ΓΚΕΡΓΚΙ ΣΙΜΑΚΟΥ (π. Δανιήλ)

ΓΚΕΡΓΚΙ ΣΙΜΑΚΟΥ (π. Δανιήλ) Ο Θεοφάνης Μαυρομάτης (Φαν Νόλι). Επιπτώσεις των Εθνικιστικών τάσεων στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

ΓΚΕΡΓΚΙ ΣΙΜΑΚΟΥ (π. Δανιήλ) «Ο Θεοφάνης Μαυρομάτης (Φαν Νόλι). Επιπτώσεις των Εθνικιστικών τάσεων στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως» Διδακτορική Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Περιεχόμενα Πρόλογος........................................ 5 Εισαγωγή........................................ 7 Κεφάλαιο Α Τα σημαντικότερα στάδια του βίου του Θεοφάνη Μαυρομάτη (Φαν Σ. Νόλι). Η διαφοροποίηση του χαρακτήρα και του υπόβαθρού του με κίνητρα το προσωπικό συμφέρον, την αυτοπροβολή και τη φανέρωση της φιλοδοξίας 1. Η καταγωγή του Φαν Νόλι και η παιδική του ηλικία. Οι πρώτες μορφές της συνδικαλιστικής του δράσης στο σχολείο...................... 13 2. Η θρησκευτική αγωγή του Φαν Νόλι........................ 27 3. Ο αποχαιρετισμός στο Ιμπρίκ-Τεπέ....................... 29 4. Ο Φαν Νόλι στην Αθήνα (1901-1903). Η εκδήλωση του καλλιτεχνικού του πνεύματος........................................ 32 5. Ο Φαν Νόλι στην Αίγυπτο (1903-1906). Η γνωριμία του με τους αλβανούς εθνικιστές η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως.............................. 35 6. Ο Φαν Νόλι στην Αμερική, στην Αλβανία, στην Ευρώπη και ξανά στην Αμερική (1906-1965). Σημαντικά στάδια της δραστηριότητάς του στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως...................... 39 Κεφάλαιο Β Οι εθνικιστικές κινήσεις και οι μηχανορραφίες του Φαν Νόλι εις βάρος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας, του βορειοηπειρωτικού ζητήματος και η αντιπαράθεσή του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, με στόχο την ικανοποίηση των θρησκευτικών του φιλοδοξιών 1. Οι συγκυρίες της χειροτονίας του Φαν Νόλι σε επίσκοπο, ο σκοπός, οι κινήσεις του και οι οδυνηρές συνέπειες για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας και για τα συμφέροντα της Ελλάδας σχετικά με τη Βόρεια Ήπειρο...... 50 2. Ο Φαν Νόλι ως μεταφραστής των Εκκλησιαστικών Βιβλίων και των Ιερών Ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας και οι προσπάθειές του να εισάγει την αλβανική γλώσσα στη Θεία Λατρεία και στην παιδεία............ 67 Κεφάλαιο Γ Η αξιοποίηση των ικανοτήτων του Φαν Νόλι στον χώρο της διπλωματικής και ρητορικής με στόχο την εκπλήρωση των πολιτικών φιλοδοξιών. Τα λάθη, οι βιαστικές κινήσεις και οι συγκρούσεις 1. Ο Φαν Νόλι ως διπλωμάτης και πρωταγωνιστής της κίνησης για την αναγνώριση της Αλβανίας ως ανεξάρτητου κράτους-μέλους της Κοινωνίας των Εθνών (Γενεύη 1920)................................ 74 3

2. Ο Φαν Νόλι αρχηγός της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης στην Αλβανική Βουλή (1921-1924).................................... 79 3. Ο Φαν Νόλι επικεφαλής της Δημοκρατικής Επανάστασης του Ιουνίου 1924 και Πρωθυπουργός της Αλβανίας (Ιούνιος - Δεκέμβριος 1924)......... 86 Κεφάλαιο Δ Ο Φαν Νόλι ως άνθρωπος του Πνεύματος. Η άλλη πτυχή της ζωής του 1. Ο Φαν Νόλι δημοσιογράφος............................ 102 2. Ο Φαν Νόλι ποιητής................................ 110 3. Ο Φαν Νόλι μεταφραστής των παγκοσμίων λογοτεχνικών έργων........ 113 4. Ο Φαν Νόλι συγγραφέας και ιστοριογράφος................... 120 5. Ο Φαν Νόλι μουσικός............................... 123 Κεφάλαιο Ε Η αρνητική αποτίμηση της δραστηριότητας και του έργου του Φαν Νόλι και οι επιπτώσεις της σε εθνικό και εκκλησιαστικό επίπεδο 1. Κριτική και σπίλωση της υπόληψης του Φαν Νόλι................ 127 2. Ο Φαν Νόλι ως φιλορώσος και αποτυχημένος πολιτικός............. 129 3. Ο Φαν Νόλι ως αποτυχημένος κληρικός και αφιλόξενος άνθρωπος....... 132 4. Αμφισβήτηση γύρω από τη γνησιότητα των έργων του: Ιστορία του Σκεντέρμπεη και Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση............ 134 5. Οι επιπτώσεις της πολιτικής πλατφόρμας του Φαν Νόλι σε εθνικό επίπεδο. Η παραβίαση των συμφερόντων της Ελλάδας και οι παρεμβάσεις του στην Κοινωνία των Εθνών για τις μειονότητες, τα σύνορα κλπ............ 140 6. Οι επιπτώσεις σε εκκλησιαστικό επίπεδο, αποτέλεσμα των ραδιουργιών του Φαν Νόλι...................................... 146 Επίλογος Συμπεράσματα............................. 152 Summary....................................... 154 Παράρτημα...................................... 155 Φωτογραφικό Υλικό.................................. 168 Ευρετήριο Κύριων Ονομάτων............................ 241 Ευρετήριο Τοπωνυμίων................................ 248 Βιβλιογραφία..................................... 254 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το όνομα του Θεοφάνη Στυλιανού Μαυρομάτη (γνωστού και ως Φαν Νόλι) είναι στενά συνδεδεμένο με την ιστορία της Αλβανίας 1 και την αλβανική κουλτούρα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Πρόκειται για μία πολυσύνθετη προσωπικότητα με τρεις αλληλένδετες ιδιότητες: του κληρικού, του πολιτικού και του καλλιτέχνη, ιδιότητες που επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό η μία την άλλη. Αν και Oρθόδοξος και Έλληνας εκ μητρός, υπήρξε μισέλληνας και η απο - τυχία της Ελληνικής υπόθεσης στη Βόρειο Ήπειρο αποδίδεται στις δικές του μηχανορραφίες. 2 Υπήρξε ο νους, ο καθοδηγητής και ο εμψυχωτής της αλβανικής ιδέας και ο κύριος μοχλός αυτής στο εξωτερικό λόγω της μόρφωσης, της πολυγλωσσίας και της ενασχόλησής του με τη δημοσιογραφία. Ιδρυτικό μέλος της εθνικιστικής οργάνωσης των Αλβανών «Βάτρα» (Εστία) στη Βοστόνη και εκδότης της αλβανόφωνης εφημερίδας Ντιέλλι (Ήλιος), απέκτησε ευρύτερη επιρροή με την χειροτονία του σε κληρικό από τον Ρώσο Επίσκοπο Αλάσκας. Ως κληρικός και εθνικιστής ηγέτης, θεμελίωσε την Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας και έγινε ταυτοχρόνως αρχηγός της κίνησης για τον εξαλβανισμό της Εκκλησίας και της παιδείας. Ως πολιτικός, έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στη συγκρότηση και εμπέδωση του αλβανικού κράτους και οργάνωσε την αστικοδημοκρατική επανάσταση του 1924, που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της αλβανικής εθνικής συνείδησης. Την Αλβανία την έβλεπε πάντα με το μάτι του εθνικιστή και προσπάθησε, χωρίς να τα καταφέρει, να την αλλάξει ως πολιτικός. Κατά τον γνωστό Αλ βανό πεζογράφο Ισμαήλ Κανταρέ, ο Νόλι ήταν ο πιο πολιτισμένος πρωθυπουργός στην πιο οπισθοδρομική χώρα. 3 1. Το όνομα «Αλβανία» αρχίζει να χρησιμοποιείται μόνον από τα μέσα του 11ου και του 12ου αιώνα, κυρίως από τους Έλληνες συγγραφείς, όπως από την Άννα Κομνηνή στην «Αλε - ξιά δα», όπου αναφέρεται: «των καλουμένων Αρβανιτών», και επικρατεί τον 16ο αιώνα γενικά, εκτός από την ίδια γλώσσα των Αλβανών, στην οποία λέγεται Σκιπερία και οι κά τοι κοι Σκι πετάρ (οπλοφόροι). Θ. Δετοράκης, «Αλβανία», Εγκυπλοπαίδεια Δομή 1, 1980, σ. 309. 2. Χ. Ι. Σούλης, «Φαν Νόλι», Μ.Ε.Ε. 23, 1933, σ. 820. 3. Ισμαήλ Κανταρέ, Ο ερχομός του Migjeni (Μιγγένι) στην αλβανική λογοτεχνία, Τί ρανα 1991, σ. 89. 5

