Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος. Κεφ. 36 α (από μετάφραση από το σχολικό βιβλίο) «Θα αρχίσω για την ειρήνη»

Transcript

1 Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος Κεφ. 36 α (από μετάφραση από το σχολικό βιβλίο) «Θα αρχίσω για την ειρήνη» Πρόθεσις = ο ρήτορας ανακοινώνει τι πρόκειται να αναπτύξει σε έκταση. Θέμα: Έπαινος των προγόνων, των πατέρων και των συγχρόνων του Περικλή Ερμηνευτικά σχόλια Οι περίοδοι του Αθηναϊκού παρελθόντος και το έργο που επιτελέστηκε κατά τη διάρκεια καθεμιάς. Πρόγονοι: καλύπτουν την περίοδο από τη μυθική εποχή (σημαντικά γεγονότα: κατατρόπωση των Αμαζόνων από τους Αθηναίους, εκστρατεία των Αθηναίων προκειμένου οι Θηβαίοι να αποδώσουν τα πτώματα των σκοτωμένων στρατηγών του Άργους, η βοήθεια που προσέφεραν στα παιδιά του Ηρακλή, όταν καταδιώκονταν από τον Ευρυσθέα) ως το τέλος των αμυντικών πολέμων εναντίων των Περσών (479 π.χ.). Επαινούνται για: το αυτόχθονον: αυτοχθονία (μτφ. ζώντας αδιαλείπτως σε αυτή τη χώρα) Ένας από τους συνηθέστερους λόγους εθνικής υπερηφάνειας των Αθηναίων, αφού η αυτοχθονία εξασφάλιζε στενότερες σχέσεις μεταξύ πόλης και κατοίκων, κοινωνική και πολιτική σταθερότητα σε αντίθεση με τους Σπαρτιάτες, που εγκαταστάθηκαν στη Σπάρτη μετά από περιπλανήσεις. Με την αναφορά στην αυτοχθονία ο Περικλής προσπαθεί να τονώσει το πατριωτικό αίσθημα των ακροατών του και να τους κάνει να συνειδητοποιήσουν το χρέος τους προς την πατρίδα κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου. Υπενθυμίζει στους συμπολίτες του ότι κατοικούν σε μια πατρίδα όπου δεν υπήρξε επιμειξία με άλλους πληθυσμούς, πράγμα για το οποίο πρέπει να είναι υπερήφανοι και οφείλουν να τη διατηρήσουν. την αρετήν: γενναιότητα, αυτοθυσία (μτφ. ανδρεία) Οι Αθηναίοι έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στα Μηδικά. Πιο συγκεκριμένα στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.χ., όταν πολιτικός αρχηγός ήταν ο Μιλτιάδης, στρατηγός ο Αριστείδης, πολέμαρχος ο Καλλίμαχος, στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.χ., όταν πολιτικός αρχηγός και στρατηγός ήταν ο Θεμιστοκλής, στη ναυμαχία της Μυκάλης το 479 π.χ., όταν επικεφαλής του στόλου ήταν ο Αθηναίος Ξάνθιππος. την κληροδότηση ελεύθερης και ένδοξης πατρίδας. Πατέρες: καλύπτουν την περίοδο από το 479 π.χ. ως τη μάχη της Κορώνειας (446.π.Χ.). Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 1

