢ ἐπί τᾶς». Αντίθετα η Αθήνα είχε να παρουσιάσει μια παιδεία εντελώς διαφορετική. Οι Αθηναίοι γυμνάζονταν τόσο, ώστε να αντέχουν στις στρατιωτικές κακουχίες και υπηρετούσαν υποχρεωτικά την πατρίδα από τα δεκαοχτώ ως τα είκοσι. Από τα είκοσι μέχρι τα πενήντα ήταν μέλη του ενεργού στρατού, αλλά κινητοποιούνταν έξω από τα σύνορα της Αττικής μόνο σε περίπτωση εκστρατείας. Από τα πενήντα μέχρι τα εξήντα αποτελούσαν ένα είδος τοπικού στρατού, επιφορτισμένοι με το έργο της υπεράσπισης των συνόρων. Σε περίοδο ειρήνης μόνο οι έφηβοι (18-20) ήταν απασχολημένοι αποκλειστικά με τα γυμνάσια, ενώ οι υπόλοιπος στρατός ήταν μια πολιτοφυλακή σε διαθεσιμότητα. Στο σημείο αυτό ο Περικλής ή ο Θουκυδίδης, μη μπορώντας να αμφισβητήσει την αδιαμφισβήτητη υπεροχή των Σπαρτιατών στον στρατιωτικό τομέα, προσπαθεί να προβάλει την ανωτερότητα της Αθήνας με βάση τον τρόπο με τον οποίο αποκτάται αυτή η ανδρεία. Η φύση του Αθηναίου παρουσιάζεται ανώτερη, γιατί καταλήγει στο ίδιο αποτέλεσμα με λιγότερο κόπο. Οι Αθηναίοι οὐδέν ἧσσον ἐπί τούς κινδύνους ἰσοπαλεῖς χωροῡμεν, ενώ σε περίοδο ειρήνης χαίρονται τα αγαθά που τους προσφέρει η πολιτεία και απολαμβάνουν τις ανέσεις της ζωής. Ο Περικλής για να στηρίξει περισσότερο τον ισχυρισμό του: οὐδέν ἧσσον ἐπί τούς κινδύνους ἰσοπαλεῖς χωροῡμεν ( μτφ. με όχι κατώτερο φρόνημα βαδίζουμε σε κινδύνους εξίσου μεγάλους) μπροστά στο δύσπιστο ακροατήριό του ή την μικρόψυχη μεταπολεμική γενιά προβάλλει άλλα τρία επιχειρήματα από την πολεμική δραστηριότητα των δύο πόλεων: 1 ο ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Οι Σπαρτιάτες δεν εκστρατεύουν μόνοι τους, αλλά με όλους τους συμμάχους τους στην Αττική, ενώ οι Αθηναίοι, όταν επιτεθούν εναντίον της χώρας άλλων, αν και αγωνίζονται σε ξένη γη, εύκολα νικούν αυτούς που αγωνίζονται για την υπεράσπιση της πατρίδας τους. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 5

ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΣ 1 ΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ Η σύγκριση που επιχειρεί ο Περικλής δεν ευσταθεί, γιατί επικαλείται συγκρούσεις των Αθηναίων με άλλες πόλεις ( τήν τῶν πέλας ), των οποίων η δυναμικότητα είναι αμφίβολη, όπως στην περίπτωση της Μεγαρίδας που δέχτηκε επίθεση από όλους τους Αθηναίους, πολίτες και μετοίκους, με την αρχηγία του Περικλή. Δεν αναφέρεται σε εισβολή των Αθηναίων στη Λακωνία, επιχείρηση που δεν έγινε ποτέ. Δεν αναφέρεται σε πρόσφατη σύγκρουση Αθηναίων -Σπαρτιατών, που θα ήταν το πειστικότερο επιχείρημα. Ενδεικτικό είναι ότι οι Αθηναίοι για να απωθήσουν τους Σπαρτιάτες, όταν εισέβαλαν στην Αττική το 431π.Χ, δεν ήταν μόνοι τους, αλλά είχαν ενισχυθεί από Θεσσαλούς ιππείς (σύγκρουση στα Φρύγια της Βοιωτίας, Θουκ. ΙΙ,22) και από 50 κερκυραϊκά πλοία, όταν για αντιπερισπασμό περιέπλευσαν την Πελοπόννησο (Θουκ. ΙΙ 23) και επεχείρησαν ανεπιτυχή απόβαση στη Μεθώνη. Το επιχείρημα του Περικλή είναι περισσότερο σοφιστικό, αφού: α) προβάλλει το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες δεν εκστρατεύουν μόνοι τους αλλά με όλους μαζί τους συμμάχους τους και αποσιωπά το αποτέλεσμα των εκστρατειών τους β) προβάλλει το γεγονός ότι οι Αθηναίοι εκστρατεύουν μόνοι τους ( πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο ρήτορας χρησιμοποιεί τη λέξη «αὐτοί» που σημαίνει οι ίδιοι κι όχι τη λέξη «μόνοι» που θα δήλωνε ότι οι Αθηναίοι εκστρατεύουν χωρίς τους συμμάχους τους) και αναφέρει: -την ταυτότητα των αντιπάλων τους (τήν τῶν πέλας) δεν εκστρατεύουν εναντίον της Σπάρτης, αλλά άλλων πόλεων, διαφορετικής δύναμης και φήμης το αποτέλεσμα των εκστρατειών (κρατοῡμεν) έστω και σε περιορισμένη έκταση (πλείω). -τον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνεται η νίκη (οὐ χαλεπῶς= όχι δύσκολα) -τον χώρο στον οποίο επιτυγχάνεται (ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ), που αποτελεί αρνητικό παράγοντα γι αυτόν που εκστρατεύει. 2 Ο ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Κανείς εχθρός ως τώρα δεν αντιμετώπισε συγκεντρωμένη τη δύναμη των Αθηναίων, γιατί φροντίζουν το ναυτικό τους και ταυτόχρονα στέλνουν στη σειρά στρατό από αυτούς τους ίδιους. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 6

ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΣ 2 ΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ Αυτός ο ισχυρισμός του Περικλή ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού οι Αθηναίοι εξαιτίας της έκτασης της αυτοκρατορίας τους ήταν υποχρεωμένοι να στέλνουν στρατό σε πολλά μέρη της Ελλάδας, όπως την εποχή που εισέβαλαν στη Μεγαρίδα, 3.000 οπλίτες βρίσκονταν στην Ποτίδαια. Το ίδιο όμως θα μπορούσε να συμβεί και με τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι μάλιστα στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου είχαν εξελιχθεί σε αξιόλογη ναυτική δύναμη, με αποτέλεσμα να παρατάξουν στη ναυμαχία των Αργινουσών, το 406π.Χ, 150 τριήρεις και στη ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς το 404π.Χ 200 τριήρεις, με τις οποίες κατανίκησαν τον αθηναϊκό στόλο. 3 Ο ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Οι Σπαρτιάτες σε περίπτωση νίκης καυχιούνται πως νίκησαν ολόκληρο τον αθηναϊκό στρατό, ενώ σε περίπτωση ήττας υποστηρίζουν πως νικήθηκαν από ολόκληρο τον αθηναϊκό στρατό. ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΣ 3 ΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ Με το επιχείρημα αυτό ο Περικλής προωθεί το σκοπό του: να μειώσει τη σημασία των νικών των Σπαρτιατών και να εξάρει τη σημασία των ηττών τους να μειώσει τη σημασία των ηττών των Αθηναίων και να εξάρει τις νίκες τους. Το επιχείρημα αυτό δεν πιστοποιείται ιστορικά. Είναι περισσότερο ένα ρητορικό τέχνασμα, με στόχο να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι η διάχυτη σε όλη την Ελλάδα φήμη της υπεροχής των Σπαρτιατών είναι αποτέλεσμα προσποίησης, ψευδούς και απάτης. «καίτοι εἰ ραθυμίᾳ μᾶλλον ἤ πόνων μελέτῃ» Ο ρήτορας επανέρχεται στην αρχική του άποψη ότι η ανδρεία των Αθηναίων είναι αποτέλεσμα του τρόπου ζωής τους και δεν τους στερεί από τη χαρά και την άνεση. ἀνειμένως διαιτώμενοι ρἁθυμία ἐπιπόνῳ ἀσκήσει πόνων μελέτῃ ἐθέλομεν κινδυνεύειν ἐπί τούς κινδύνους χωροῡμεν. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 7