Με την αποτυχία της αστικοδημοκρατικής επανάστασης του 1924, ο Νόλι απομακρύνθηκε για πάντα από την Αλβανία. Περιπλανήθηκε για 8 χρόνια στην Ευρώπη μέχρι που εγκαταστάθηκε μόνιμα στις Η.Π.Α., όπου ασχολήθηκε με τη θρησκεία και τη λογοτεχνία. Την αποτυχία του ως πολιτικού την καταλόγιζε στο ότι δεν χρησιμοποίησε βία εναντίον των αντιπάλων του. Παρ όλα αυτά, ο Νόλι υπήρξε κορυφαία φυσιογνωμία για την Αλβανία. 4 Σε ηλικία 55 ετών σπούδασε σύνθεση στο New England Conservatory of Music στη Βοστόνη (1937), ενώ σε ηλικία 63 ετών απέκτησε τον τίτλο του Doctor στη Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ στη Βοστόνη, με το έργο George Castrioti Scandeberg 1405-1469 (Γεώργιος Καστριώτης Σκεντέρμπεη 5 ). Μετέφρασε σχεδόν όλα τα εκκλησιαστικά βιβλία στα αλβανικά, καθώς και έργα μεγάλων δυτικών συγγραφέων. Η μελέτη του Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση (Bee thoven and the French Revolution, Βοστόνη 1947) θεωρείται ως κλασσική στο είδος της. Όμως, το έντονο εθνικιστικό πνεύμα που τον χαρακτήριζε, περιόρισε τα εξαιρετικά προσωπικά του χαρίσματα σε επιπόλαιες επιλογές, οι οποίες ήταν μονοσήμαντες και αντιφατικές, με οδυνηρές συνέπειες για την εσωτερική συνοχή και του χριστιανικού ακόμα στοιχείου της Αλβανίας. 6 Τις συνέπειες των επιλογών του έζησε και ο ίδιος στην απομόνωσή του. 4. Όθων Τσουνάκος, «Φαν Νόλι», Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 7, 1999, σ. 253. 5. Σκεντέρμπεης (Γεώργιος Καστριώτης): Ο εθνικός ήρωας των Αλβανών (1403-1468). Ήταν γιος του Ιωάννη Καστριώτη, χωροδεσπότη στη βορειότερη Αλβανία. Στάλθηκε από τον πατέρα του όμηρος στην Αυλή του Σουλτάνου, όπου έγινε Μωαμεθανός και ονομάσθη κε «Ισκεντέρ-Μπεγκ» (Πρίγκιπας Αλέξανδρος) και στα ελληνικά «Σκεντέρμπεη». Μετά το θάνατο του πατέρα του δραπέτευσε και όταν γύρισε στην πατρίδα του έγινε πάλι χριστιανός και άρχισε μακρό αγώνα εναντίον των Τούρκων. Έπειτα από την πτώση του Βυζαντίου, της Σερβίας και της Βοσνίας, αναδείχθηκε ο μεγαλύτερος χριστιανός άρχοντας σ όλη τη Βαλκανική Χερσόνησο. Τ. Γιοχάλας, «Σκεντέρμπεης», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 32, 1996, σ. 312. 6. Β. Φειδάς, «Φαν Νόλι», ό.π. 45, 1936, σ. 26. 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται τον βίο και το έργο του εθνικιστή Θεοφάνη Στυλιανού Μαυρομάτη (Φαν Νόλι), καθώς και τις επιπτώσεις των εθνι κιστικών του τάσεων στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως. Ο Φαν Νόλι αποτελεί φαινόμενο 7 και ισχυρή πολιτική μορ φή για την ιστορία των Αλβανών, όμως οι συνέπειες της δραστηριότητάς του σε σχέση με τη Βόρειο Ήπειρο και την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας είναι οδυνηρές. Για την εκπόνηση αυτής της μελέτης βασίστηκα σε μια ευρεία βιβλιογραφία. Η μελέτη χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια: Στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφονται οι σημαντικότερες στιγμές του βίου και του έργου του. Παρ όλο που ήταν ορθόδοξος με ελληνικές ρίζες, στην πο ρεία έγινε ανθέλληνας και συνωμότησε εναντίον της Ελλάδας και του Οι κου μενικού Πατριαρχείου. Στο δεύτερο κεφάλαιο σκιαγραφείται το πορτραίτο του Φαν Νόλι ως κληρικού, ως επι σκό που Δυρραχίου και ως ιδρυτή της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Αλβα νίας, 8 καθώς επίσης και ως μεταφραστή των λειτουργικών βιβλίων. Αναλύεται εδώ ο σκοπός της χειροτονίας του σε κληρικό με αντικανονικό τρό πο από τον Ρώσο Επίσκοπο Αλάσκας και οι μηχανορραφίες του για τον εξαλβανισμό της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας. Στο τρίτο κεφάλαιο ο Φαν Νόλι παρουσιάζεται ως πολιτικός και αρχηγός της φι λε λεύθερης αντιπολίτευσης της Αλβανικής Βουλής του 1920, ως οργανωτής της αστι κοδημοκρατικής επανάστασης του Ιουνίου του 1924, ως πρωθυ πουρ γός της Αλβα νίας, ως διπλωμάτης και ρήτορας, εμπνευσμένος από εθνικι στι κά συναισθήματα και συμφεροντολογίες, ο οποίος πολέμησε τις ελληνι κές διοικήσεις στην Βόρειο Ήπειρο. Επίσης, στο ίδιο κεφάλαιο αποτυπώνεται το έργο του Νόλι ως καλ λιτέχνη, μέσα από την ενασχόλησή του με την ποίηση, τη δρα μα τουρ γία, την ιστοριογραφία, τη λογοτεχνική κριτική, τον χώρο των με τα φρά σεων και της μουσικής κλπ. 7. Piro Tako, Fan Noli, Τίρανα 1974, σ. 3. 8. Απ. Γλαβίνας, Η Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας, Θεσ/νίκη 1985, σ. 41. 7