2 Καίριο πλήγμα για την αθηναϊκή-δηλιακή συμμαχία ήταν η αποστασία των ολιγαρχικών στη Βοιωτία. Οι Αθηναίοι νικήθηκαν στην Κορώνεια (Βοιωτική πόλη) και αναγκάστηκαν να εκκενώσουν ολόκληρη την Βοιωτία εκτός από τις Πλαταιές. Οι αποστασίες διαδέχονταν η μια την άλλη. ακολούθησαν η Εύβοια, τα Μέγαρα, η Χαλκίδα και η Ιστιαία. Το 445 π.χ υπογράφηκαν με τη Σπάρτη οι τριακοντούτεις σπονδαί κι έτσι επιτεύχθηκε κάποια εξισορρόπηση στον μεγάλο αγώνα των δύο αντίπαλων δυνάμεων και η Αθήνα αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τις βλέψεις της στην Κ. Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Επαινούνται για: την ίδρυση της συμμαχία της Δήλου (478 π.χ.) και τη θεμελίωση της αθηναϊκής ηγεμονίας (445 π.χ.) με τις τριακονταετείς σπονδές μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης Κληρονόμησαν μια ελεύθερη Αθήνα, δημιούργησαν μία μεγάλη δύναμη και την κληροδότησαν στους συγχρόνους του Περικλή. Η γενιά του Περικλή. Επαινείται για: την εσωτερική οργάνωση και τη μετατροπή της συμμαχίας σε ηγεμονία, τη μετατροπή των συμμάχων σε υπηκόους (συμμαχικοί φόροι- αύξηση εσόδων), ην ενίσχυση της ναυτικής δύναμης της Αθήνας, την εδραίωση των δημοκρατικών θεσμών(= δικαίωμα των ζευγιτών να εκλέγονται στα ανώτατα αξιώματα, ο μισθός των κληρωτών αρχόντων) την εμπορική και οικονομική άνθηση της Αθήνας και την ανάδειξή της σε πνευματικό κέντρο όλης της Ελλάδας. Η αξιολογική διαβάθμιση των γενεών Ο αριθμός των συλλαβών του ονοματικού και του ρηματικού μέρους, που χρησιμοποιούνται στην αποτίμηση της προσφοράς κάθε γενιάς, δείχνουν ότι ο Θουκυδίδης ακολουθεί ανιούσα κλίμακα στην αξιολόγηση των γενεών. Πρόγονοι: τῶν προγόνων (ἂρξομαι) πρῶτον (μονολεκτικά), ἐκεῖνοι (μονολεκτικά) Πατέρες: καί ἔτι μᾶλλον (με επίδοση), οἱ πατέρες ἡμῶν (μτφ. οι πατέρες μας) Η γενιά του Περικλή: τά δέ πλείω αὐτῆς (με πολλές εμφατικές εκφράσεις) αὐτοί ἡμεῖς οἳδε οἱ νῦν ἔτι ὂντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυῖᾳ ἡλικίᾳ (πλεονασμοί: συσσώρευση επιθετικών και κατηγορηματικών προσδιορισμών) : (μτφ. Εμείς που είμαστε τώρα περίπου στην ώριμη ηλικία) Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 2

3 Η έμφαση που δίνει ο Περικλής στην αξία των προγόνων γίνεται αισθητή και από τη χρήση: υπερθετικού βαθμού: αὐταρκεστάτην (μτφ. πανέτοιμη) ρημάτων σε α πληθυντικό πρόσωπο : ἐπηυξήσαμεν (μτφ. το μεγαλώσαμε κι άλλο) παρεσκευάσαμεν (μτφ. φροντίσαμε να είναι) Η προσφορά της γενιάς του Περικλή κρίνεται ανώτερη από την προσφορά των προηγούμενων γενιών και από τον ρήτορα Περικλή και από τον ιστορικό Θουκυδίδη. Αν στο σημείο αυτό μιλά ο ρήτορας, ο Περικλής, στόχος του είναι να τονώσει το ηθικό των Αθηναίων του 431 π.χ. που είχαν αποθαρρυνθεί μετά τις επιδρομές των Σπαρτιατών και τις λεηλασίες της αττικής γης. Αν στο σημείο αυτό μιλά ο ιστορικός, ο Θουκυδίδης, που γράφει τους υποθετικούς συγχρόνους του-αναγνώστες της μετά το 404 π.