Die Apostelgeschichte

Peter Pilhofer Die Apostelgeschichte I. Teil Kapitel 1 14 Stand: 4. Januar 2005

Inhaltsverzeichnis Vorwort...............................................................V Einleitung............................................................ IX 1. Der Beginn des zweiten Buches (1,1 26)................................ 1 a) Die inscriptio.................................................. 1 b) Das Proömium der Apostelgeschichte (1,1 8)...................... 1 c) Die Himmelfahrt Jesu, zweite Fassung (1,9 11).....................2 d) Die Urgemeinde (1,12 14)...................................... 2 e) Judas wird durch Matthias ersetzt (1,15 26)........................3 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42)........................................... 5 a) Pfingsten (2,1 41).............................................. 5 (1) Die Ausgießung des Geistes (2,1 13)....................... 5 (2) Die Rede des Petrus (2,14 36)............................. 7 (3) Die Wirkung der Rede des Petrus (2,37 41)................. 9 b) Das Leben der Urgemeinde (2,42 47)........................... 10 c) Die weitere Entwicklung der Urgemeinde (3,1 4,31)............... 11 (1) Petrus heilt einen Gelähmten (3,1 10)..................... 11 (2) Die Rede des Petrus (3,11 26)............................12 (3) Der Konflikt mit den Behörden (4,1 26).................. 15 (4) Das Gebet der Gemeinde (4,23 31)....................... 17 d) Die Gütergemeinschaft (4,32 37)............................... 18

IV Inhaltsverzeichnis e) Innere und äußere Konflikte (5,1 42)............................ 19 (1) Ananias und Sapphira (5,1 11)........................... 19 (2) Ein Summarium (5,12 16).............................. 20 (3) Die Festnahme der Apostel I ( 5,17 26)....................21 (4) Die Festnahme der Apostel II (5,27 32)................... 22 (5) Der Rat des Gamaliel (5,33 42).......................... 23 3. Von Jerusalem nach Samarien (6,1 8,40)............................... 26 a) Die Wahl der Sieben (6,1 7).................................... 26 b) Die Tätigkeit und Anklage des Stephanus (6,8 15)................ 27 c) Die Rede des Stephanus (7,1 53)................................ 28 d) Die Ermordung des Stephanus (7,54 8,1a)....................... 35 e) Die Verfolgung der Urgemeinde (8,1b 3)......................... 36 f ) Die Ausbreitung des Evangeliums in Samarien (8,4 25)............ 37 g) Der äthiopische Minister (8,26 40).............................. 39 4. Abschied von Jerusalem (9,1 12,25).................................. 42 a) Die Bekehrung des Paulus und ihre Folgen (9,1 30)............... 42 (1) Die Bekehrung des Paulus (9,1 19a)...................... 42 (2) Paulus in Damaskus (9,19b 25).......................... 45 (3) Paulus in Jerusalem und Tarsos (9,26 30).................. 46 b) Petrus und der Beginn der Heidenmission (9,31 11,18)............ 46 (1) Die Heilung des Äneas in Lydda (9,31 35)................. 46 (2) Die Auferweckung der Tabitha in Joppe (9,36 43).......... 47 (3) Der Hauptmann Cornelius (10,1 48)..................... 48 (4) Die Debatte in Jerusalem (11,1 18)....................... 54 c) Die Anfänge der Gemeinde in Antiochien (11,19 30).............. 57 (1) Die Gemeinde in Antiochien (11,19 26).................. 57 (2) Eine Hungersnot wird prophezeit (11,27 30)...............59 d) Die Urgemeinde wird verfolgt (12,1 25)......................... 60

Inhaltsverzeichnis V 5. Die erste Missionsreise (13,1 14,28)...................................64 a) Aussendung der Missionare Barnabas und Paulus (13,1 3).......... 64 b) Zypern (13,4 12)............................................. 64 c) Im pisidischen Antiochien (13,13 52)............................66 (1) Übergang (13,13 15)................................... 66 (2) Die Rede des Paulus (13,16 41).......................... 67 (3) Ihre Wirkung (13,42 43)................................ 71 (4) Der zweite Sabbat (13,44 52)............................ 71 d) Nach Ikonion (14,1 7)........................................ 73 e) Lystra (14,8 20a)..............................................75 (1) Die Heilung des Lahmen (14,8 10)....................... 75 (2) Das Mißverständnis der Lykaonier (14,11 13).............. 76 (3) Die Reaktion der Missionare (14,14 18)................... 76 (4) Die Vertreibung aus Lystra (14,19 20a).................... 77 f ) Derbe und Rückkehr (14,20b 28)............................... 78

Vorwort Dies ist keine Zeit für Text-Editionen, schon gar nicht, wenn es sich dabei um griechische Texte handelt. Wer hat heute noch Zeit, Texte und seien es auch nur deutsche wirklich zu lesen? 1 Zwar gibt es mittlerweile bei ALDI Wein mit einem Literpreis von 25 Euro 2 und sogar»kunst«kann man da vor Weihnachten wohlfeil erstehen, die Ausgabe eines deutschen oder gar griechischen Textes freilich sucht man auch in diesem verfeinerten Ambiente vergeblich. Offenbar ist das prognostizierbare Potential seitens der geschätzten Kundinnen und Kunden für Weine zu einem Literpreis von 25 Euro bzw. für»kunst«weitaus substantieller als dasjenige für Text-Editionen für dergleichen interessiert sich bei ALDI ersichtlich niemand. Ist die Idee einer Ausgabe eines griechischen Textes also an sich schon nicht bestsellerträchtig 3, so muß der Vorschlag einer neuen Ausgabe der Apostelgeschichte des Lukas wohl geradezu als skurril erscheinen. Der amerikanische Verteidigungsminister zwar schwärmt noch vom alten Europa, und hierzulande werden patriotische abendländische Werte lautstark propagiert aber es scheint, daß sich dergleichen nicht rechnet. Die Klientel für griechische Text-Editionen tendiert gegen Null. Wo gäbe es einen Verleger, der rebus sic stantibus eine Edition der Apostelgeschichte ins Auge fassen möchte? Im alten Europa wohl leider trotz der genannten Werte nicht mehr. 1 Vgl. Volker Ladenthin/Joachim Rickes [Hg.]: Sprachferne und Textnähe. Über das Unbehagen an der gegenwärtigen Lektürepraxis in Schule und Hochschule, Würzburg 2004, wo unter anderem das ungenaue Lesen der gegenwärtigen Germanistik beklagt wird (S. 9 24). Volker Ladenthin stellt S. 30 treffend fest: Die Laxheit der Moderne gegenüber dem Geschriebenen ist also zu verstehen als Laxheit gegenüber der Tradition; das Insistieren auf den Text, der als solcher, so wie er da steht, wahrgenommen und gegen die Willkür in Schutz genommen werden soll, ist also das Insistieren auf Tradition als quasi-tanszendentaler Bedingung unseres Denkens. 2 23,99 Euro, um genau zu sein (Stand vom 6. Dezember 2004). 3 Der Verlag Langenscheidt hat in diesen Tagen die Produktion des Griechisch-deutschen Wörterbuches von Menge/Güthling, mit dem Generationen angehender Gräzistinnen und Gräzisten aufgewachsen sind, eingestellt.

VIII Vorwort Hinzu kommt der verlegerische Einwand: Die Apostelgeschichte? Die ist doch schon auf dem Markt und zwar in der kanonischen Ausgabe des Neuen Testaments von Nestle/Aland in der 27. Auflage. 4 Hier findet der geneigte Leser auf den Seiten 320 bis 408 den Text der Apostelgeschichte, maßgeblich und endgültig 5 ediert. Diese monopolartige Kanonizität des Nestle/Aland 27 ist freilich im Fall der Apostelgeschichte noch weniger angebracht als bei den übrigen 26 Schriften des Neuen Testaments. Denn die Apostelgeschichte ist in zwei verschiedenen Überlieferungen auf uns gekommen, die sich schon in bezug auf den Umfang des Buches um 10% voneinander unterscheiden: Statt der 89 Druckseiten, die das Buch bei Nestle/Aland umfaßt, würde die konkurrierende westliche Ausgabe fast 100 Seiten füllen. Das läßt auf substantielle Unterschiede schließen... Da die Suchmaschinen griechische Textausgaben sträflich vernachlässigen jedenfalls was den griechischen Text selbst angeht, rechne ich nicht mit einem baldigen Zusammenbruch des Servers der Adresse www.die-apostelgeschichte.de google und seines- bzw. ihresgleichen werden keine unüberschaubare Masse von Nutzern hierher ins Abseits führen. Wer sich dennoch hierher verirrt hat, ist herzlich eingeladen, mir einen Kommentar zukommen zu lassen, am einfachsten per e-mail an pilhofer@philippoi.de Erlangen, 6. Dezember 2004 Peter Pilhofer 4 Barbara Aland/Kurt Aland: Novum Testamentum graece, post Eberhard et Erwin Nestle editione vixesima septima revisa communiter ediderunt Barbara et Kurt Aland, Johannes Karavidopoulos, Carlo M. Martini, Bruce M. Metzger, Stuttgart 27 1993. 5 D.h. bis zum Erscheinen des einschlägigen Faszikels der editio critica maior, das freilich nicht unmittelbar bevorsteht...