Στο τέταρτο κεφάλαιο αναπτύσσονται οι πνευματικές ικανότητες του Νόλι ως δημοσιογράφου, ποιητή, πεζογράφου, μεταφραστή των παγκόσμιων λογοτε χνι κών έργων και μουσικού. Το έργο του Ιστορία του Σκεντερμπέη (1921) θεω ρείται κλασικό στο είδος του, ενώ η μελέτη του Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επα νάσταση (Βοστόνη 1947) θαυμάστηκε από πολλούς διάσημους και αξιόλογους ξένους κριτικούς. Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζονται οι αντιδραστικές απόψεις του Νόλι, όπως εκφράζονται μέσα από εκδόσεις, άρθρα, κείμενα κλπ. Επίσης, περιγρά φεται η εικόνα που είχαν γι αυτόν οι Αλβανοί τόσο στην εποχή του κομ μουνισμού 9 όσο και σήμερα, οι Έλληνες και οι Αμερικανοί (μέσα από τον αλβανικό, τον ελληνικό και τον αμερικανικό Τύπο), σύμφωνα με τη βιβλιογραφία στις τρεις αυτές γλώσσες, όπως ανα φέραμε πιο πάνω. Φυσικά για τον Νόλι έχουν γράψει πολλοί Αλβανοί, Έλληνες και ξένοι συγγραφείς. Αυτό που γίνεται αντιληπτό σ αυτά τα κείμενα είναι η ενα ντίωση και η κριτική κατά των απόψεών του. Ορι σμένοι συγγραφείς τον έχουν μετατρέψει σε μύθο ανεβάζοντάς τον στα ύψη, 10 ενώ υπάρχουν και εκείνοι οι οποίοι τον έχουν εξευτελίσει και κακολογήσει. Μέχρι το 1990 στην Αλβανία δεν υπήρχαν αντιρρήσεις όσον αφορά το πρόσωπο και το έργο του Φαν Νόλι. Όμως, ύστερα από την κατάρρευση του κομμουνισμού το 1990, στον αλβανικό και αμερικανικό Τύπο εμφανίστηκαν αρκετά κείμενα που αποσκοπούσαν στο να τον υποβαθμίσουν. 11 Στα μάτια των αναγνωστών ο Νόλι παρουσιάζεται ως μία μορφή γεμάτη ελαττώματα και αντιθέσεις. 9. Σε όλη τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η Αλβανία, όπως και όλη η Βαλκανική, ήταν υπό γερμανική κατοχή. Με την αποχώρηση των Γερμανών, η εξουσία περιήλθε στους κομμουνιστές αντάρτες με αρχηγό τον Ενβέρ Χότζα και στα 1946 η Αλβανία ανακηρύχθηκε σε Λαϊκή Δημοκρατία, η οποία κατά τα πρώτα χρόνια είχε στενούς δεσμούς με τη Γιουγκοσλαβία. Έπειτα όμως από τη ρήξη της Γιουγκοσλαβίας με την Κομινφόρμ (1948), οι σχέσεις τους έγιναν πολύ κακές. Η Αλβανία έγινε μέλος του Συμφώνου της Βαρσοβίας και στα 1955 μέλος του Ο.Η.Ε. Μετά τη συμφιλίωση της Γιουγκοσλαβίας με τη Σοβιετική Ενωση, η Αλβανία ήρθε σε ρήξη με τη δεύτερη και προσανατολίστηκε ιδεολογικά και πολιτικά με την Κίνα. Β. Σφυρόερας, «Αλβανία», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 6, 1991, σ. 141. 10. Οι Ismail Kadare, Rexhep Qosja, Vehbi Bala, Metull Marku, Vivon Koka, Aleks Buda, Nasho Jorgaqi είναι μερικοί από τους Αλβανούς συγγραφείς, οι οποίοι στα λογοτεχνικά τους έργα εξύψωσαν τη μορφή του Νόλι. 11. Peter Minnar, «Γιατί κατηγορείται ο Φαν Νόλι», The Cristian Science Monitor, Βοστόνη, Απρί λιος 1995, σ. 4. 8

Στο ίδιο κεφάλαιο επιδιώκεται η απεικόνιση των επιπτώσεων των εθνικιστικών τάσεων του Νόλι στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως, μέσα από την καταγραφή και τη σύγκριση των αντιδραστικών στάσεων και αντιλήψεων. Για την προετοιμασία της παρούσας εργασίας πραγματοποίησα μια σε βάθος έρευνα, ιδιαίτερα στην Αλβανία, όπου ο Νόλι έζησε κατά διαστήμα - τα και έδρασε ως πο λιτικός και κληρικός, αλλά και στην Ελβετία, στην Κοινωνία των Εθνών (Societe des Nations), την οποία επισκέφθηκε πολλές φορές υποβάλλοντας διάφορες δη λώσεις και προτάσεις εις βάρος της Ελλάδας. Στα Τίρανα απευθύνθηκα πρώτα στο Κεντρικό Αρχείο του Κράτους και στη συνέχεια στο Αρχείο του Ινστιτούτου της Ιστορίας και Γλωσσολογίας, αλλά και του Υπουργείου Εξωτερικών. Στην Αλβανία βρήκα επίσης αρκετά σημαντικά άρθρα από αλβανο-αμερικανικές εφημερίδες για τη ζωή και τη δραστηριότητα του Νόλι στις Η.Π.Α. από το 1939 έως τον θάνατό του, το 1965. Βρήκα, επίσης, αξιόλογα χειρόγραφα του Αλβανο-αμερικανού Peter Minnar, 12 τα οποία δεν έχουν βγει στο φως της δημοσιότητας. Ο άνθρωπος που γνώρισε πολύ καλά τον Νόλι και τον έζησε από κοντά επί σειρά ετών στην Αμερική, μας δίνει σημαντικά στοιχεία για την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του, καθώς και πολλές αλήθειες γύρω από τα έργα του. Έρευνες σχετικά με τις πνευματικές ενασχολήσεις του Νόλι πραγματο ποίησα και στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Τιράνων. Μελέτησα αρκετά βιβλία αλβανών συγγραφέων, οι οποίοι έχουν σχολιάσει και αναλύσει το καλλιτεχνικό έργο του Νόλι ως ρήτορα, ποιητή, δημοσιογράφου, ιστορικού και μουσικολόγου. 13 Μελέτησα δεκάδες εφημερίδες δημοσιευμένες στην Αλβανία, αλλά και στην Αμερική. 12. Peter Minnar: Αλβανο-αμερικανός δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στην Κορυτσά το 1900, μετανάστευσε στην Αμερική το 1922. Σπούδασε στη Βοστόνη, σε μια σχολή μπαλέτου. Αργό τερα δημιούργησε ένα γκρουπ μπαλέτου κι έδωσε παραστάσεις σε πολλές πόλεις της Αμερικής. Ασχολήθηκε επίσης με τη δημοσιογραφία. Γνώρισε από πολύ κοντά τον Φαν Νόλι. Πέθανε στη Βοστόνη σε ηλικία 106 ετών (2006). 13. Ο Αλβανός καθηγητής της φιλολογίας Piro Tako έχει γράψει το βιβλίο Ο Φαν Νόλι στον χώρο της πολιτικής και δημιογραφίας (Τίρανα 1974). Ο Nasho Jorgaqi έγραψε το βιβλίο Η ζωή του Θ. Σ. Νόλι (Τίρανα 2005). Ο Rexhep Qosja έγραψε Το σπάνιο Πάνθεον (Πρίστινα 1983). Οι καθηγητές Aleks Buda, Vehbi Bala και Nasho Jorgaqi έγραψαν 5 τόμους το 1988, στους οποίους περιλαμβάνονται όλα τα ποιητικά και κριτικά έργα του Νόλι. 9

Ελάχιστα ήταν τα στοιχεία που βρήκα στα Αρχεία της Ιεράς Μητροπόλεως Κορυτσάς και της Αρχιεπισκοπής της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τιράνων, αφού τα πιο πολλά έγγραφα κάηκαν ή καταστράφηκαν από το κομμουνιστικό καθεστώς του Ενβέρ Χότζα. Σημαντική πηγή στοιχείων για τη ζωή του είναι η Αυτοβιογραφία του Νόλι, από την οποία γίνονται γνωστά βασικά στοιχεία των παιδικών και νεανικών του χρόνων. Ο Νόλι έζησε 18 χρόνια στην Ανατολική Θράκη, 6 χρόνια στην Ελλά δα και στην Αίγυπτο, 8 χρόνια στην Ευρώπη (Ιταλία, Γε νεύη, Αυστρία, Γερ μανία, Γαλλία), περίπου 46 χρόνια στην Αμερική (Η.Π.Α.) και μόνο 4 χρόνια στην Αλβανία. Σ ολόκληρη τη ζωή του κινήθηκε σε διά φορα περιβάλλοντα και κλίματα, μεταξύ γλωσσών και πολιτισμών από τους πιο πλούσιους του κόσμου. Στοιχεία σχετικά με τη ζωή του Νόλι στην Αμερική βρήκα και στο βιβλίο Άλμπουμ ΙΙ (Βοστόνη 1966) του Qerim Panariti (Κερίμ Παναγιώτη), φίλου και διαχρονικού συνεργάτη του Νόλι στη Βοστόνη, δημοσιογράφου και ιδρυτή της «Vatra». Αργότερα αποτυπώθηκαν βιογραφίες του Φαν Νόλι από τον Vehbi Bala και τον Ylli Zajmi, οι οποίοι έχουν παρουσιάσει σε γενικές γραμμές τη ζωή του συνδυασμένη και με κριτικές γύρω από τη φι λοσοφική και πολιτιστική του παρακαταθήκη. Με τη βιογραφία του Νόλι έχουν ασχοληθεί στην Αλβανία και άλ λοι συγγραφείς, όπως οι Arben Puto, Koço Tashko, Grigor Gallani, Behar Shtylla. Όμως, πιο πολύ απ όλους ασχολήθηκε ο καθηγητής Nasho Jorgaqi. Στην Ελλάδα βρήκα σημαντικά βιογραφικά στοιχεία του Νόλι από τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια και από άλλα βιβλία των Φ. Οικονόμου, Απ. Γλαβίνα και Β. Φειδά. Κυρίως η ελληνική βιβλιογραφία αναφέρεται στη δραστηριότητα του Νόλι κατά του Οικουμενικού Πατριαρχείου και στις τραγικές συνέπειες για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας και του Ελληνισμού. Ανάλογα στοιχεία βρήκα και στη Γενεύη (στην Ελβετία), όπου με τη βοήθεια μιας φίλης μου ελβετίδας (η οποία αγαπάει υπερβολικά την Ελ λάδα), βρέθηκα στη Βιβλιοθήκη (Αρχείο) της Κοινωνίας των Εθνών (Societe des Nations), που ο Νόλι είχε επισκεφθεί πολλές φορές. Μετά τη συγκέντρωση του απαραίτητου υλικού, μπήκα στη διαδικασία να μελετήσω τον βίο του, να τεκμηριώσω όλη τη βιβλιογραφία, να σχεδιάσω τα κύρια σημεία του θέματος και να προχωρήσω στην εκπόνηση της εργα σίας. 10