χ. εποχής, στόχος του είναι να απολογηθεί για την εμπλοκή σε ένα πόλεμο που κατέληξε στην καταστροφή της αθηναϊκής ηγεμονίας. Απευθυνόμενος δε στους μελλοντικούς αναγνώστες της Ιστορίας του θέλει να τονίσει και φραστικά ότι η σύγχρονη γενιά του Περικλή ξεπέρασε και τους αρχαίους μύθους και το θρύλο των Μηδικών. Παρεκκλίσεις καινοτομίες από την τυπική δομή του επιταφίου και πώς μπορούν να ερμηνευτούν: Ο έπαινος των Προγόνων σε έναν επιτάφιο λόγο αποτελεί ένδειξη ευγνωμοσύνης στους προγόνους και απόδειξη ότι η προσφορά τους δεν ξεχάστηκε ποτέ ανακαλεί στο νου των ακροατών την αφετηρία του τωρινού μεγαλείου της πόλης, αναπτερώνει το ηθικό τους συνδέει τα κατορθώματα της σύγχρονης γενιάς με το ένδοξο και μεγαλειώδες προγονικό παρελθόν. Για να ανυψωθεί η θυσία των προκείμενων νεκρών στη σφαίρα της αιωνιότητας και της αθανασίας, θα έπρεπε να συνδεθεί με το παρελθόν και να γίνει τμήμα της εθνικής ιστορίας. Με τη χρήση μιας φράσης για κάθε γενιά των προγόνων και των πατέρων ο Περικλής αποφεύγει την κατηγορία ότι ασέβησε προς τους προγόνους μη τηρώντας την τυπική υποχρέωση που έχει κάθε ρήτορας επιταφίου λόγου. Δείχνει ότι θεωρεί ανώτερο το έργο των πατέρων από εκείνο των προγόνων, αλλά εξαίρει το έργο των σύγχρονων τοποθετώντας το στην πιο υψηλή βαθμίδα της αξιολογικής διαβάθμισης. Η περιληπτική κι όχι εκτενής αναφορά στα κατορθώματα των προγόνων αποτελεί σημαντική απόκλιση από το περιεχόμενο ενός συνηθισμένου Επιτάφιου λόγου που οφείλεται: Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 3

4 στη μικρή υπόληψη που είχε ο Θουκυδίδης για τη μυθική παράδοση της Αθήνας (ο ίδιος είναι ορθολογιστής) στο γεγονός ότι σκοπός του ήταν με αυτόν τον Επιτάφιο να επαινέσει τη σύγχρονη γενιά και μάλιστα όχι τόσο για τα πολεμικά της κατορθώματα όσο για τους πολιτικούς και άλλους τρόπους με τους οποίους εξασφάλισε την αυτάρκεια της πόλης. όταν γράφεται το έργο έχει ήδη προηγηθεί η συντριβή των Αθηναίων, επομένως η περίοδος της λαμπρής πεντηκονταετίας, η εποχή του Περικλή φαντάζει στο νου του ιστορικού σαν μια μυθική εποχή, που η Αθήνα όμοιά της δεν έχει να επιδείξει. Η γενιά του ιστορικού προβάλλεται ως η δημιουργός μιας λαμπρής και ζηλευτής πόλης και όχι ως υπόλογη της καταστροφής στον Πελοποννησιακό πόλεμο. στην ανάγκη που ένιωθε Θουκυδίδης να εξάρει στον ύψιστο βαθμό το μεγαλείο της εποχής του Περικλή, που ο ίδιος θαύμαζε τόσο, στους αναγνώστε της εποχής μετά το 404 π. Χ., όταν πια το μεγαλείο και η δύναμη της Αθήνας είχαν συντριβεί μετά την ήττα στον Πελοποννησιακό πόλεμο Η απουσία αναφοράς ακόμη και στα Μηδικά ίσως οφείλεται: στην προσπάθεια να αποφύγει την ανιαρή εξιστόρηση γνωστών πολεμικών κατορθωμάτων ( μακρηγορεῖν ἐν εἰδόσιν οὐ βουλόμενος, παράκαμψη του index rerum gestarum) και στην εμμονή του να τονίσει κάτι πιο ουσιαστικό, τα στοιχεία που συνέβαλαν στη δημιουργία του