Einleitung Vor 100 Jahren man hält es heute kaum mehr für möglich gab es geradezu eine Flut von Apostelgeschichten. Den Anfang machte Friedrich Blass im Jahr 1895 mit seinem Buch Acta apostolorum sive Lucae ad Theophilum liber alter. 1 Dieses Werk charakterisiert Bruce M. Metzger folgendermaßen: According to Blass, Luke, having made a rough draft of his history of the primitive church, perhaps on the back of some previous manuscript, desired to present a handsome copy of his work to his distinguished friend Theophilus. Not being rich enough to employ a professional scribe to make the copy, Luke had to make it himself; naturally, instead of slavishly following his first draft, he exercised the freedom that an author can lawfully take with a work of his own, in altering phraseology and deleting superfluities. From both forms of Acts, according to Blass, copies were made; the text current in most manuscripts represents the polished, second edition prepared for Theophilus, while copies were also made form the original (longer) draft, which Blass supposed was treasured and preserved in the Roman church. 2 Vier Jahre später schon welchem Verleger würde heute die Notwendigkeit einer neuen Ausgabe so kurze Zeit später einleuchten (von der Wirtschaftlichkeit ganz zu schweigen) erschien eine völlig andere Ausgabe der Apostelgeschichte aus der Feder des Altmeisters Adolf Hilgenfeld. 3 Er nimmt seinen Ausgangspunkt bei der Feststellung in bezug auf die Blasssche Ausgabe: sed duplex Lucae liber alter ad Theophilum non omnibus placuit die sich als wahrhaft prophetische erweisen sollte... 1 Friedrich Blass: Acta apostolorum sive Lucae ad Theophilum liber alter. Editio philologica apparatu critico, commentario perpetuo, indice verborum illustrata, Göttingen 1895. 2 Bruce M. Metzger: A Textual Commentary on the Greek New Testament, A Companion Volume to the United Bible Societies Greek New Testament (Fourth Revised Edition), Stuttgart 2 1994, S. 224. 3 Adolf Hilgenfeld: Acta apostolorum graece et latine secundum antiquissimos testes edidit, Actus apostolorum extra canonem receptum et adnotationes ad textum et argumentum Actuum apostolorum addidit Adolfus Hilgenfeld, Berlin 1899.

X Einleitung Seine Edition der Apostelgeschichte freilich fand noch wesentlich weniger Adepten so wenige, daß Metzger in seinem Überblick einen Hinweis auf Hilgenfeld für gänzlich überflüssig halten mochte. 4 Das verwundert nicht, ist Hilgenfeld doch ein Anhänger des Codex D sowohl in seiner griechischen als auch in seiner lateinischen Fassung: Codicis D textus uterque (D graecus, d latinus) eo gravior est, quia alter non ex altero natus est. neque latina ex his graecis neque graeca ex his latinis versa sunt, non ubique congruentia. quamvis proxime cognati tamen separati erant hi textus, priusquam in uno codice compositi sunt. 5 So ist es nicht verwunderlich, wenn die Prolegomena Hilgenfelds in dem Satz gipfeln: genuinam vero formam maxime conservasse videtur codex D ex sociis, in primis Thoma Heracleensi, nonnunquam etiam emendandus. 6 Im Jahr 1916 erschien in Leipzig Die Urausgabe der Apostelgeschichte des Lucas von Theodor Zahn. 7 Er kehrte zu der Blassschen These zurück, wonach Lucas den zweiten Teil seines Geschichtswerks zweimal herausgegeben habe, und zwar das zweite Mal in einer»verbesserten«und an manchen Stellen verkürzten Auflage, die seit dem 4. Jahrhundert in der Kirche alleinherrschend geworden ist, während von der Urausgabe nur bedeutende Bruchstücke in ältesten Bibelübersetzungen, griechischen Handschriften und Citaten alter Schriftsteller auf uns gekommen sind. 8 Im Unterschied zu seinen Vorgängern Blass und Hilgenfeld warnt Zahn jedoch vor einer Überschätzung von D, der als eine sichere Grundlage für die Rekonstruktion der Urausgabe und vor allem als Maßstab der Beurteilung der sonst noch in Betracht kommenden Materialien... wegen seines buntscheckigen Gepräges nicht zu gebrauchen sei. 9 Die sichere Grundlage seiner Bemühungen sieht Zahn stattdessen in der ältesten lateinischen Übersetzung der Apostelgeschichte gegeben. 10 Mit der Zahnschen Ausgabe ebbten die Versuche, das zweite Buch des Lukas herauszugeben, mitnichten ab. Zehn Jahre später erschien die monumentale Aus- 4 Die Literaturliste Metzgers auf S. xi xii nennt zwar dieses und jenes, aber nicht Hilgenfeld. videant consules... 5 Hilgenfeld, S. X. 6 Hilgenfeld, S. XIV. 7 Theodor Zahn: Die Urausgabe der Apostelgeschichte des Lucas, Forschungen zur Geschichte des neutestamentlichen Kanons und der altkirchlichen Literatur IX, Leipzig 1916. 8 Theodor Zahn, S. 1. Die Annahme, daß Lucas, der zeitlich etwa in der Mitte zwischen Polybius... und Eusebius steht, das zweite Buch seines Geschichtswerkes zweimal herausgegeben habe, hat zahllose Analogien in der Literatur der letzten Jahrhunderte vor Lc und der nächsten Jahrhundert nach ihm (S. 4). 9 Theodor Zahn, S. 9. 10 Ebd.

Einleitung XI gabe aus der Feder von James Hardy Rope: The Text of Acts, ein stattlicher Band, dessen Einleitung bereits 320 Seiten umfaßt insgesamt fehlt nicht viel an 800 Seiten (welchem Verleger könnte Rope sein Werk in diesen Tagen im alten Europa anbieten?). 11 Er sieht in der westlichen Fassung the most important event in the history of the text of Acts 12 aber eben ein Ereignis, das nichts mit dem Verfasser selbst zu tun hat: the»western«text is not from the hand of the same author as the non-western text, and... it is a rewritten text, in general inferior to the other text. 13 Die Besonderheit dieser Ausgabe besteht darin, daß Ropes beide Textformen auf einander gegenüberliegenden Seiten abdruckt: Auf der linken Seite bietet er den Text des Codex Vaticanus und auf der rechten den des Codex Bezae (immer mit abweichenden Lesarten im jeweiligen Apparat). Das hat den Vorteil, daß die Unterschiede der beiden Textüberlieferungen scharf hervortreten. Der Nachteil liegt auf der Hand: Ein Text des zweiten Buches in der Fassung des Lukas wird nicht geboten, ja noch nicht einmal angestrebt: The time for making a satisfactory new critical text does not appear to me to have yet arrived, and although often with reasons given I have fully stated the readings in which, with varying degrees of confidence, I am disposed to believe Codex Vaticanus is wrong, that is a very different thing from propounding a complete new text... 14 Bereits sieben Jahre später erschien die nächste Ausgabe der Apostelgeschichte von Albert C. Clark. 15 Er vertrat die umgekehrte Reihenfolge: Hatte Rope den westlichen Text für eine Revision des ursprünglichen erklärt, so verfocht Clark die These, der ursprüngliche westliche Text sei später bearbeitet und gekürzt worden. The Alexandrian abbreviator, he thinks, excised passages throughout the book for a variety of reasons; in some cases we can deduce that he eliminated what he considered to be otiose, but in other cases the excisions, Clark admits, show a singular want of taste. 16 Niemand wird der Einschätzung Metzgers widersprechen: After surveying the chief theories that have been offered to explain the origin of the Western text, one is impressed by the wide diversity of hypotheses and the lack of any generally accept- 11 James Hardy Ropes: The Text of Acts, The Beginnings of Christianity, Part I: The Acts of the Apostles, ed. by F. J. Foakes Jackson and Kirsopp Lake, Vol. III, London 1926. 12 Ropes, S. x. 13 Ropes, S. ccxxi. 14 Ropes, S. x. Vgl. auch die Fortsetzung: In the nature of the case a new text could not at present lay claim to finality, and the only certainty about it would seem to be that it never existed until its author, the critic, created it. 15 Albert C. Clark: The Acts of the Apostles. A Critical Edition with Introduction and Notes on Selected Passages, Oxford 1933. 16 Metzger, S. 230.