Κατά την ανάλυση της ζωής και της δράσης του Νόλι αντιμετώπισα αρ κε - τές δυσκολίες, καθώς έπρεπε να περιγράψω με ακρίβεια και αντικει μενικότητα όλα τα γεγονότα που συνέβησαν τότε, ως αποτέλεσμα των δικών του εθνικιστικών τάσεων. Η δράση του με γέμισε στενοχώρια, πίκρα και απελπισία. Πώς μπόρεσε να μισήσει τόσο την Ελλάδα; Πόσα λάθη, αδυναμίες, αγνωμοσύνη, αχαριστία και άλλα ελαττώματα στην προσωπικότητά του! Από αυτή την άποψη μπορώ να πω ότι, κατά τη διάρκεια της έρευνας και της μελέτης, θα διαπίστωνα ότι ο Νόλι ήταν μια παράξενη προσωπικότητα, πότε φωτεινή και πότε νεφελώδης, με σαφείς αλλά και αόριστες διαστάσεις, κατανοητός και αδιανόητος μαζί. Πώς είναι δυνατόν να θαυμάζει κάποιος την ελληνική γλώσσα, την ελληνική ιστορία και μυθολογία, αλλά από την άλλη να γίνει εχθρός της Ελλάδας; Ο καθηγητής Nasho Jorgaqi γράφει ότι ο Νόλι «μοιάζει με ήρωα των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών» (τραγωδίες του Αισχύλου). 14 Ως πολιτικός ο Νόλι απέτυχε παντελώς. Είχε κάποιες επιτυχίες ως ρήτο - ρας και διπλωμάτης στην Κοινωνία των Εθνών. Ως κληρικός δεν εκπλήρωσε όπως έπρεπε την αποστολή του, διότι σχετίστηκε με τα εγκόσμια και ενα ντιώθηκε σθεναρά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Διέπρεψε στον χώ ρο της λογο τεχνίας, της ιστορίας και της φιλοσοφίας, της μουσικολογίας και της κριτικής. Είναι γεγονός ότι γι αυτούς τους λόγους ο Νόλι θαυμάστηκε από αρκετούς διάσημους, παγκόσμιας φήμης συγγραφείς και κριτικούς θεα τρικών έργων, όπως οι Μπέρναντ Σω, Ένεστ Νιούμαν, Σιμπέλιους, Τόμας Μανν κ.ά. 15 Παρά το γεγονός ότι μερικά από τα έργα του, όπως η Ιστορία του Σκεντερμπέη και Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επα νάσταση αμφισβητήθηκαν για τη γνη σιότητά τους από κάποιους συντοπίτες του στην Αμερική, θεωρούνται κλα σικά στο είδος τους και παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Έτσι, βρισκόμενος μπροστά στη «θάλασσα» των στοιχείων και των ιστο ρι κών γεγονότων, προχώρησα στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Αυτή η «θά λασ σα» θα μπορούσε να φέρει βούλιαγμα ή καταποντισμό, αφού η ζωή του Νόλι ήταν πολύπλευρη, πολύπλοκη, αντιφατική και έμοιαζε με περιπέτεια. Μπροστά σ αυτόν τον κίνδυνο άρχισα το έργο μου. Από τη μία είχα να αντιμετωπίσω τη λατρεία των Αλβανών, οι οποίοι τον 14. Nasho Jorgaqi, Η ζωή του Θ. Σ. Νόλι, Τίρανα 2005, σ. 24. 15. Γ. Λεωτσάκος, περ. Μουσικολογία, τχ. 1, Αθήνα, Ιανουάριος 1985. 11

μετέτρεψαν σε μυθικό πρόσωπο, και από την άλλη τις αντιφατικές αντιλήψεις των Ελλήνων και άλλων. Γι αυτό θα είχα υπόψη μου τα λόγια του Qerim Panariti, ο οποίος γράφει ότι «ο Νόλι είχε όλα τα ελαττώματα ενός ανθρώπου, συν τα προσωπικά του μειονεκτήματα, και συχνά αυτός ήταν ένας συνδυασμός παράδοξων». Μόνο αν έβλεπε κανείς μέσα από μια διαλεκτική οπτική τη μορφή του Νόλι, θα μπορούσε να βγει στο φως της αλήθειας η ζωή και οι σκοτεινές πλευρές του. Κατά την έρευνά μου για την εκπόνηση αυτής της εργασίας, ο Νόλι παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικά απ ό,τι είχε διατυπωθεί από τους θαυμαστές του. Ο Νόλι ήταν μια μεγάλη προσωπικότητα, που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, αλλά αφήνει και μεγάλο χώρο για συζητήσεις και προβληματισμούς. Το φαινόμενο Φαν Νόλι αποτελεί ένα μεγάλο κεφά λαιο. Η εκπόνηση της παρούσας εργασίας υπήρξε ένα μεγάλο βάρος, καθώς επρόκειτο για μια δύσκολη αποστολή που απαιτούσε σοβαρότητα και υπευθυνότητα. Στην πραγματικότητα, έζησα νοερά τον ίδιο τον Νόλι, ψυχικά και συναισθηματικά. Η ανάλυση της δράσης του κα τά της Ελλάδας και του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με επηρέασε αρνητικά και, πολλές φορές, αναρωτιόμουν αν ένιωσε ποτέ ενοχές για τις πράξεις του. Η υπόθεση του Νόλι σίγουρα είναι ιδιόρρυθμη, γι αυτό και η έρευνα γύρω απ αυτήν δημιουργεί προβλήματα και δυσκολίες. Αποστολή μου δεν ήταν μόνο να περάσω σε άγνω στες πτυχές της ζωής του, αλλά επίσης να κρίνω και να αξιολογήσω το έργο του. Όλο αυτό απαιτούσε μια στοχαστική διά πλαση. Οι συχνές συναντήσεις και συζη τήσεις μου με τον σύμβουλο καθη γητή με βοήθησαν να αντεπεξέλθω στις αυξημένες απαιτήσεις, κι έτσι ευελπιστώ ότι η μελέτη αυτή ανταποκρίνεται επαρκώς στις απαιτούμε νες προσδοκίες. 12