αθηναϊκού μεγαλείου. Με τον τρόπο αυτό πίστευε ότι θα ενίσχυε το καταπονημένο, μετά τις αποτυχίες του 431, ηθικό των συμπολιτών του. στο ότι έχει ήδη καταπιαστεί με την ιστορία των Περσικών πολέμων στην αρχή της συγγραφής του Κεφ. 36 β (από μετάφραση) «Ωστόσο εγώ τα πολεμικά κατορθώματα να τα ακούσουν με προσοχή» Θέμα: Εξαγγελία του Θέματος του Επιταφίου: η επιτήδευση, η πολιτεία, οι τρόποι Ερμηνευτικά σχόλια Τα πολεμικά κατορθώματα τω προγόνων, των πατέρων και της σύγχρονης γενιάς θα παραλειφθούν γιατί: ο ομιλητής, όντας ορθολογιστής, δεν εκτιμά τη μυθική παράδοση η οικογένεια του Περικλή, του οποίου θαυμαστής είναι ο Θουκυδίδης δεν έχει να παρουσιάσει τόσα πολεμικά κατορθώματα, όσα η οικογένεια του πολιτικού του αντιπάλου, του Κίμωνα Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 4

5 ήδη πολλά από αυτά αποτέλεσαν αντικείμενο εξιστόρησης του Ηροδότου και τα έχει εξιστορήσει και ο ίδιος ο Θουκυδίδης συνοπτικά στο πρώτο βιβλίο της ιστορίας του, Αρχαιολογία. ο Θουκυδίδης και ο Περικλής επιδίωκαν να εξάρουν τα επιτεύγματα της δικής τους γενιάς. Η κεντρική ιδέα του Επιταφίου «ἀπό δέ οἳας ἐπιτηδεύσεως πολιτείας καί τρόπων ἐξ οἳων μεγάλα ἐγένετο». Οι παράγοντες που συνθέτουν το μεγαλείο της πόλης είναι: επιτήδευση: (μτφ. αρχές) οι υψηλές αρχές και τα ιδεώδη που κοσμούν με αρετές τους αγωνιστές και τους εμφυσούν το πνεύμα της ανδρείας. πολιτεία: (μτφ. πολιτικούς θεσμούς και δημόσιο βίο) οι πολιτειακοί θεσμοί, το δημοκρατικό πολίτευμα, οι μέθοδοι οργάνωσης και διακυβέρνησης του Αθηναϊκού κράτους τρόποι: (μτφ. ιδιοσυγκρασία) το ήθος, η διαγωγή των πολιτών τόσο στις ατομικές ενασχολήσεις του, όσο και στις κοινωνικές, πολιτικές ή επαγγελματικές δραστηριότητές του. Πρόθεση του ρήτορα είναι να παρουσιάσει τον ηρωισμό των νεκρών ως αποτέλεσμα όλων των στοιχείων που συνθέτουν το μεγαλείο της Αθήνας. Οι αρχές και τα ιδεώδη της αθηναϊκής δημοκρατίας διαμορφώθηκαν με βάση το πλαίσιο της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής στο οποίο ανήκουν οι προκείμενοι νεκροί. Η σχέση πολιτείας και τρόπων Ανάμεσα στην πολιτεία και στους τρόπους υπάρχει διαλεκτική αμφίδρομη σχέση. Τα πολίτευμα είναι βασικός παράγοντας στη διαμόρφωση του δημοκρατικού ήθους των πολιτών, γιατί θέτει τις προϋποθέσεις για την καλλιέργειά του. Αντίστοιχα οι δημοκρατικοί τρόποι διασφαλίζουν τη εύρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι και η αθηναϊκή δημοκρατία καταλύθηκε μονάχα δύο φορές σε διάστημα τριών αιώνων, το 411 και το 404 π.χ. και η πολιτική αστάθεια που επικράτησε διήρκησε μικρό χρονικό διάστημα. Ο ρόλος του κεφ. 36 στο έργο: Το πρώτο κομμάτι (36 α) που αφορά τον έπαινο των γενεών, αποτελεί ένα δεύτερο προοίμιο, στο οποίο ανακοινώνει την πρόθεσή του να αρχίσει με τον έπαινο των προγόνων. Αλλά και στο σημείο αυτό πρωτοτυπεί καθώς η αναφορά στο έργο των προγόνων γίνεται με εντελώς βραχυλογικό τρόπο, ενώ δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο έργο των νεότερων γενεών και περισσότερο στη γενιά του Περικλή. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 5