XII Einleitung ed explanation. 17 Das Problem ist nur: Der Benutzer des Greek New Testament oder des Nestle/Aland merkt davon kaum etwas oder gar nichts. Die Ausgaben des Neuen Testaments, die in der Regel benutzt werden, suggerieren eine Sicherheit, die im Falle der Apostelgeschichte nicht vorhanden ist. * * * In dieser Situation steckt sich der vorliegende Versuch ganz bescheidene Ziele: Er will lediglich als Ergänzung zu einer Vorlesung oder einem Kommentar zur Apostelgeschichte verstanden werden. Da weder in einer Vorlesung noch in einem Kommentar genug Zeit bzw. Raum zur Verfügung steht, textkritische Probleme ausgiebig zu erörtern, soll hier der Versuch gemacht werden, in diese Probleme anhand von ausgewählten Beispielen einzuführen. Der Satz des Textes will auch denjenigen, die mit dem Griechischen noch nicht ganz vertraut sind, die Lektüre ermöglichen. Nun haben Bücher große Vorteile gegenüber dem Internet, wie man weiß; einen Vorteil jedoch hat das Internet gegenüber dem Buch: Es kann ständig aktualisiert werden, längst bevor die»erste Auflage«verkauft ist. Diesen Vorteil will ich hier nutzen. Was nunmehr vorliegt, ist ein erster Versuch, der sich zunächst auf die Kapitel 1 14 beschränkt. Er stammt vom Dezember 2004. Die vollständige Fassung des Textes wird hoffentlich bis Ende dieses Wintersemesters nach und nach geliefert werden können. 17 Metzger, S. 231.

1. Der Beginn des zweiten Buches (1,1 26) Πράξεις ποστ λων 1 a) Die inscriptio b) Das Proömium der Apostelgeschichte (1,1 8) Τ ν µ ν πρ τον λ γον ποιησάµην περ πάντων, Θε φιλε, 1,1 ν ρξατο Ιησο ς ποιε ν τε κα διδάσκειν χρι ς µέρας ντειλάµενος το ς ποστ λοις δι πνε µατος γίου 2 ο ς ξελέξατο νελήµφθη 2 ο ς κα παρέστησεν αυτ ν ζ ντα 3 µετ τ παθε ν α τ ν ν πολλο ς τεκµηρίοις, δι µερ ν τεσσαράκοντα πταν µενος α το ς κα λέγων τ περ τ ς βασιλείας το θεο. κα συναλιζ µενος 3 παρήγγειλεν α το ς 4 π Ιεροσολ µων µ χωρίζεσθαι, λλ περιµένειν τ ν παγγελίαν το πατρ ς ν κο σατέ µου 4 τι Ιωάννης µ ν βάπτισεν δατι, 5 µε ς δ ν πνε µατι βαπτισθήσεσθε γίω 5 ο µετ πολλ ς τα τας µέρας. 6 1 ℵ bietet nur Πράξεις, D dagegen den heute üblichen Titel in anderer Orthographie: Πράξις ποστ λων. Verschiedene Erweiterungen finden sich in späteren Handschriften. 2 Eine völlig andere Fassung des v. 2 bietet Albert C. Clark: ν µέρα το ς ποστ λους ξελέξατο δι πνε µατος γίου κα κέλευσεν κηρ σσειν τ ε αγγέλιον. 3 Albert C. Clark liest stattdessen: συναλιζ µενος µετ α τ ν. 4 Albert C. Clark liest stattdessen: ν κο σατε, φησίν, δι το στ µατ ς µου. 5 Albert C. Clark liest stattdessen: ν Πνε µατι Αγίω βαπτισθήσεσθε, κα µέλλετε λαµβάνειν. 6 Albert C. Clark hat darüber hinaus: ως τ ς πεντηκοστ ς.

2 1. Der Beginn des zweiten Buches (1,1 26) 6 7 8 ο µ ν ο ν συνελθ ντες ρώτων α τ ν λέγοντες κ ριε, ε ν τ χρ νω το τω ποκαθιστάνεις τ ν βασιλείαν τ Ισραήλ; ε πεν δ πρ ς α το ς ο χ µ ν στιν γν ναι χρ νους καιρο ς ο ς πατ ρ θετο ν τ δία ξουσία λλ λήµψεσθε δ ναµιν πελθ ντος το γίου πνε µατος φ µ ς, κα σεσθέ µου µάρτυρες ν τε Ιερουσαλ µ κα ν πάση τ Ιουδαία κα Σαµαρεία κα ως σχάτου τ ς γ ς. c) Die Himmelfahrt Jesu, zweite Fassung (1,9 11) 9 10 11 κα τα τα ε π ν βλεπ ντων α τ ν πήρθη, κα νεφέλη πέλαβεν α τ ν π τ ν φθαλµ ν α τ ν. 7 κα ς τενίζοντες σαν ε ς τ ν ο ραν ν πορευοµένου α το, κα δο νδρες δ ο παρειστήκεισαν α το ς ν σθήσεσι λευκα ς, ο κα ε παν νδρες Γαλιλα οι, τί στήκατε βλέποντες ε ς τ ν ο ραν ν; ο τος Ιησο ς ναληµφθε ς φ µ ν ε ς τ ν ο ραν ν ο τως λε σεται ν τρ πον θεάσασθε α τ ν πορευ µενον ε ς τ ν ο ραν ν. d) Die Urgemeinde (1,12 14) 12 13 τ τε πέστρεψαν ε ς Ιερουσαλ µ π ρους το καλουµένου Ελαι νος, στιν γγ ς Ιερουσαλ µ σαββάτου χον δ ν. κα τε ε σ λθον, ε ς τ περ ον νέβησαν ο σαν καταµένοντες, τε Πέτρος κα Ιωάννης 7 Albert C. Clark liest v. 9 folgendermaßen: κα τα τα ε π ντος α το, βλεπ ντων α τ ν νεφέλη πέλαβεν α τ ν, κα πήρθη π τ ν φθαλµ ν α τ ν.

e) Judas wird durch Matthias ersetzt (1,15 26) 3 κα Ιάκωβος κα Ανδρέας, Φίλιππος κα Θωµ ς, Βαρθολοµα ος κα Μαθθα ος, Ιάκωβος Αλφαίου κα Σίµων ζηλωτ ς κα Ιο δας Ιακώβου. ο τοι πάντες σαν προσκαρτερο ντες µοθυµαδ ν τ προσευχ 14 σ ν γυναιξ ν 8 κα Μαρι µ τ µητρ το Ιησο κα το ς δελφο ς α το. e) Judas wird durch Matthias ersetzt (1,15 26) κα ν τα ς µέραις τα ταις 15 ναστ ς Πέτρος ν µέσω τ ν δελφ ν ε πεν ( ν τε χλος νοµάτων π τ α τ ς κατ ν ε κοσι) νδρες δελφοί, 16 δει πληρωθ ναι τ ν γραφ ν ν προε πεν τ πνε µα τ γιον δι στ µατος αυ δ περ Ιο δα το γενοµένου δηγο το ς συλλαβο σιν Ιησο ν, τι κατηριθµηµένος ν ν µ ν 17 κα λαχεν τ ν κλ ρον τ ς διακονίας τα της. ο τος µ ν ο ν κτήσατο χωρίον κ µισθο τ ς δικίας, 9 18 κα πρην ς γεν µενος λάκησεν µέσος, κα ξεχ θη πάντα τ σπλάγχνα α το. κα γνωστ ν γένετο π σι το ς κατοικο σιν Ιερουσαλήµ, 19 στε κληθ ναι τ χωρίον κε νο τ δία διαλέκτω α τ ν Ακελδαµάχ, το τ στιν χωρίον α µατος. γέγραπται γ ρ ν βίβλω ψαλµ ν 20 8 Statt des σ ν γυναιξίν bietet die LA des Codex D: σ ν τα ς γυναιξίν κα τέκνοις. Die Ausgabe von Nestle/Aland vermittelt hier kein vollständiges Bild der D-Überlieferung, vgl. Bruce M. Metzger: Textual Commentary, S. 246. Die westliche Überlieferung sieht in diesen Frauen und Kindern Angehörige der Apostel und legt damit das Verständnis des σ ν γυναιξίν eindeutig fest; darunter könnten ansonsten auch Frauen aus dem Gefolge Jesu verstanden werden, vgl. Luk 8,1 3. 9 Manche fügen ein α το hinzu, manche noch eine weitere Zeile: κα τ ν τράχηλον κατέδησεν α το, vgl. Albert C. Clark z. St.

4 1. Der Beginn des zweiten Buches (1,1 26) γενηθήτω παυλις α το ρηµος κα µ στω κατοικ ν ν α τ, καί τ ν πισκοπ ν α το λαβέτω τερος. 21 22 23 24 25 26 δε ο ν τ ν συνελθ ντων µ ν νδρ ν ν παντ χρ νω ε σ λθεν κα ξ λθεν φ µ ς κ ριος Ιησο ς, ρξάµενος π το βαπτίσµατος Ιωάννου ως τ ς µέρας ς νελήµφθη φ µ ν, µάρτυρα τ ς ναστάσεως α το σ ν µ ν γενέσθαι να το των. κα στησαν 10 δ ο, Ιωσ φ τ ν καλο µενον Βαρσαββ ν, ς πεκλήθη Ιο στος, κα Μαθθίαν. κα προσευξάµενοι ε παν σ κ ριε, καρδιογν στα πάντων, νάδειξον ν ξελέξω κ το των τ ν δ ο να λαβε ν τ ν τ πον τ ς διακονίας τα της κα ποστολ ς, φ ς παρέβη Ιο δας πορευθ ναι ε ς τ ν τ πον τ ν διον. κα δωκαν κλήρους α το ς, κα πεσεν κλ ρος π Μαθθίαν, κα συγκατεψηφίσθη µετ τ ν νδεκα 11 ποστ λων. 10 Der westliche Text genauer: der Codex D in seiner ursprünglichen Fassung liest statt des Plurals στησαν den Singular στησεν; damit würde Petrus zum Subjekt, was ein Versehen sein könnte, aber vielleicht auch die Autorität des Petrus steigern sollte: It is tempting but would be precarious to argue that the Western text was concerned to magnify the authority of Peter... (C.K. Barrett, S. 102). 11 D liest stattdessen δώδεκα.