Τα σημεία στα οποία υπερέχουν οι Αθηναίοι απέναντι στους Σπαρτιάτες: Οι Αθηναίοι δεν κουράζονται προκαταβολικά για τα δεινά που πρόκειται να συμβούν, γιατί η άνετη ζωή τους μέσα σε μία δημοκρατική χώρα τους γεμίζει με αισιοδοξία για το μέλλον: «τοῑς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῑς μή προκάμνειν». Όταν έρχονται αντιμέτωποι με τα δεινά, δεν φαίνονται καθόλου πιο άτολμοι από τους Σπαρτιάτες, που έχουν κάνει τον πόλεμο αποκλειστικό σκοπό της ζωής τους: «καί ἐς αὐτά ἐλθοῡσι μη ἀτολμοτέρους τῶν ἀεί μοχθούντων φαίνεσθαι φαίνεσθαι». Η σύγκριση Αθήνας-Σπάρτης στον στρατιωτικό τομέα είναι δύσκολη και βάζει σε κίνδυνο την αξιοπιστία του ρήτορα, αν σκεφτούμε ότι ο σπαρτιατικός στρατός δεν είχε ηττηθεί ποτέ μέχρι τη μάχη στα Λεύκτρα, το 371π.Χ. Όμως η προσπάθεια του Περικλή να δείξει ότι οι Αθηναίοι δεν υστερούν από στρατιωτική άποψη απέναντι τους αντιπάλους τους εξυπηρετεί απώτερους στόχους: Να αποτρέψει την καλλιέργεια αντιπολεμικού πνεύματος και κλίματος ηττοπάθειας μετά την εισβολή των Λακεδαιμονίων στην Αττική. Να διατηρήσει υψηλό το φρόνημα των συμπολιτών του και ισχυρή την ελπίδα για την κατάκτηση της νίκης. Να προλάβει την αντίδραση ότι η υπερβολική υλική ευημερία οδηγεί στην ψυχική εξαθλίωση και τον ηθικό ξεπεσμό, καθώς και τον χαρακτηρισμό της Αθήνα ως εκθηλυσμένης και ηθικά εξαχρειωμένης πόλης. Να καταστήσει την Αθήνα αντικείμενο θαυμασμού (ἐν τε τούτοις την πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι), αφού σ αυτή την πόλη ανθεί ο τέλειος ανθρώπινος πολιτισμός, που χαρακτηρίζεται από την ισορροπία ύλης και πνεύματος. Να προκαλέσει αισθήματα εθνικής υπερηφάνειας στους συμπολίτες του για τον τρόπο της ζωής τους. Να ανταποκριθεί στις ανάγκες του επιταφίου λόγου που απαιτεί έμφαση στη στρατιωτική υπεροχή. Ο Περικλής ενδιαφέρεται να εξάρει την ανδρεία των Αθηναίων στους πολέμους κι όχι να υποβαθμίσει τις στρατιωτικές ικανότητες των Σπαρτιατών. Άλλωστε δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για κάτι τέτοιο, αφού ήδη στη Αθήνα πολλοί έχουν αρχίσει να δυσφορούν εναντίον του και να τον θεωρούν υπαίτιο της δεινής θέσης στην οποία έχει περιέλθει η πόλη και ο πληθυσμός της. Με όσα λέει εδώ ο Περικλής θέλει να απαντήσει στους Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 8

πολιτικούς του αντιπάλους, στους ολιγαρχικούς οι οποίοι του καταλογίζουν εσφαλμένους χειρισμούς των στρατιωτικών υποθέσεων της πόλης. Τον επικρίνουν, γιατί αύξησε το ναυτικό κι από την άλλη μείωσε το πεζικό και το ιππικό. Σύμφωνα με τους ολιγαρχικούς ο Περικλής είναι αναγκασμένος να διατηρεί πολυαριθμότερο στρατό από εκείνον των συμμάχων, για να μπορεί να τους κρατά υπό έλεγχο. Απώτερος στόχος του Περικλή είναι να δείξει ότι οι Αθηναίοι επιδεικνύουν την ίδια τόλμη, την ίδια ανδρεία και την ίδια γενναιότητα με τους Λακεδαιμόνιους στις ίδιες συνθήκες. «καί ἐν τε τούτοις.. καί ἒτι ἐν ἂλλοις.» Με τη φράση αυτή ο ρήτορας ανακεφαλαιώνει και παρουσιάζει ως άξια θαυμασμού όσα ανέφερε στα προηγούμενα κεφάλαια (ἐν τε τούτοις): πολίτευμα, πνευματικές και υλικές απολαύσεις, υπεροχή στα πολεμικά και όσα πρόκειται να εκθέσει στη συνέχεια (ἒτι ἐν ἂλλοις). Υφολογικά στοιχεία 1.Αντιθέσεις Τήν πόλιν κοινήν παρέχομεν καί οὐκ ἀπείργομεν τινα Πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τό πλέον και ἀπάταις ἤ τῷ ἀφ ἡμῶν αὐτῷ εὐψύχῳ Οἱ μέν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει - ἡμεῖς ἀνειμένως διαιτώμενοι Καίτοι εἰ ῥαθυμίᾳ μᾱλλον ἤ πόνων μελέτῃ μή μετά νόμων το πλέον ἤ τρόπων ἀνδρείας ἐθε λομεν κινδυνεύειν 2.Σχήμα εκ παραλλήλου (η διατύπωση μίας ιδέας καταφατικά και αρνητικά): «κοινήν παρέχομεν καί οὐκ ἒστιν ὅτε ἀπείργομεν» «οὐ καθ ἑαυτούς μεθ ἁπάντων δέ» 3.Κλιμακωτό: ἐπέλθόντες μαχόμενοι - κρατοῡμεν 4.Ομοιοτέλευτο (χρήση λέξεων που έχουν την ίδια κατάληξη ή στο τέλος προτάσεων που ακολουθούν αμέσως η μία την άλλη τοποθετούνται λέξεις που έχουν την ίδια κατάληξη): μαθήματος ἢ θεάματος κρατήσαντες νικήσαντες ἀπεῶσθαι ἡσσῆσθαι πόνων-νόμων-τρόπων. 5.Χρήση ουδέτερου επιθέτου αντί αφηρημένων ουσιαστικών: Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 9