6 Το δεύτερο κομμάτι (36 β) είναι η αρχή της «πρόθεσης», όπου ο ομιλητής δηλώνει το κύριο περιεχόμενο του Επιταφίου. Υφολογικά στοιχεία 1. ὧν ἐγώ τά μέν ἐάσω = σχήμα υπερβατό. Αποδίδει πολύ γραφικά και παραστατικά τι δεν πρόκειται να ακούσει ο ακροατής ή να διαβάσει ο αναγνώστης και κατά κάποιο τρόπο προοικονομείται η καινοτομία του Περικλή ή του Θουκυδίδη να αποφύγει τον έπαινο των προγόνων. Έτσι με το υπερβατό γεφυρώνεται κατά κάποιο τρόπο κάποια απόσταση και επέρχεται η πλήρης συνειδητοποίηση στις ψυχές των ακροατών για το τι δεν πρέπει να περιμένουν ν ακούσουν, αφού κατά τον ρήτορα τα ξέρουν. 2. Το θεματικό κέντρο του έργου τονίζεται και από τα χαρακτηριστικά εμπρόθετα με τα οποία αποδίδεται: ἀπό οἳας επιτηδεύσεως = δηλώνει το μακρινά χρονικά αίτιο ή τοπικά το σημείο αφετηρίας (αφόρμηση-εκκίνηση). μεθ οἳας πολιτείας = η πρόθεση «μετά» δηλώνει τη μαζί με κάποιον πορεία για την εκτέλεση, την πραγμάτωση κάποιου έργου. ἐπ αὐτά ἢλθομεν = η πρόθεση «επι» δηλώνει το φτάσιμο των Αθηναίων στο σημερινό σημείο ακμής και δύναμης, την εποχή του Περικλή, με μεθοδικές και συστηματικές ενέργειες. Έμφαση-παρήχηση-ομοιοτέλευτο 3. δίκαιο και συνάμα ταιριαστό: σχήμα εκ παραλλήλου 4. όχι με λίγο μόχθο=με πολύ μόχθο: σχήμα λιτότητας 5. κοντά σε εκείνα που κληρονόμησαν: βραχυλογία Ερωτήσεις 11. Ποιες περιόδους του αθηναϊκού παρελθόντος αναφέρει ο Θουκυδίδης και ποιο έργο επιτελέστηκε κατά τη διάρκεια καθεμιάς; 12. «κατοικώντας οι ίδιοι αδιάκοπα τη χώρα» Ποιο στοιχείο τονίζει στην παραπάνω φράση και τι επιδιώκει με την αναφορά αυτή ο Περικλής; 13. Να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο ο Θουκυδίδης δηλώνει τις τρεις γενιές, αφού επισημάνετε σχετικές φράσεις του κειμένου. 14. Γιατί ο Περικλής αντιστρέφει την καθιερωμένη χρονολογική σειρά στην εκτίμηση του ιστορικού ρόλου των περιόδων του αθηναϊκού παρελθόντος; Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 6

7 15. Ποια καινοτομία παρατηρούμε στο κεφάλαιο 36 σε σύγκριση με άλλους Επιταφίους; 16. Ποια είναι τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν το μεγαλείο μιας πόλης, σύμφωνα με το κείμενο; 17. Πώς εξηγείτε την πρόθεση του Περικλή να αναφερθεί με μεγαλύτερη έμφαση στην «επιτήδευση», «την πολιτεία» και τους «τρόπους» και πώς συνδέει αυτά τα τρία στοιχεία με τον έπαινο των νεκρών; Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 7