2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) a) Pfingsten (2,1 41) (1) Die Ausgießung des Geistes (2,1 13) κα ν τ συµπληρο σθαι τ ν µέραν τ ς πεντηκοστ ς 2,1 σαν πάντες µο 1 π τ α τ. 2 κα γένετο φνω κ το ο ρανο χος, 2 σπερ φεροµένης πνο ς βιαίας, κα πλήρωσεν λον τ ν ο κον ο σαν καθήµενοι κα φθησαν α το ς διαµεριζ µεναι γλ σσαι 3 σε πυρ ς, κα κάθισεν φ να καστον α τ ν, κα πλήσθησαν πάντες πνε µατος γίου, 4 κα ρξαντο λαλε ν τέραις γλώσσαις καθ ς τ πνε µα δίδου ποφθέγγεσθαι α το ς. σαν δ ν Ιερουσαλ µ κατοικο ντες 3 5 νδρες ε λαβε ς π παντ ς θνους τ ν π τ ν ο ραν ν 1 Für µο liest die Mehrzahl der Handschriften µοθυµαδ ν, was der gewöhnliche lukanische Ausdruck ist ( µοθυµαδ ν begegnet 10mal in der Apostelgeschichte, µο dagegen nur hier). 2 Völlig anders lautet der erste Vers nach der westlichen Überlieferung, vgl. Albert C. Clark: κα γένετο ν τα ς µέραις κείναις το συµπληρο σθαι τ ν µέραν τ ς πεντηκοστ ς, ντων α τ ν πάντων π τ α τ. 3 Am Schluß dieser Zeile lesen Nestle/Aland 27 noch ein Ιουδα οι. Dieses Ιουδα οι fehlt in einigen Handschriften, so bei ℵ. Es handelt sich bei dem Ιουδα οι vermutlich um eine in den Text eingedrungene Glosse; Lukas hat schwerlich von Juden gesprochen, die a) in Jerusalem wohnen und b) fromme Männer sind beides ist nicht nur im Sinne des Lukas durchaus trivial. Albert C. Clark liest mit dem westlichen Text: ν Ιερουσαλ µ σαν κατοικο ντες νδρες κτλ.

6 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 6 7 8 9 10 11 12 13 γενοµένης δ τ ς φων ς τα της συν λθεν τ πλ θος κα συνεχ θη, τι κουον ε ς καστος τ δία διαλέκτω λαλο ντων α τ ν. 4 ξίσταντο δ κα θα µαζον λέγοντες 5 ο χ δο παντες ο τοί ε σιν ο λαλο ντες Γαλιλα οι; κα π ς µε ς κο οµεν καστος τ δία διαλέκτω µ ν ν γεννήθηµεν; Πάρθοι κα Μ δοι κα Ελαµ ται, κα ο κατοικο ντες τ ν Μεσοποταµίαν, Ιουδαίαν τε κα Καππαδοκίαν, Π ντον κα τ ν Ασίαν, Φρυγίαν τε κα Παµφυλίαν, Α γυπτον κα τ µέρη τ ς Λιβ ης τ ς κατ Κυρήνην, κα ο πιδηµο ντες Ρωµα οι, Ιουδα οί τε κα προσήλυτοι, Κρ τες κα Αραβες, κο οµεν λαλο ντων α τ ν τα ς µετέραις γλώσσαις τ µεγαλε α το θεο. ξίσταντο δ πάντες κα διηπ ρουν λλος πρ ς λλον 6 λέγοντες τί θέλει το το ε ναι; τεροι δ διαχλευάζοντες λεγον τι γλε κους µεµεστωµένοι ε σίν. 7 4 Der τι-satz lautet nach Albert C. Clark: τι κουον ε ς καστος λαλο ντας τα ς γλώσσαις α τ ν. 5 Albert C. Clark fügt mit der westlichen Überlieferung noch πρ ς λλήλους hinzu. 6 Die westliche Überlieferung fügt π τ γεγον τι hinzu. 7 Die westliche Überlieferung hat in Zeile 1 vielmehr διεχλε αζον λέγοντες und fügt in Zeile 2 nach γλε κους noch ο τοι hinzu.

a) Pfingsten (2,1 41) 7 (2) Die Rede des Petrus (2,14 36) σταθε ς δ Πέτρος σ ν το ς νδεκα 8 14 π ρεν 9 τ ν φων ν α το κα πεφθέγξατο α το ς νδρες Ιουδα οι κα ο κατοικο ντες Ιερουσαλ µ πάντες, το το µ ν γνωστ ν στω κα νωτίσασθε τ ήµατά µου. ο γάρ, ς µε ς πολαµβάνετε, ο τοι µεθ ουσιν, 15 στιν γ ρ ρα τρίτη τ ς µέρας, λλ το τ στιν τ ε ρηµένον 16 δι το προφήτου Ιωήλ 10 κα σται ν τα ς σχάταις µέραις, 17 λέγει θε ς, κχε π το πνε µατ ς µου π π σαν σάρκα, κα προφητε σουσιν ο υ ο µ ν κα α θυγατέρες µ ν, κα ο νεανίσκοι µ ν ράσεις ψονται, κα ο πρεσβ τεροι µ ν νυπνίοις νυπνιασθήσονται καί γε π το ς δο λους µου κα π τ ς δο λας µου 18 ν τα ς µέραις κείναις κχε π το πνε µατ ς µου, κα προφητε σουσιν. κα δώσω τέρατα ν τ ο ραν νω 19 κα σηµε α π τ ς γ ς κάτω, α µα κα π ρ κα τµίδα καπνο λιος µεταστραφήσεται ε ς σκ τος 20 κα σελήνη ε ς α µα πρ ν λθε ν µέραν κυρίου τ ν µεγάλην κα πιφαν. κα σται π ς ς ν πικαλέσηται τ νοµα κυρίου σωθήσεται. 21 8 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: τ τε σταθε ς Πέτρος σ ν το ς νδεκα ποστ λοις. 9 Die westliche Überlieferung fügt πρ τος hinzu. 10 Der Name des Propheten fehlt in der westlichen Überlieferung.

8 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 22 23 24 25 26 27 28 29 30 νδρες Ισραηλ ται, κο σατε το ς λ γους το τους Ιησο ν τ ν Ναζωρα ον, νδρα ποδεδειγµένον π το θεο ε ς µ ς δυνάµεσι κα τέρασι κα σηµείοις, ο ς ποίησεν δι α το θε ς ν µέσω µ ν, καθ ς α το ο δατε, το τον τ ρισµένη βουλ κα προγνώσει το θεο κδοτον 11 δι χειρ ς ν µων προσπήξαντες νείλατε, ν θε ς νέστησεν λ σας τ ς δ νας το θανάτου, καθ τι ο κ ν δυνατ ν κρατε σθαι α τ ν π α το αυ δ γ ρ λέγει ε ς α τ ν προορώµην τ ν κ ριον νώπι ν µου δι παντ ς, τι κ δεξι ν µο στιν να µ σαλευθ. δι το το η φράνθη καρδία µου κα γαλλιάσατο γλ σσά µου, τι δ κα σάρξ µου κατασκηνώσει π λπίδι τι ο κ γκαταλείψεις τ ν ψυχήν µου ε ς δην, ο δ δώσεις τ ν σι ν σου δε ν διαφθοράν. γνώρισάς µοι δο ς ζω ς, πληρώσεις µε ε φροσ νης µετ το προσώπου σου. νδρες δελφοί, ξ ν ε πε ν µετ παρρησίας πρ ς µ ς περ το πατριάρχου αυίδ, τι κα τελε τησεν κα τάφη, κα τ µν µα α το στιν ν µ ν χρι τ ς µέρας τα της προφήτης ο ν πάρχων, κα ε δ ς τι ρκω µοσεν α τ θε ς κ καρπο τ ς σφ ος α το 12 καθίσαι π τ ν θρ νον α το, 11 Der westliche Text fügt λαβ ντες hinzu. 12 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: κατ σάρκα ναστ σαι τ ν Χριστ ν καί.