Κεφάλαιο Α Τα σημαντικότερα στάδια του βίου του Θεοφάνη Μαυ ρομάτη (Φαν Σ. Νόλι). Η διαφοροποίηση του χαρακτήρα και του υπόβαθρού του με κίνητρα το προσωπικό συμφέρον, την αυτοπροβολή και τη φανέρωση της φιλοδοξίας 1. Η καταγωγή του Φαν Νόλι και η παιδική του ηλικία. Οι πρώτες μορφές της συνδικαλιστικής του δράσης στο σχολείο Ο Θεοφάνης Μαυρομάτης (Φαν Νόλι) γεννήθηκε στις 6 Ιανουαρίου του 1882 (ημέρα των Χριστουγέννων με το παλαιό ημερολόγιο) στο αλβανόφωνο χωριό Ιμπρίκ Τεπέ της Ανατολικής Θράκης, περιοχή Αδριανουπόλεως, 1 και ήταν γόνος ορθόδοξης οικογένειας, καταγόμενης από την Κολώνια 2 της Κορυτσάς. 3 Το κύριο όνομά του ήταν Θεοφάνης Στυλιανού Μαυρομάτης. Το επίθετο Νόλι είναι αρχαιότερο οικογενειακό όνομα, το οποίο πρώτος μεταχειρίστηκε ο πατέρας του. Το καθαρά ελληνικό όνομά του, καθώς και το γεγονός ότι η μητέρα του Μαρία δεν γνώριζε αλβανικά, δείχνουν ότι ο Θεοφάνης ήταν Έλληνας. 1. Αδριανούπολη, Εντίρνε (Edirne, τουρκική ονομασία): Πόλη της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, 210 χλμ. ΒΔ της Κωνσταντινουπόλεως. Βρίσκεται στο δυτικό άκρο της μεγάλης θρακικής παραλιακής πεδιάδας, κοντά στη συμβολή των ποταμών Έβρου, Τούντζα και Άρδα, που είναι και οι τρεις πλωτοί, και απέχει 5 χλμ. από τα ελληνοτουρκικά σύνορα. Β. Σφυρόερας, Ε.Π.Λ.ΜΠ. 2, σ. 365, Αθήνα 1991. 2. Κολώνια (αλβ. Kolonja): Επαρχία της νότιας Αλβανίας ανάμεσα στην Κόνιτσα και την Κορυτσά. Έχει έκταση 85 τετραγωνικά χιλιόμετρα και καταλαμβάνει το υψίπεδο που εκτείνεται στους δυτικούς πρόποδες του Γράμμου. Πρωτεύουσά της είναι η πόλη Ερσέκα. Κάτοικοι 25.291 (1991). Σ. Δ. Κοντογιάννης, Ε.Π.Λ.ΜΠ. 34, σ. 361, Αθήνα 1991. 3. Κορυτσά (αλβ. Korça): Πόλη της νοτιοανατολικής Αλβανίας, πρωτεύουσα της ομώνυμης διοικητικής περιοχής. Βρίσκεται σε ένα εύφορο οροπέδιο, σε υψόμετρο 850 μ., και περιβάλλεται από ψηλά και γυμνά από βλάστηση όρη. Κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41, η Κορυτσά καταλήφθηκε στις 22 Νοεμβρίου από την Ι.Χ. Μεραρχία του Γ Σώματος Στρατού. Σήμερα αποτελεί το κέντρο της Ορθοδοξίας στην Αλβανία. Σ. Παπαδοπούλου, «Κορυτσά», Ηπειρωτική Εστία, τόμ. 11, σ. 603, 1962. 13

Το θέμα της καταγωγής του Νόλι έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση. Κατά τη σχετική έρευνα, ήρθα αντιμέτωπος με διφορούμενες απόψεις από τις αλβανικές και ελληνικές πηγές. Κατά μία προφορική εκδοχή, μάλιστα, ο Νόλι ήταν βλάχικης 4 καταγωγής από την Κορυτσά, γι αυτό έμοιαζε περισσότερο με μυθικό πρόσωπο. Η Θράκη, αυτός ο τόπος στην άκρη των Βαλκανίων, όπου η Ευρώπη ενώνεται με την Ασία, θεωρείται η γη του Ορφέα, γενέτειρα του μυθικού αοιδού, ο οποίος με τη λύρα του έδινε το ρυθμό στους κωπηλάτες, κουνούσε δένδρα και βράχους, ημέρωνε τα άγρια θηρία. 5 Η Θράκη θα ήταν ο τυχερός κλήρος του Νόλι, μια ωραία γη και καρποφόρα, ένα σταυροδρόμι ηπείρων, έκταση ετερογενής, εστία πολιτισμών και θρησκειών, θέατρο γεγονότων της μυθολογίας και της ιστορίας. 6 Από εδώ θα υψωνόταν η αψίδα της ζωής του. Η Θράκη στην εποχή μας είναι περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης, στο ανατολικό τμήμα της Βαλκανικής χερ - σονήσου. Η ιστορία έχει τεμαχίσει τη γη της στα τρία. Σήμερα, το βορειοδυτικό τμήμα της ανήκει στη Βουλγαρία, το νοτιοδυτικό στην Ελλάδα και το ανατολικό αποτελεί το ευρωπαϊκό τμήμα της Τουρκίας. Από τη Θράκη περνούσε η Εγνατία οδός, η οποία συνέδεε την Πόλη με την Ευρώπη. Οι μεγάλες θύελλες της ιστορίας πέρασαν και από τις επιφάνειες της Θράκης, μετατρέποντάς την πολλές φορές σε αρένα πολέμων και τόπο σημαντικών γεγονότων. Η ισορροπία της Ευρώπης και όχι μόνο θα εξαρτιόταν από τα παράλια του Βοσπόρου. Ήταν ο Μέγας Κωνσταντίνος, ο πρώτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, που κατάλαβε τη στρατηγι κή θέση της Θράκης και δημιούργησε σ αυτή τη γη την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του. Από δω οι βυζαντινοί αυτοκράτορες θα διηύθυναν την τύχη όλου του κόσμου. 4. Βλάχος: Ο δίγλωσσος Έλληνας που μιλά βλάχικα. Οι βλάχοι είναι Έλληνες στην καταγωγή και στη συνείδησή τους, γνωστοί ως Κουτσόβλαχοι και Αρωμούνοι, επίσης κατά περιοχές και ως Αρβανιτόβλαχοι, Καραγκούνοι, Φρασαριώτες κλπ. Είναι δίγλωσσοι Έλληνες, ποιμένες και κτηνοτρόφοι, που παράλληλα με τα ελληνικά μιλούν σε μια λατινογενή διάλεκτο, τα βλάχικα ή κουτσοβλάχικα ή αρωμούνικα. Γ. Μπαμπινιώτης, «Βλάχος», Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σ. 377. 5. Σ. Ν. Σφυρόερα, Η μυθολογία των Ελλήνων, τόμ. Β, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σ. 72. 6. Nasho Jorgaqi, Jeta e Fan S. Noli, σ. 34, Τίρανα 2005. 14