τό ἀνδρεῖον (= η ανδρεία), τό εὔψυχον ( = η ευψυχία) 6.Χιαστό σχήμα: Με τον τρόπο αυτό εξαίρονται τα θετικά στοιχεία τοποθετημένα στην αρχή και στο τέλος της φράσης. Α) τήν πόλιν κοινήν παρέχομεν οὐκ ἒστιν ὅτε ἀπείργομεν πιστεύοντες οὐ ταῑς παρασκευαῖς ἤ τῷ ἀφ ἡμῶν αὐτῷ εὐψύχῳ Β) ῥαθυμίᾳ μᾱλλον ἤ (καί οὐ) πόνων μελέτῃ καί μή μετά νόμων τό πλεῑον ἤ τρόπων ἀνδρείας 7.Επανάληψη: «πάντας», «πάντων» 8. Ζεύγμα: Όλα τα απαρέμφατα εξαρτώνται από το «αὐχοῦσιν» ενώ κανονικά απαιτείται άλλο ρήμα. «κρατήσαντες αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καί νικηθέντες ἁφ απάντων ἡσσῆσθαι» 9.Σχήμα λιτότητας: «οὐδέν ἧσσον» «οὐ χαλεπῶς, μή ἀτολμοτέρους» Ερμηνευτικές ερωτήσεις: 26. Να επισημάνετε τις διαφορές Αθηναίων και Σπαρτιατών στα πολεμικά και την εκπαίδευση. 27. Η παιδεία στη Αθήνα και τη Σπάρτη έχουν ως κοινό στόχο την αρετή. Ποιους τρόπους χρησιμοποιεί καθεμιά από τις πόλεις αυτές για να την πετύχει; 28. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο των όρων-φράσεων: «ξενηλασία», «παρασκευαί», «ἀπάται», «εὒψυχον», «ἀνειμένως διαιτώμενοι». Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 10

29. Ο Περικλής παρουσιάζει την Αθήνα να υπερέχει έναντι της Σπάρτης στον πόλεμο. α) Με ποια επιχειρήματα στηρίζει την άποψη αυτή; β) Όσα επικαλείται ο ρήτορας με τα επιχειρήματά του αποδεικνύονται από τα γεγονότα του πολέμου; Να αιτιολογήσετε τις απόψεις σας. 30. Με όσα αναφέρει ο ρήτορας συγκρίνοντας τη στρατιωτική δύναμη Αθήνας και Σπάρτης μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αμφισβητεί την ανδρεία των Σπαρτιατών; 31. Να επισημάνετε τους αντιθετικούς συλλογισμούς του Περικλή και να διατυπώσετε τη γνώμη σας για τη λειτουργικότητά τους. Λεξιλογικές ασκήσεις 6. Να γράψετε στην αρχαία ελληνική τα αντίθετα των παρακάτω λέξεων: ἐναντίος κοινός ἀπείργω ἧσσον ἅπας χαλεπῶς ἀλλότριος ἡττῶμαι ἀνδρεία μοχθῶ 7. ξενηλασίας, ἐπίπεμψιν: Να γράψετε τα ρήματα από τα οποία παράγεται το β συνθετικό των παραπάνω λέξεων και να γράψετε για καθένα από αυτά πέντε (5) παράγωγες λέξεις. 8. α) Για κάθε λέξη της στήλης Α να γράψετε αντίστοιχα στη στήλη Β το ετυμολογικώς συγγενές ρήμα. β) Στη στήλη Γ να γράψετε τη σημασία κάθε ρήματος της στήλης Β. ἐνάντιος θέαμα ἐπίπονος ἁθρόος ἐπίπεμψις Α Β Γ Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 11

ῥᾳθυμία ἀλγεινός ἄξιος μελέτη παρασκευή ἀπάτη ἐπιμέλεια 9. Να εντοπίσετε τις λέξεις του αρχαίου κειμένου με τις οποίες έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: πλειοψηφία, κάθειρξη, γεωπολιτικός, αλλοτρίωση, οικογένεια, ευτυχία, περιουσία, ενδυνάμωση, συγχώρεση, ανάλγητος. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 12