a) Pfingsten (2,1 41) 9 προϊδ ν λάλησεν περ τ ς ναστάσεως το Χριστο, 31 τι ο τε γκατελείφθη ε ς δην ο τε σ ρξ α το ε δεν διαφθοράν. το τον 13 τ ν Ιησο ν νέστησεν θε ς, 32 ο πάντες µε ς σµεν µάρτυρες. τ δεξι ο ν το θεο ψωθε ς 33 τήν τε παγγελίαν το πνε µατος το γίου λαβ ν παρ το πατρ ς ξέχεεν το το 14 µε ς κα βλέπετε κα κο ετε. ο γ ρ αυ δ νέβη ε ς το ς ο ρανο ς, 34 λέγει δ α τ ς ε πεν κ ριος τ κυρίω µου κάθου κ δεξι ν µου, ως ν θ το ς χθρο ς σου ποπ διον τ ν ποδ ν σου. 35 σφαλ ς ο ν γινωσκέτω π ς ο κος Ισραήλ, 36 τι κα κ ριον α τ ν κα Χριστ ν ποίησεν θε ς, το τον τ ν Ιησο ν ν µε ς σταυρώσατε. (3) Die Wirkung der Rede des Petrus (2,37 41) κο σαντες 15 δ 16 κατεν γησαν τ ν καρδίαν, 37 ε π ν 17 τε πρ ς τ ν Πέτρον κα το ς λοιπο ς ποστ λους τί ποιήσωµεν, νδρες δελφοί; 18 Πέτρος δ πρ ς α το ς 38 µετανοήσατε, κα βαπτισθήτω καστος µ ν π τ ν µατι Ιησο Χριστο 19 ε ς φεσιν τ ν µαρτι ν µ ν, 20 κα λήµψεσθε τ ν δωρε ν το γίου πνε µατος 13 Der westliche Text ergänzt ein ο ν. 14 Albert C. Clark liest statt des το το mit Teilen der westlichen Überlieferung: τ δ ρον. 15 Vor dem κο σαντες liest Albert C. Clark mit der westlichen Überlieferung τ τε πάντες ο συνελθ ντες καί. 16 Dem entspricht das Fehlen des δέ in der westlichen Überlieferung. 17 Die westliche Überlieferung hat stattdessen: καί τινες ξ α τ ν ε παν. 18 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: τί ο ν ποιήσοµεν, νδρες δελφοί; ποδείξατε µ ν. 19 Die westliche Überlieferung hat το κυρίου Ιησο Χριστο. 20 Die westliche Überlieferung hat ε ς φεσιν µαρτι ν.

10 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 39 40 41 µ ν γάρ στιν παγγελία κα το ς τέκνοις µ ν κα π σιν το ς ε ς µακρ ν σους ν προσκαλέσηται κ ριος θε ς µ ν. τέροις τε λ γοις πλείοσιν διεµαρτ ρατο, κα παρεκάλει α το ς λέγων σώθητε π τ ς γενε ς τ ς σκολι ς τα της. ο µ ν ο ν 21 ποδεξάµενοι τ ν λ γον α το βαπτίσθησαν, κα προσετέθησαν ν τ µέρα κείνη ψυχα σε τρισχίλιαι. b) Das Leben der Urgemeinde (2,42 47) 42 43 44 45 46 σαν δ προσκαρτερο ντες τ διδαχ τ ν ποστ λων 22 κα τ κοινωνία, τ κλάσει το ρτου κα τα ς προσευχα ς. γίνετο δ πάση ψυχ φ βος, πολλά τε τέρατα κα σηµε α δι τ ν ποστ λων γίνετο. πάντες δ ο πιστε σαντες 23 σαν π τ α τ κα ε χον παντα κοινά. κα τ κτήµατα κα τ ς πάρξεις πίπρασκον 24 κα διεµέριζον α τ 25 π σιν καθ τι ν τις χρείαν ε χεν καθ µέραν 26 τε προσκαρτερο ντες µοθυµαδ ν 27 ν τ ερ κλ ντές τε κατ ο κον ρτον 28 µετελάµβανον τροφ ς ν γαλλιάσει κα φελ τητι καρδίας 21 Der westliche Text ergänzt πιστε σαντες. 22 Mit der westlichen Überlieferung fügt Albert C. Clark hier ν Ιερουσαλήµ hinzu. 23 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung vielmehr πιστε οντες. 24 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: κα σοι κτήµατα ε χον πάρξεις πίπρασκον. 25 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: καθ µέραν. Am Anfang von v. 46 fällt hier das καθ µέραν dann fort. 26 Das καθ µέραν (vgl. dazu die vorige Anm.!) wird in der westlichen Überlieferung durch πάντες ersetzt. 27 Das µοθυµαδ ν fehlt in der westlichen Überlieferung. 28 In der westlichen Überlieferung lautet diese Zeile: κα κατ ο κους, κλ ντές τε ρτον.

c) Die weitere Entwicklung der Urgemeinde (3,1 4,31) 11 α νο ντες τ ν θε ν 47 κα χοντες χάριν πρ ς λον τ ν λα ν 29. δ κ ριος προσετίθει το ς σω ζοµένους καθ µέραν π τ α τ 30. c) Die weitere Entwicklung der Urgemeinde (3,1 4,31) (1) Petrus heilt einen Gelähmten (3,1 10) Πέτρος δ κα Ιωάννης 31 νέβαινον ε ς τ ερ ν 32 3,1 π τ ν ραν τ ς προσευχ ς τ ν νάτην. καί τις ν ρ 2 χωλ ς κ κοιλίας µητρ ς α το πάρχων 33 βαστάζετο, ν τίθουν καθ µέραν πρ ς τ ν θ ραν το ερο τ ν λεγοµένην Ωραίαν το α τε ν λεηµοσ νην παρ τ ν ε σπορευοµένων ε ς τ ερ ν. ς δ ν Πέτρον κα Ιωάννην 34 3 µέλλοντας ε σιέναι ε ς τ ερ ν ρώτα λεηµοσ νην λαβε ν. τενίσας 35 δ Πέτρος ε ς α τ ν 4 σ ν τ Ιωάννη ε πεν βλέψον 36 ε ς µ ς. δ πε χεν 37 α το ς 5 προσδοκ ν τι παρ α τ ν λαβε ν. 29 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung statt des λα ν vielmehr κ σµον. 30 Albert C. Clark rekonstruiert als ursprüngliche LA statt des π τ α τ ein ν τ κκλησία. Der Codex D hat die beiden LAA vermischt und bietet π τ α τ ν τ κκλησία. 31 Der Anfang lautet nach der westlichen Überlieferung: ν δ τα ς µέραις τα ταις Πέτρος κα Ιωάννης. 32 Die westliche Überlieferung bietet eine weitere Zeitangabe: τ δειλιν ν. 33 Dieses Wort fehlt in der westlichen Überlieferung. 34 Albert C. Clark liest hier, der westlichen Überlieferung folgend: ο τος τενίσας το ς φθαλµο ς α το κα δ ν κτλ. 35 Das τενίσας ersetzt die westliche Überlieferung konsequenterweise (vgl. die vorige Anm.!) an dieser Stelle durch µβλέψας. 36 Hier bietet der westliche Text statt des βλέψον nun wieder τένισον (vgl. die beiden vorausgehenden Anmerkungen!). 37 Nach der westlichen Überlieferung hier wiederum τένισεν.

12 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 6 7 8 9 10 ε πεν δ Πέτρος ργ ριον κα χρυσίον ο χ πάρχει µοι, δ χω το τ σοι δίδωµι ν τ ν µατι Ιησο Χριστο το Ναζωραίου περιπάτει 38. κα πιάσας α τ ν τ ς δεξι ς χειρ ς γειρεν α τ ν παραχρ µα δ στερεώθησαν α βάσεις α το κα τ σφυδρά, 39 κα ξαλλ µενος στη κα περιεπάτει, κα ε σ λθεν σ ν α το ς ε ς τ ερ ν περιπατ ν κα λλ µενος κα α ν ν τ ν θε ν. 40 κα ε δεν π ς λα ς α τ ν περιπατο ντα κα α νο ντα τ ν θε ν, πεγίνωσκον δ α τ ν τι α τ ς ν πρ ς τ ν λεηµοσ νην καθήµενος π τ Ωραία Π λη το ερο, κα πλήσθησαν θάµβους κα κστάσεως π τ συµβεβηκ τι α τ. (2) Die Rede des Petrus (3,11 26) 11 κρατο ντος δ α το τ ν Πέτρον κα τ ν Ιωάννην συνέδραµεν π ς λα ς πρ ς α το ς π τ στο τ καλουµένη Σολοµ ντος κθαµβοι. 41 38 Teile der westlichen Überlieferung lesen γειραι κα περιπάτει. 39 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: κα πιάσας α τ ν τ ς δεξι ς χειρ ς γειρεν, κα παραχρ µα στάθη, κα στερεώθησαν α το α βάσεις κα τ σφυρά. 40 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: κα περιεπάτει χαίρων κα ξαλλ µενος, κα ε σ λθεν σ ν α το ς ε ς τ ερ ν α ν ν τ ν θε ν. 41 Der Vers lautet in der westlichen Überlieferung nach Albert C. Clark: κπορευοµένου δ το Πέτρου κα Ιωάννου συνεξεπορε ετο κρατ ν α το ς ο δ θαµβηθέντες στησαν ν τ στο τ καλουµένη Σολοµ νος.