Πολύ αργότερα οι Τούρκοι Οθωμανοί, οι οποίοι ένωσαν τα εδάφη της Θράκης με αυτά της αυτοκρατορίας τους, όρισαν ως πρωτεύουσά τους την Αρχαία Ελληνική Αδριανούπολη η οποία θα γινόταν κομμάτι της βιογραφίας του Νόλι και την ονόμασαν Edirne (Εντίρνε). Όταν η οσμανική πρωτεύουσα πέρασε από την Αδριανούπολη στην Πόλη, η Θράκη δεν έχασε τις αξίες της. παρέμεινε πάντα μια προφυλακή γεγονότων και ένα ευαίσθητο τμήμα της αυτοκρατορίας. Σ αυτή τη γη ζούσαν οι πρόγονοι του Φαν Νόλι. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία εξαπλώθηκε σε τρεις ηπείρους, η Θράκη αύξησε τα στρατηγικά προνόμια, καθώς οι κυριότεροι δρόμοι για την Πόλη περνούσαν διαμέσου της Θράκης. Οι μεγάλες εκτάσεις της, όλο ήλιο, υποδέχονταν και αποχαιρετούσαν στρατιωτικές δυνάμεις, αιώνιους ταξιδιώτες, εμπορικά καραβάνια κλπ. Το κέντρο της Αυτοκρατορίας, μαζί με τα περίχωρα και τις επαρχίες της Θράκης, έφεραν το κοινό όνομα Ρούμελη (χώρα των Ρωμιών). 7 Με αυτή την ονομασία γνώρισε ο Νόλι τα μέρη που γεννήθηκε. Όμως, πώς βρέθηκε στη Θράκη η αλβανική κοινότητα; Σύμφωνα με τις αλβανικές πηγές, οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες των ακτών του Βοσπόρου έκτισαν προστατευτικά τείχη πρώτα στις περιοχές της Θράκης και ύστερα στη Βασιλεύουσα (Πόλη). Η προστασία της πρωτεύουσας ξεκινούσε από τη Θράκη. Έτσι, αυτά τα ενισχυτικά έργα, που ανέλαβαν οι Αυτοκράτορες του Βυζαντίου, συνοδεύτηκαν και από τη δημιουργία στη Θράκη μιας μεγάλης στρατιωτικής αποικίας, αποτελούμενης από πληρωμένους πολεμιστές. Οι πληρωμένοι πολεμιστές ήταν Αρβανίτες, 8 οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σ αυτές τις περιοχές μαζί με τις οικογένειές τους. Αυτή η στρατιωτική δύναμη ήταν πάντα έτοιμη να πολεμήσει εναντίον των εχθρών του Βυζαντίου. 7. Ρούμελη: Η χώρα των Ρωμιών κατά τους Άραβες και Τούρκους πριν από την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, δηλαδή το Βυζάντιο, η Μικρά Ασία, οι ευρωπαϊκές τουρκικές επαρχίες της Ν. Βαλκανικής. Ρουμελιώτης: Αυτός που κατοικεί στη Ρούμελη και κατάγεται από αυτήν. Γ. Μπαμπινιώτης, «Ρούμελη», ό.π., σ. 1573. 8. Οι Αρβανίτες, απώτερης αλβανικής καταγωγής Έλληνες, βρίσκονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Ζυμωμένοι με τις τύχες του Ελληνισμού και έχοντας πολεμήσει στον απελευθερωτικό αγώνα εναντίον των Τούρκων και των άλλων κατακτητών, οι Αρβανίτες βρίσκονται στην Ελλάδα από τον 14ο και τον 15ο αιώνα, οπότε ήλθαν τμηματικά ως έποικοι, ενίοτε με την ενθάρρυνση ή την υποστήριξη Βυζαντινών αυτοκρατόρων και ηγεμόνων. Εθνικά, πολιτιστικά και κοινωνικά οι Αρβανίτες αφομοιώθηκαν πλήρως με τους Έλληνες, με μόνο υπόλειμμα της απώτερης καταγωγής τους τα αρβανίτικα. Γ. Μπαμπινιώτης, «Αρβανίτες», ό.π., σ. 273. 15

Αργότερα, μετά την άλωση της Πόλης, οι Οθωμανοί Σουλτάνοι όχι μόνο διατήρησαν αυτή την πολεμική παράδοση από τους Βυζαντινούς, αλλά την ανέπτυξαν πιο πολύ, αυξάνοντας τις στρατιωτικές αποικίες, ιδιαίτερα στα περίχωρα της Ανατολικής Θράκης. Οι Αρβανίτες της εποχής εκείνης, λόγω φτώχειας, ήταν αναγκασμένοι να μετατραπούν σε στρατιώτες επί πληρωμή. Η πονηρή πολιτική των Οθω μανών βρήκε διάφορους δρόμους και μέσα για να εκμεταλλευτεί τις ικα νότητες και την ενέργεια των Αρβανιτών στον πόλεμο. Έτσι, οι στρατιωτικές αποικίες των Αρβανιτών πέρασαν στην εξουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για τους Τούρκους, σύμφωνα με τις αλβανικές πηγές, 9 δεν είχε σημασία αν οι αρβανίτες ήταν χριστιανοί, όπως δεν έπαιζε ουσια στικό ρόλο για τους Αρβανίτες το γεγονός ότι θα εξυπηρετούσαν τους μουσουλμάνους κατακτητές. Πο λε μούσαν υπέρ των Οθωμανών Σουλτάνων όπως είχαν πολεμήσει υπέρ των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, υπό την προϋ πόθεση ότι θα εφαρμοζόταν η συμφωνία σχετικά με την αμοιβή τους, ώστε να μπορούν να θρέψουν τις οικογένειές τους, που τις είχαν φέρει μα ζί τους σ αυτά τα μέρη. Από αυτές τις πολεμιστικές γενεές καταγόταν η οικογένεια του Νόλι. 10 Η Θράκη έγινε η Γη της Επαγγελίας για τους Αρβανίτες. Οι πλατιές πεδιάδες και τα διάφορα πλούτη των περιοχών της Θράκης τραβούσαν την προσοχή των φτωχών χωριατών της Αρβανόνης, 11 των πεινασμένων, των άνεργων και των περιπλανώμενων Αρβανιτών (Αλβανών). Μαρτυρίες για τη μετακίνηση των Αρβανιτών στη Θράκη υπάρχουν από αρχαιοτάτων χρόνων, σύμφωνα με τις αλβανικές πηγές. 12 Οι Αρβανίτες στη Θράκη δεν ήταν μόνο ταξιδιώτες, αλλά και μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής αυτής. Τα Arnaut-qoi 13 (Αρναούτ-κόι), δηλαδή τα αρβανίτικα χωριά που δημιουργήθηκαν στη Θράκη, είχαν καταγραφεί κατά καιρούς και στο δημο - 9. Nasho Jorgaqi, ό.π., τόμ. 1, σ. 34. 10. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 35. 11. Αρβανόνη, Arbanoni: Μεσαιωνική ονομασία των κατοίκων των περιοχών της κεντρικής Αλβανίας και της βορεινής, σύμφωνα με τις έρευνες του Αλεξανδρινού Πτολεμαίου Κλαύ διου, γεωγράφου και μαθηματικού, κατά το 2ο αιώνα μ.χ. (Αλεξάνδρεια 127-145 μ.χ.). 12. Αλβανικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό, εκδ. Ακαδημία των Επιστημών, Τίρανα 1985, σ. 32. 13. Arnaut-qoi: Αρβανίτικο χωριό στα τούρκικα. Αρναούτης: Αρβανίτης στα τούρκι κα. 16

γραφικό χάρτη της περιοχής. 14 Το πότε ακριβώς πραγματοποιήθηκαν οι μετακινήσεις του πληθυσμού των Αρβανιτών προς τις ελληνικές χώρες δεν είναι δυνατό να καθοριστεί, είναι όμως πιθανό, σύμφωνα με την άποψη κάποιων ερευνητών, ότι η ειρηνική κάθοδός τους άρχισε κατά τον 13ο αιώνα, όταν οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν στο Άρβανο 15 και κυρίως στην Ελλάδα ευνοούσαν την εξάπλωση πληθυσμών από τις βορειότερες περιοχές προς το νότο οπωσδήποτε η παρουσία τους αναφέρεται συγκεκριμένα γύρω στο 1315. Ο μεγάλος αριθμός των Αλβανών που σε διάστημα δύο περίπου αιώνων κινήθηκαν από περιοχή σε περιοχή στον ελληνικό χώρο, όχι μόνο δεν υπήρξε ποτέ επικίνδυνος, αλλά, αντίθετα, ενσωματώθηκε στο ελληνικό στοιχείο, εκτός από ένα σημαντικό τμήμα εποίκων που, μετά την τουρκική κατάκτηση της Πελοποννήσου, κατέφυγε στην κάτω Ιταλία. Σε αγροτικές περιοχές οι περισσότεροι, απομακρυσμένοι από αστικά κέντρα, διατήρησαν τη γλώσσα της καταγωγής τους και τα έθιμά τους και έγιναν για το λαό οι Αρβανίτες, χωρίς ο όρος να σημαίνει εθνική ιδιαιτερότητα. 16 Αυτά τα χωριά, που οι Τούρκοι ονόμασαν Arnaut-qoi, υπήρχαν πάνωκάτω στις παράλιες της Μαύρης Θάλασσας, αλλά και μέχρι τα βάθη της Θράκης. Οι πιο γνωστές τοποθεσίες των Αρβανιτών στη Θράκη βρίσκονταν στις δύο πλευρές του ποταμού Μαρίτσα 17 (στα τούρκικα Meriç), ιδιαίτερα εκεί που ο Έβρος ποταμός ενώνεται με τους ποταμούς Τούντζα και Άρδα. Τα Αρναούτ-κόι αυτών των περιοχών υπάγονταν διοικητικά στην Αδριανούπολη. Υπήρχαν περίπου επτά τέτοιες τοποθετήσεις. Το μεγαλύτερο χωριό ήταν η Μανδρίτσα, με 650 σπίτια, ενώ το μικρότερο ήταν το Καρατσακίρι 14. Shaban Demiraj, Επιστημονική μελέτη της αλβανικής γλώσσας, Τίρανα 1987, σσ. 48-52. 15. Άρβανο ή Άλβανο: Περιοχή της κεντρικής και βόρειας Αλβανίας, που βρίσκεται μεταξύ των ποταμών Ματ και Υσάνιο και συνδέεται με την ονομασία της περιοχής και των κατοίκων κατά τον 12ο αιώνα. Μέχρι τον 11ο αιώνα δεν υπάρχει μνεία τέτοιας ονομασίας που να συνδέεται με χώρα ή με λαό. Η μνεία από τον Πτολεμαίο της Αλβανοπόλεως δεν καλύπτει το χάσμα, γιατί δεν συνδέεται με συγκεκριμένο λαό και δεν εξουδετερώνει την έλλειψη κάθε σχετικής μαρτυρίας κατά τη βυζαντινή περίοδο μέχρι τον 11ο αιώνα. Β. Φειδάς, «Άρβανο», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 10, σ. 319. 16. Κ. Άμαντος, Οι βόρειοι γείτονες της Ελλάδος, Αθήνα 1923. Κ. Μπίρης, Αρβανίτες, οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού, Αθήνα 1960. Αντ. Κεραμόπουλος, Οι έλληνες και οι βόρειοι γείτονες, Αθήνα 1945. 17. Μαρίτσα: Ονομασία του βουλγαρικού τμήματος του ποταμού Έβρου. 17