c) Die weitere Entwicklung der Urgemeinde (3,1 4,31) 13 δ ν δ Πέτρος πεκρίνατο πρ ς τ ν λα ν 42 12 νδρες Ισραηλ ται, τί θαυµάζετε π το τω, µ ν τί τενίζετε ς δία δυνάµει ε σεβεία πεποιηκ σιν το περιπατε ν α τ ν; 43 θε ς Αβρα µ κα θε ς Ισα κ κα θε ς Ιακώβ, 13 θε ς τ ν πατέρων µ ν, δ ξασεν τ ν πα δα α το Ιησο ν, 44 ν µε ς µ ν παρεδώκατε 45 κα ρνήσασθε 46 κατ πρ σωπον Πιλάτου κρίναντος κείνου πολ ειν 47 µε ς δ τ ν γιον κα δίκαιον ρνήσασθε, 14 κα τήσασθε νδρα φονέα χαρισθ ναι µ ν, τ ν δ ρχηγ ν τ ς ζω ς πεκτείνατε, 15 ν θε ς γειρεν κ νεκρ ν, ο µε ς µάρτυρές σµεν. κα π τ πίστει το ν µατος α το 16 το τον, ν θεωρε τε κα ο δατε, στερέωσεν τ νοµα α το, κα πίστις δι α το δωκεν α τ τ ν λοκληρίαν τα την πέναντι πάντων µ ν. κα ν ν, δελφοί 48, ο δα 49 17 τι κατ γνοιαν πράξατε, 50 σπερ κα ο ρχοντες µ ν 42 Die westliche Überlieferung liest: ποκριθε ς δ Πέτρος ε πεν πρ ς α το ς. 43 Albert C. Clark gibt die westliche Überlieferung folgendermaßen wieder: ς µ ν τ δία δυνάµει ε σεβεία το το πεποιηκ των το περιπατε ν α τ ν; 44 Die westliche Überlieferung ergänzt Χριστ ν. 45 Die westliche Überlieferung ergänzt ε ς κρίσιν. 46 Die westliche Überlieferung liest stattdessen πηρνήσασθε α τ ν. 47 Die westliche Überlieferung liest diese Zeile folgendermaßen: το κρίναντος, κείνου πολ ειν α τ ν θέλοντος. 48 Die westliche Überlieferung liest νδρες δελφοί. 49 Die westliche Überlieferung hat stattdessen πιστάµεθα. 50 Albert C. Clark folgt der westlichen Überlieferung, die die Zeile folgendermaßen liest: τι µε ς µ ν κατ γνοιαν πράξατε τ πονηρ ν.

14 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 18 19 20 21 22 δ θε ς προκατήγγειλεν δι στ µατος πάντων τ ν προφητ ν παθε ν τ ν Χριστ ν α το πλήρωσεν ο τως. µετανοήσατε ο ν κα πιστρέψατε ε ς τ ξαλειφθ ναι µ ν τ ς µαρτίας, πως ν λθωσιν καιρο ναψ ξεως π προσώπου το κυρίου, κα ποστείλη τ ν προκεχειρισµένον µ ν Χριστ ν Ιησο ν, ν δε ο ραν ν µ ν δέξασθαι χρι χρ νων ποκαταστάσεως πάντων ν λάλησεν θε ς δι στ µατος τ ν γίων π α νος α το προφητ ν. 51 Μωϋσ ς µ ν ε πεν 52 τι 23 24 25 προφήτην µ ν ναστήσει κ ριος θε ς µ ν κ τ ν δελφ ν µ ν ς µέ α το κο σεσθε κατ πάντα σα ν λαλήση πρ ς µ ς. σται δ π σα ψυχ τις ν µ κο ση το προφήτου κείνου ξολεθρευθήσεται κ το λαο. κα πάντες δ ο προφ ται π Σαµου λ κα τ ν καθεξ ς σοι λάλησαν κα κατήγγειλαν τ ς µέρας τα τας. µε ς στε ο υ ο τ ν προφητ ν κα τ ς διαθήκης ς διέθετο θε ς πρ ς το ς πατέρας µ ν, λέγων πρ ς Αβραάµ κα ν τ σπέρµατί σου νευλογηθήσονται π σαι α πατρια τ ς γ ς. 26 µ ν πρ τον ναστήσας θε ς τ ν πα δα α το πέστειλεν α τ ν ε λογο ντα µ ς ν τ ποστρέφειν καστον π τ ν πονηρι ν µ ν. 51 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: τ ν γίων α το τ ν προφητ ν. 52 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: πρ ς το ς πατέρας µ ν.

c) Die weitere Entwicklung der Urgemeinde (3,1 4,31) 15 (3) Der Konflikt mit den Behörden (4,1 22) λαλο ντων δ α τ ν πρ ς τ ν λα ν 53 4,1 πέστησαν α το ς ο ερε ς κα στρατηγ ς το ερο κα ο Σαδδουκα οι, 54 διαπονο µενοι δι τ διδάσκειν α το ς τ ν λα ν 2 κα καταγγέλλειν ν τ Ιησο τ ν νάστασιν τ ν κ νεκρ ν, κα πέβαλον α το ς τ ς χε ρας 55 3 κα θεντο ε ς τήρησιν ε ς τ ν α ριον ν γ ρ σπέρα δη. πολλο δ τ ν κουσάντων τ ν λ γον πίστευσαν, 4 κα γενήθη ριθµ ς τ ν νδρ ν ς χιλιάδες πέντε. γένετο δ π τ ν α ριον 5 συναχθ ναι α τ ν 56 το ς ρχοντας κα το ς πρεσβυτέρους κα το ς γραµµατε ς ν Ιερουσαλήµ κα Αννας ρχιερε ς κα Καϊάφας 6 κα Ιωάννης 57 κα Αλέξανδρος κα σοι σαν κ γένους ρχιερατικο, κα στήσαντες α το ς ν τ µέσω πυνθάνοντο 7 ν ποία δυνάµει ν ποίω ν µατι ποιήσατε το το µε ς; τ τε Πέτρος πλησθε ς πνε µατος γίου ε πεν πρ ς α το ς 8 ρχοντες το λαο κα πρεσβ τεροι 58, ε µε ς σήµερον νακριν µεθα 59 9 π ε εργεσία νθρώπου σθενο ς, ν τίνι ο τος σέσωσται 60, 53 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: τ ήµατα τα τα. 54 Nach der westlichen Überlieferung lautet die Zeile folgendermaßen: πέστησαν ο ερε ς κα ο Σαδδουκα οι κα στρατηγ ς το ερο. 55 Albert C. Clark liest mit einem Teil der westlichen Überlieferung: κα πιβαλ ντες α το ς τ ς χε ρας κράτησαν α το ς. 56 Die westliche Überlieferung bietet einen Hauptsatz: συνήχθησαν ο ρχοντες και ο πρεσβ τεροι κα γραµµατε ς. 57 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung Ιωνάθας statt Ιωάννης. 58 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: το Ισραήλ. 59 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: φ µ ν. 60 Ich folge der westlichen LA und lese σέσωσται mit B D E Ψ 0165 33 1739 und M Nestle/Aland 27 lesen σέσωται mit P 74 ℵ A.

16 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 10 11 12 13 14 15 16 17 γνωστ ν στω π σιν µ ν κα παντ τ λα Ισρα λ τι ν τ ν µατι Ιησο Χριστο το Ναζωραίου, ν µε ς σταυρώσατε, ν θε ς γειρεν κ νεκρ ν, ν το τω ο τος παρέστηκεν νώπιον µ ν γιής 61. ο τ ς στι λίθος ξουθενηθε ς φ µ ν τ ν ο κοδ µων, γεν µενος ε ς κεφαλ ν γωνίας. κα ο κ στιν ν λλω ο δεν σωτηρία, ο δ γ ρ νοµά στιν τερον π τ ν ο ραν ν τ δεδοµένον ν νθρώποις ν δε σωθ ναι µ ς. 62 θεωρο ντες δ τ ν το Πέτρου παρρησίαν κα Ιωάννου, κα καταλαβ µενοι τι νθρωποι γράµµατοί ε σιν κα δι ται, θα µαζον πεγίνωσκ ν τε α το ς τι σ ν τ Ιησο σαν τ ν τε νθρωπον βλέποντες σ ν α το ς στ τα τ ν τεθεραπευµένον ο δ ν ε χον ντειπε ν 63. κελε σαντες δ α το ς ξω το συνεδρίου πελθε ν συνέβαλλον πρ ς λλήλους λέγοντες τί ποιήσωµεν το ς νθρώποις το τοις; τι µ ν γ ρ γνωστ ν σηµε ον γέγονεν δι α τ ν π σιν το ς κατοικο σιν Ιερουσαλ µ φανερ ν, κα ο δυνάµεθα ρνε σθαι λλ να µ π πλε ον διανεµηθ ε ς τ ν λα ν 64, πειλησώµεθα α το ς 65 µηκέτι λαλε ν π τ ν µατι το τω µηδεν νθρώπων. 61 Der westliche Text fügt hinzu: ν λλω δ ο δενί. 62 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: ο γάρ στιν τερον νοµα π τ ν ο ραν ν τ δεδοµένον νθρώποις ν δε σωθ ναι µ ς. 63 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: ποι σαι ντειπε ν. 64 Ein Teil der westlichen Überlieferung fügt hinzu: τ ήµατα τα τα. 65 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung πειλ πειλησώµεθα α το ς.

c) Die weitere Entwicklung der Urgemeinde (3,1 4,31) 17 κα καλέσαντες α το ς 66 18 παρήγγειλαν τ καθ λου µ φθέγγεσθαι µηδ διδάσκειν π τ ν µατι το Ιησο. δ Πέτρος κα Ιωάννης 19 ποκριθέντες ε πον πρ ς α το ς ε δίκαι ν στιν νώπιον το θεο µ ν κο ειν µ λλον το θεο, κρίνατε ο δυνάµεθα γ ρ µε ς 20 ε δαµεν κα κο σαµεν µ λαλε ν. ο δ προσαπειλησάµενοι πέλυσαν α το ς, 21 µηδ ν ε ρίσκοντες 67 τ π ς κολάσωνται α το ς, δι τ ν λα ν, τι πάντες δ ξαζον τ ν θε ν π τ γεγον τι τ ν γ ρ ν πλει νων τεσσαράκοντα 22 νθρωπος φ ν γεγ νει τ σηµε ον το το τ ς άσεως. (4) Das Gebet der Gemeinde (4,23 31) πολυθέντες δ λθον πρ ς το ς δίους 23 κα πήγγειλαν σα πρ ς α το ς ο ρχιερε ς κα ο πρεσβ τεροι ε παν. ο δ κο σαντες 68 24 µοθυµαδ ν ραν φων ν πρ ς τ ν θε ν κα ε παν δέσποτα, σ 69 ποιήσας τ ν ο ραν ν κα τ ν γ ν κα τ ν θάλασσαν κα πάντα τ ν α το ς, δι πνε µατος γίου 25 δι το στ µατος λαλήσας αυ δ παιδ ς σου 70 66 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: συγκατατιθεµένων δ α τ ν τ γνώµη φωνήσαντες α το ς. 67 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung µ ε ρίσκοντες α τίαν. 68 Der westliche Text fügt hinzu: κα πιγν ντες τ ν το θεο νέργειαν. 69 Die westliche Überlieferung fügt θε ς hinzu. 70 Ich folge der westlichen Überlieferung (deren Formulierung immer noch unübersichtlich genug ist... ). Nestle/Aland 27 hingegen lesen: το πατρ ς µ ν δι πνε µατος γίου στ µατος αυ δ παιδ ς σου ε πών.

18 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 26 27 28 29 30 31 νατί φρ αξαν θνη κα λαο µελέτησαν κενά; παρέστησαν ο βασιλε ς τ ς γ ς κα ο ρχοντες συνήχθησαν π τ α τ κατ το κυρίου κα κατ το Χριστο α το. συνήχθησαν γ ρ π ληθείας ν τ π λει τα τη π τ ν γιον πα δά σου Ιησο ν, ν χρισας, Ηρώ δης τε κα Π ντιος Πιλ τος σ ν θνεσιν κα λαο ς Ισραήλ, ποι σαι σα χείρ σου κα βουλή σου προώρισεν γενέσθαι. κα τ ν ν, κ ριε, πιδε π τ ς πειλ ς α τ ν, κα δ ς το ς δο λοις σου µετ παρρησίας πάσης λαλε ν τ ν λ γον σου, ν τ τ ν χε ρά σου κτείνειν σε ε ς ασιν κα σηµε α κα τέρατα γίνεσθαι δι το ν µατος το γίου παιδ ς σου Ιησο. κα δεηθέντων α τ ν σαλε θη τ πος ν σαν συνηγµένοι, κα πλήσθησαν παντες το γίου πνε µατος, κα λάλουν τ ν λ γον το θεο µετ παρρησίας. 71 d) Die Gütergemeinschaft (4,32 37) 32 33 34 το δ πλήθους τ ν πιστευσάντων ν καρδία κα ψυχ µία, κα ο δ ε ς 72 τι τ ν παρχ ντων α τ λεγεν διον ε ναι, λλ ν α το ς πάντα κοινά. κα δυνάµει µεγάλη πεδίδουν τ µαρτ ριον ο π στολοι τ ς ναστάσεως το κυρίου Ιησο 73, χάρις τε µεγάλη ν π πάντας α το ς. ο δ γ ρ νδεής τις ν ν α το ς 71 Der westliche Text fügt hinzu: παντ τ θέλοντι πιστε ειν. 72 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: κα ο κ ν διάκρισις ν α το ς ο δεµία, κα ο δείς κτλ. 73 Die westliche Überlieferung hat auch hier το κυρίου Ιησο Χριστο.

e) Innere und äußere Konflikte (5,1 42) 19 σοι γ ρ κτήτορες χωρίων ο κι ν π ρχον, 74 πωλο ντες φερον τ ς τιµ ς τ ν πιπρασκοµένων κα τίθουν παρ το ς π δας τ ν ποστ λων 35 διεδίδετο δ κάστω 75 καθ τι ν τις χρείαν ε χεν. Ιωσ φ δ πικληθε ς Βαρναβ ς π τ ν ποστ λων, 36 στιν µεθερµηνευ µενον υ ς παρακλήσεως, Λευ της, Κ πριος τ γένει, πάρχοντος α τ γρο 76 37 πωλήσας νεγκεν τ χρ µα κα θηκεν παρ το ς π δας τ ν ποστ λων. (1) Ananias und Sapphira (5,1 11) e) Innere und äußere Konflikte (5,1 42) ν ρ δέ τις Ανανίας ν µατι 5,1 σ ν Σαπφείρη τ γυναικ α το πώλησεν κτ µα κα νοσφίσατο π τ ς τιµ ς, 2 συνειδυίης κα τ ς γυναικ ς, κα νέγκας µέρος τι παρ το ς π δας τ ν ποστ λων θηκεν. ε πεν δ Πέτρος 77 3 Ανανία, δι τί πλήρωσεν Σαταν ς τ ν καρδίαν σου ψε σασθαί σε τ πνε µα τ γιον κα νοσφίσασθαι π τ ς τιµ ς το χωρίου; ο χ µένον σο µενεν 4 κα πραθ ν ν τ σ ξουσία π ρχεν; τί τι θου ν τ καρδία σου τ πρ γµα το το 78 ; ο κ ψε σω νθρώποις λλ τ θε. 74 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: σοι γ ρ κτήτορες σαν χωρίων ο κίων κτλ. 75 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung ν κάστω. 76 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung χωρίου. 77 Albert C. Clark fügt mit der westlichen Überlieferung hinzu: πρ ς Ανανίαν und läßt in der folgenden Zeile die Anrede weg. 78 Statt des τ πρ γµα το το liest Albert C. Clark mit der westlichen Überlieferung ποι σαι τ πονηρ ν το το.

20 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 5 6 7 8 9 10 11 κο ων δ Ανανίας το ς λ γους το τους πεσ ν 79 ξέψυξεν κα γένετο φ βος µέγας π πάντας το ς κο οντας. ναστάντες δ ο νεώτεροι συνέστειλαν α τ ν κα ξενέγκαντες θαψαν. γένετο δ ς ρ ν τρι ν διάστηµα κα γυν α το µ ε δυ α τ γεγον ς ε σ λθεν. πεκρίθη δ πρ ς α τ ν Πέτρος ε πέ µοι, ε τοσο του τ χωρίον πέδοσθε; 80 δ ε πεν ναί, τοσο του. δ Πέτρος πρ ς α τήν τί τι συνεφωνήθη µ ν πειράσαι τ πνε µα κυρίου; δο ο π δες τ ν θαψάντων τ ν νδρα σου π τ θ ρα κα ξοίσουσίν σε. πεσεν δ παραχρ µα πρ ς το ς π δας α το κα ξέψυξεν ε σελθ ντες δ ο νεανίσκοι ε ρον α τ ν νεκράν, κα ξενέγκαντες θαψαν πρ ς τ ν νδρα α τ ς. 81 κα γένετο φ βος µέγας φ λην τ ν κκλησίαν κα π πάντας το ς κο οντας τα τα. (2) Ein Summarium (5,12 16) 12 δι δ τ ν χειρ ν τ ν ποστ λων γίνετο σηµε α κα τέρατα πολλ ν τ λα κα σαν µοθυµαδ ν παντες ν τ Στο Σολοµ ντος. 82 79 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung παραχρ µα πεσών. 80 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: περωτήσω σε, ε ρα τ χωρίον τοσο του πέδοσθε. 81 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung: κα συστείλαντες ξήνεγκαν, κα θαψαν κτλ. 82 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung ν τ ερ ν τ στο τ Σολοµ νος.