(Karaçakir), με 80 σπίτια. Ανάμεσά τους ήταν το Zallufi και το Ιμπρίκ- Τεπέ με 400 σπίτια και ύστερα τα Σουλτάν-qoi, Allten-tash και Allabar. Τις πρώτες πληροφορίες για τα Αρναούτ-κόι στην περιφέρεια της Αδριανούπολης μας τις δίνει ο αλβανιστής Thimi Mitko 18 από την Αίγυπτο, σε μια επιστολή προς τον Αρβανίτη συγγραφέα Δημήτρη Καμαράντα το 1868, ενώ 17 χρόνια αργότερα, το 1885, ενημερώνει τον Jeronim De Rada 19 για το ίδιο θέμα. Γι αυτές τις τοποθετήσεις μιλάει και ο Σαμί-Μπέη Φρά σερι 20 ο οποίος, στο προγραμματικό έργο του Η Αλβανία. Τι ήτο, τι είναι, τι θα γίνη! (1899), αναφέρει ότι μερικά χωριά στην περιοχή της Αδρια νούπολης κατοικούνται μόνο από Αλβανούς και ονομάζονται Arnaut-qoi. Μόνο το 1900 άρχισαν να έρχονται αποδεδειγμένα στοιχεία στην Αλβα νία σχετικά με αυτές τις τοποθετήσεις. Κάποιος Αλβανός από την Αδρια νούπολη (Edirne) στέλνει ένα γράμμα στην Αλβανία, στο οποίο αναφέρει την ύπαρξη των 7 αλβανόφωνων χωριών, όπου ζουν περίπου 22.800 χριστιανοί ορθόδο ξοι. «...Οι χωριάτες είναι πολύ εργατικοί και μετριόφρονες άνθρωποι. Απασχολούνται ως αγρότες γιατί η γη είναι πολύ καλή και φαρδιά και ακόμα και χωρίς λιπάσματα δίνει δημητριακά άφθονα. Τα αμπέλια είναι πολλά και δίνουν κρασί χωρίς όρια. Όλοι αυτοί οι κάτοικοι είναι χριστια - νοί ορθόδοξοι». 21 Αν η γεωγραφία αυτών των αλβανικών τοποθετήσεων είναι σαφής, η αφετηρία της δημιουργίας τους με αληθινά ντοκουμέντα έχει μείνει στο σκο τάδι. βρίσκεται ανάμεσα στην ιστορία και στον θρύλο. Την πρώτη προσπάθεια για τη χρονολογία αυτών των τοποθετήσεων την κάνει ο ίδιος ο Νόλι στην Αυτοβιογραφία 22 του. Κατά τον Νόλι, αυτές οι αλβανικές τοποθετήσεις είναι παλαιές στρατιωτικές αποικίες που δημιουργήθηκαν την εποχή του Βυζαντίου και διατηρήθηκαν και επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν γνωρίζουμε σε ποιες πηγές στηρίχθηκε ο Νόλι για να βγάλει αυ τά τα συμπεράσματα. 18. Thimi Mitko: Αλβανιστής λαογράφος από την Αίγυπτο (1835-1940). 19. Jeronim De Rada (Ιερώνυμος Ντε Ράντα): Καθολικός ποιητής, Αρβανίτης από την Κα λαβρία. 20. Sami Bej Frasheri (Σαμί Μπέη Φράσερι): Τουρκαλβανός γλωσσολόγος και ποιητής. Κωνσταντινούπολη, 1850-1904. 21. Kalendari Kombetar, από το Αρχείο της Ακαδημίας της Ιστορίας και Γλωσσολογίας, Τίρανα 1900. 22. Θεοφάνης Σ. Νόλι, Αυτοβιογραφία, Βοστόνη 1960, σ. 3. 18

Η έλλειψη μιας γραπτής μαρτυρίας για την αλβανική κοινότητα της Θράκης δυσκολεύει και περιπλέκει, στην πραγματικότητα, τη διαλεύκανση της αφετηρίας της. Γι αυτό το λόγο αυτές οι τοποθετήσεις, όπως φαίνεται μέχρι σήμερα, δεν έχουν βρει την πρέπουσα επιστημονική λάμψη. 23 Σε μερικές ελληνικές μελέτες για τη Θράκη δεν αμφισβητείται η ύπαρ ξη μιας ορθόδοξης αλβανόφωνης κοινότητας στην περιφέρεια της Αδρια νούπολης. 24 Σύμφωνα με αυτές τις μελέτες, ο ερχομός των Αλβανών με ταναστών προήλθε από την εκκένωση της Θράκης από τους πολέμους που έγιναν μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Όμως, αφού δεν ορίζεται χρονολογία, πιθανολογούμε ότι η μετανάστευση των Αλβανών έγινε μεταξύ 15ου και 18ου αιώνα. Ενώ οι τούρκικες αρχές, που δεν έχουν αναγνωρίσει τις μειονότητες ως ξεχωριστό έθνος, δεν έχουν ασχοληθεί ποτέ με τα αρναούτ-κόι (αλβανικά χωριά), παρά μόνο στο πλαίσιο της οικονομικής τους κατάστασης. 25 Στην εποχή μας, που οι αλβανικές τοποθετήσεις στη Θράκη έχουν πάψει να υπάρχουν, αφού μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης το 1922 οι κάτοικοί τους ήλθαν στην Ελλάδα, η ιστορική μελέτη αυτής της κοινότητας έχει λησμονηθεί εντελώς. Μέχρι σήμερα, στα τούρκικα αρχεία της Αδριανούπολης δεν υπάρχει ούτε ένα ντοκουμέντο, ούτε ένα στοιχείο σχετικό με τη χρονολογία της αλβανικής κοινότητας της Θράκης. 26 Υπάρχουν μερικές εκδοχές, οι οποίες φανερώνουν ότι μεταξύ των ετών 1566-1574 έγινε μια μαζική έξοδος από την Κολώνια της Κορυτσάς (Β. Ήπειρος) προς τη Θράκη, λόγω της αδικίας και της φεουδαρχικής βίας εκ μέρους των Οθωμανών εις βάρος των ορθόδοξων βορειοηπειρωτών, που εγκατέλειψαν την ορεινή τους γη και εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της Θράκης. Ο καθηγητής Nasho Jorgaqi, σε κάποια επαφή που είχε με τους απογόνους αυτών των περιοχών (της Θράκης), οι οποίοι σήμερα ζουν στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στη Δυτική Θράκη (στις Φέρες, στο Τυχερό, στην Πέπελη, στους Κήπους κλπ.), παρατήρησε ότι μιλούν διάλεκτο διαφορετική από 23. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 37. 24. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 38. 25. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 39. 26. Duka Valentina (Ντούκα Βαλεντίνα), Shqiptaret ne rjedhene shek. 20 (Οι Αλβανοί στις ροές του 20ού αιώνα), Τίρανα 2001. 19