e) Innere und äußere Konflikte (5,1 42) 21 τ ν δ λοιπ ν ο δε ς τ λµα κολλ σθαι α το ς, 13 λλ µεγάλυνεν α το ς λα ς µ λλον δ προσετίθεντο πιστε οντες τ κυρίω 14 πλήθη νδρ ν τε κα γυναικ ν, στε κα ε ς τ ς πλατείας κφέρειν το ς σθενε ς 83 15 κα τιθέναι π κλιναρίων κα κραβάττων, να ρχοµένου Πέτρου κ ν σκι πισκιάση τιν α τ ν. 84 συνήρχετο δ κα τ πλ θος τ ν πέριξ π λεων ε ς Ιερουσαλήµ, 85 16 φέροντες σθενε ς κα χλουµένους π πνευµάτων καθάρτων, ο τινες θεραπε οντο παντες. 86 (3) Die Festnahme der Apostel I (5,17 26) ναστ ς δ ρχιερε ς 17 κα πάντες ο σ ν α τ, ο σα α ρεσις τ ν Σαδδουκαίων, πλήσθησαν ζήλου κα πέβαλον τ ς χε ρας 18 π το ς ποστ λους κα θεντο α το ς ν τηρήσει δηµοσία. 87 83 Die westliche Überlieferung fügt α τ ν hinzu. 84 Am Ende von v. 15 weist die westliche Überlieferung einen längeren Zusatz auf, den Albert C. Clark in seinen Text aufnimmt: πηλλάσσοντο γ ρ π πάσης σθενείας ς ε χον καστος α τ ν. 85 Ich folge hier gegen Nestle/Aland 27, die τ πλ θος τ ν πέριξ π λεων Ιερουσαλήµ lesen, dem westlichen Text, der vor dem Ιερουσαλήµ ein ε ς hat. Dagegen spricht sich neben vielen andern Metzger aus: Not observing that πέριξ governs Ιερουσαλήµ, most copyists understood τ ν πέριξ π λεων as»the surrounding cities«and therefore added ε ς or ν before Ιερουσαλήµ (S. 288). Zur Begründung fügt Metzger in Anm. 9 hinzu: On the separation of a preposition from the word it governs, see Schöne in Hermes, LX (1925), pp. 167 f., and Blass-Debrunner-Funk, 474, 8. Nun mag man fragen, ob Lukas den Schöneschen Artikel kannte oder die berühmte Grammatik zur Hand hatte; fest steht, daß er sonst die Präposition nicht auf diese Weise vom Bezugswort trennt. Daher ziehe ich es vor, die syntaktischen specialissima einem Abschreiber zu vindizieren. Somit ist πέριξ keine Präposition, sondern ein Adverb, und es ergibt sich ein klarer Sinn: Die Menge aus den umliegenden Städten kommt in Jerusalem zusammen. 86 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung κα ντο πάντες. 87 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: κα πορε θη ε ς καστος ε ς τ δια.

22 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 19 20 21 22 23 24 25 26 γγελος δ κυρίου δι νυκτ ς νοιξε τ ς θ ρας τ ς φυλακ ς ξαγαγών τε α το ς ε πεν πορε εσθε κα σταθέντες λαλε τε ν τ ερ τ λα πάντα τ ήµατα τ ς ζω ς τα της. κο σαντες δ ε σ λθον π τ ν ρθρον ε ς τ ερ ν κα δίδασκον. παραγεν µενος δ ρχιερε ς κα ο σ ν α τ 88 συνεκάλεσαν τ συνέδριον κα π σαν τ ν γερουσίαν τ ν υ ν Ισραήλ, κα πέστειλαν ε ς τ δεσµωτήριον χθ ναι α το ς. ο δ παραγεν µενοι πηρέται ο χ ε ρον α το ς ν τ φυλακ, 89 ναστρέψαντες δ πήγγειλαν λέγοντες τι τ δεσµωτήριον ε ροµεν κεκλεισµένον ν πάση σφαλεία κα το ς φ λακας στ τας π τ ν θυρ ν, νοίξαντες δ σω, ο δένα ε ροµεν. ς δ κουσαν το ς λ γους το τους τε στρατηγ ς το ερο κα ο ρχιερε ς, διηπ ρουν περ α τ ν τί ν γένοιτο το το. παραγεν µενος δέ τις πήγγειλεν α το ς τι δο ο νδρες ο ς θεσθε ν τ φυλακ ε σ ν ν τ ερ στ τες κα διδάσκοντες τ ν λα ν. τ τε πελθ ν στρατηγ ς σ ν το ς πηρέταις γεν α το ς, ο µετ βίας, φοβο ντο γ ρ τ ν λα ν, µ λιθασθ σιν. (4) Die Festnahme der Apostel II (5,27 32) 27 γαγ ντες δ α το ς στησαν ν τ συνεδρίω. κα πηρώτησεν α το ς ρχιερε ς 88 Sehr schön ist die Ergänzung, die der westliche Text hier vornimmt: γερθέντες τ πρω. 89 In der westlichen Überlieferung lauten die beiden Zeilen folgendermaßen: ο δ πηρέται παραγεν µενοι κα νοίξαντες τ ν φυλακ ν ο χ ε ρον α το ς σω.

e) Innere und äußere Konflikte (5,1 42) 23 λέγων ο παραγγελία παρηγγείλαµεν µ ν 28 µ διδάσκειν π τ ν µατι το τω ; κα δο πεπληρώκατε τ ν Ιερουσαλ µ τ ς διδαχ ς µ ν, κα βο λεσθε παγαγε ν φ µ ς τ α µα το νθρώπου το του. ποκριθε ς δ Πέτρος κα ο π στολοι ε παν 29 πειθαρχε ν δε θε µ λλον νθρώποις. 90 θε ς τ ν πατέρων µ ν γειρεν Ιησο ν, 30 ν µε ς διεχειρίσασθε κρεµάσαντες π ξ λου το τον θε ς 31 ρχηγ ν κα σωτ ρα ψωσεν τ δεξι α το, δο ναι µετάνοιαν τ Ισρα λ κα φεσιν µαρτι ν. 91 κα µε ς σµεν µάρτυρες τ ν ηµάτων το των 92 32 κα τ πνε µα τ γιον, δωκεν θε ς το ς πειθαρχο σιν α τ. (5) Der Rat des Gamaliel (5,33 42) ο δ κο σαντες διεπρίοντο 33 κα βουλε οντο νελε ν α το ς. ναστ ς δέ τις ν τ συνεδρίω 34 Φαρισα ος ν µατι Γαµαλιήλ, νοµοδιδάσκαλος τίµιος παντ τ λα, κέλευσεν ξω βραχ το ς νθρώπους ποι σαι, ε πέν τε πρ ς α το ς 93 35 νδρες Ισραηλ ται, προσέχετε αυτο ς π το ς νθρώποις το τοις τί µέλλετε πράσσειν. 90 Albert C. Clark formuliert mit der westlichen Überlieferung zunächst diese Zeile als Frage und fügt dann noch eine Antwort hinzu: τίνι πειθαρχε ν δε, θε νθρώποις; δ ε πεν θε. δ Πέτρος ε πεν πρ ς α το ς κτλ. 91 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: ν α τ. 92 Die westliche Überlieferung hat πάντων τ ν ηµάτων το των. 93 Albert C. Clark liest mit der westlichen Überlieferung ε πεν τε πρ ς το ς ρχοντας κα το ς συνεδρίους.

24 2. Die Urgemeinde (2,1 5,42) 36 37 38 39 πρ γ ρ το των τ ν µερ ν νέστη Θευδ ς 94, λέγων ε ναί τινα 95 αυτ ν, προσεκλίθη νδρ ν ριθµ ς ς τετρακοσίων ς νη ρέθη, 96 κα πάντες σοι πείθοντο α τ διελ θησαν κα γένοντο ε ς ο δέν. µετ το τον νέστη Ιο δας 97 Γαλιλα ος ν τα ς µέραις τ ς πογραφ ς κα πέστησεν λα ν 98 πίσω α το κ κε νος πώλετο, κα πάντες σοι πείθοντο α τ διεσκορπίσθησαν. κα τ ν ν 99 λέγω µ ν, π στητε π τ ν νθρώπων το των κα φετε α το ς 100 τι ν ξ νθρώπων βουλ α τη τ ργον το το, καταλυθήσεται 101 ε δ κ θεο στιν, ο δυνήσεσθε καταλ σαι α το ς 102 µήποτε κα θεοµάχοι ε ρεθ τε. πείσθησαν δ α τ, 94 Albert C. Clark vertauscht in seiner Ausgabe (S. 33) den Theudas aus v. 36 und den Judas aus v. 37 ohne Anhalt an der westlichen (oder sonst einer) Überlieferung, ohne daß durch diese Konjektur der historische»irrtum«des Lukas behoben wäre; denn die Reihenfolge zwar wäre dann die richtige, die Chronologie aber wäre immer noch falsch: Theudas ist vom Standpunkt des Gamaliel in Jerusalem Anfang der dreißiger Jahre gesehen ein künftiges Ereignis... 95 Die westliche Überlieferung fügt µέγαν hinzu. 96 Die westliche Überlieferung liest ς κατελ θη α τ ς δι α το. 97 Albert C. Clark vertauscht in seiner Ausgabe (S. 33) den Theudas aus v. 36 und den Judas aus v. 37, vgl. oben die Anm. 94. 98 Die westliche Überlieferung fügt πολ ν hinzu. 99 Die westliche Überlieferung fügt δελφοί hinzu. 100 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: µ µιάναντες τ ς χε ρας. 101 Die westliche Überlieferung fügt hinzu: δ ναµις α τ ς. 102 Albert C. Clark fügt mit der westlichen Überlieferung hinzu: ο τε µε ς ο τε βασιλε ς ο τε τ ραννοι πέχεσθε ο ν π τ ν νθρώπων το των.