αυτή των Αρβανιτών της Ελλάδας και των Αρβαρέσιδων της Καλαβρίας στην Ιταλία. 27 Επειδή δεν υπάρχουν ακριβή και επαρκή ιστορικά στοιχεία για την τοποθέτηση της αλβανικής κοινότητας στη Θράκη, θα πάρουμε ως λογικό έρεισμα την εκδοχή του Νόλι, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η αφετηρία της είναι η εποχή του Βυζαντίου ως στρατιωτική αποικία. 28 Κατά τον Νόλι, κάθε χωριό σε περίπτωση πολέμου είχε ως καθήκον να οργανωθεί σε σώμα για να πολεμήσει. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, ο παππούς του ο Γεώργιος είχε το οφίκιο του καπετάνιου του χωριού και τον φώναζαν καπετάν- Γιώργη. 29 Ο καπετάν-γιώργης άφησε πλούσια κληρονομιά και κυρίως αρκετά καλά χωράφια κοντά στο χωριό. Ο Θεοφάν Νόλι ήταν το δεύτερο παιδί από τα δεκατρία (πέντε αγόρια και οκτώ κορίτσια), τα οποία γεννήθηκαν από τη Μαρία και τον Στυλιανό Νόλι. Από όλα αυτά τα αδέλφια, τα επτά πέθαναν μικρά από φυματίωση, που τότε θέριζε στην Τουρκία. Στην Αυτοβιογραφία του, ο Νόλι αναφέρει ελάχιστα ονόματα αδελφών του, όπως Δημήτριος, Παρασκευή, Σουλτάνα και Γεώργιος. Τα υπόλοιπα ονόματα βρέθηκαν μετά από έρευνες στην Κυψέλη Ξάνθης, στην Αλεξανδρούπολη και στον Βόλο. 30 Ο Θεοφάνης γεννήθηκε τη νύχτα των Χριστουγέννων, όταν έξω κτυπούσαν οι καμπάνες της Εκκλησίας και έπεφτε χιόνι. Η Μαρία, η μάνα του, το θυμόταν πολύ καλά αυτό το γεγονός, διότι την προηγούμενη νύχτα είχε δει ένα φοβερό όνειρο, σαν να είχε φέρει στον κόσμο όχι ένα παιδί, αλλά πέντε συγχρόνως. Αυτή υπολόγιζε τη γέννηση του γιου της με το παλαιό ημερολόγιο, δηλαδή στις 6 Ιανουαρίου 1882. Πριν από τον Θεοφάνη είχε γεννηθεί ο Δημήτρης και ύστερα οι τέσσερις αδελφές: η Παρασκευή, η Σύρμω, η Αθηνά και η Σουλτάνα. Σύμφωνα με τις αλβανικές πηγές, από την οικογένεια του Νόλι πέθαναν επτά παιδιά, ενώ έξι έζησαν: δύο αγό ρια και τέσσερα κορίτσια. 31 27. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 40. 28. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 5. 29. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 6. 30. Πρωτ/ρος Ελευθέριος Καρακίτσιος, Το γενεαλογικό δέντρο του Νόλι, Θεσσαλονίκη 20-2-2007 (προσωπική έρευνα). 31. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 51. 20

Ο Θεοφάνης μεγάλωσε με τη γιαγιά του, η οποία τον φρόντιζε απο κλειστικά, αφού όλα τα μέλη της οικογένειας ήταν απασχολημένα στα χωράφια. Από μικρός ήταν φιλάσθενος και πολύ αδύναμος. Σε ηλικία 5 ετών έφτα σε στο χείλος του θανάτου, όλοι νόμιζαν ότι θα πέθαινε. Ο ιερέας της ενο ρίας πήγε στο σπίτι του για να του διαβάσει τη νεκρώσιμη ακολουθία. Κά ποια στιγμή, ενώ ο ιερέας έψελνε, το παιδί άνοιξε τα μάτια του. Τότε η μη τέρα του Μαρία σταμάτησε τον ιερέα, ενώ η γιαγιά του είπε ότι «δεν πεθαίνει εύκολα ο λιοντάρης των Νόλιδων». Μετά από καιρό ο Φάνης έπεσε στο ποτάμι του χωριού και, ω του θαύματος! σώθηκε. Χάρη στον χιτώνα που φορούσε, έμεινε κρεμασμένος σ ένα κλαδί. Όλα αυτά τα συμβάντα, κα θώς και το γεγονός ότι είχε γεννηθεί παραμονή Χριστουγέννων, σχημάτισαν στο νου της μάνας του τη λαθεμένη αντίληψη ότι το παιδί της ήταν «υιός του Θεού». 32 Αυτά τα λόγια της Μαρίας, της μάνας του, όταν τον αποκαλούσε «υιό του Θεού», τον ευχαριστούσαν και τον γέμιζαν φιλοδοξίες. Αργότερα, όταν μεγάλωσε, έπεσε στα χέρια του ένα βιβλίο του Νίτσε, 33 το Τάδε έφη Ζαρατούστρα, το οποίο δεν αποχωριζόταν και αγαπούσε πολύ. Ο Θεοφάνης στον Ζαρατούστρα είδε τον εαυτό του, μόνο ως προς τη μία κατεύθυνση, αυτή του υπερανθρώπου και βρήκε την εξήγηση που είχε οραματισθεί από μικρός, ότι δηλαδή ήταν ο «υιός του Θεού». παράλληλα βρήκε και μια φιλοσοφική βάση, πάνω στην οποία θα στηριζόταν. Όταν ο Νόλι έγινε 8 ετών, η οικογένεια συγκεντρώθηκε για να αποφασίσει για το μέλλον του. Επειδή ήταν φιλάσθενος δεν θα μπορούσε να δουλεύει στους αγρούς, κι έτσι αποφάσισαν να πάει σχολείο να μάθει γράμματα. Ο Θεοφάνης άρχισε τα μαθήματα σε ελληνικό σχολείο το 1890 στη γενέτειρά του. Ήταν αριστούχος μαθητής και είχε έντονη επιθυμία για μάθηση. Στον ελεύθερο χρόνο του άκουγε ιστορίες για τους προπάππους 32. Rexhep Qosja, Πορτραίτα συγγραφέων, Φαν Νόλι, Τίρανα 1988, σ. 169. 33. Νίτσε Φρήντριχ (Friedrich Nitzsche): Γερμανός φιλόσοφος του 19ου αιώνα, ένας από τους σύγχρονους στοχαστές με τη μεγαλύτερη ακτινοβολία. Γεννήθηκε το 1844 στο Ρέκεν της Πρωσικής Σαξονίας και πέθανε το 1900 στη Βαϊμάρη. Οι προσπάθειές του να αποκαλύψει τα ελατήρια που βρίσκονται κάτω από την παραδοσιακή θρησκεία, την ηθική και τη φιλοσοφία της Δύσης, άσκησαν βαθιά επίδραση σε γενεές θεολόγων, φιλοσόφων, ψυχολόγων, ποιητών, μυθιστοριογράφων και δραματουργών. Ο Νίτσε ανήκει σίγουρα στους φιλοσόφους με τη μεγαλύτερη επίδραση που έζησαν ποτέ. Τα σημαντικότερα έργα του είναι: Τάδε έφη Ζαρατούστρα (1883-1884), Πέραν του καλού και του κακού (1886), Λυκόφως των ειδώλων (1889), Αντίχριστος (1895), Ίδε ο Άνθρωπος (1908). Δ. Δασκαλόπουλος, «Νίτσε Φ.», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 45, σ. 245. 21

του από τη γιαγιά Σούλα, ενώ απ τον πατέρα του τον Στυλιανό μάθαινε βυζαντινή μουσική. Ο Στυλιανός Νόλι ήταν πρωτοψάλτης στην εκκλησία του χωριού, στον Άγιο Γεώργιο, και λάτρης της βυζαντινής μουσικής. Είχε πολύ ωραία φωνή και έψελνε με μεγάλη ευχαρίστηση. Μάλιστα, ο επίσκοπος κάθε χρόνο στην ποιμαντική του επίσκεψη, τον ευχαριστούσε για την απόδοσή του και αναρωτιόταν, πώς είναι δυνατόν να βρίσκεται ένας τόσο σπουδαίος ψάλτης σε μια τέτοια χωριάτικη κοινότητα. 34 Ο Στυλιανός προσπάθησε να μεταδώσει τις γνώσεις της βυζαντινής μουσικής στα παιδιά του. Ο μεγαλύτερος γιος του, ο Δημήτρης δεν τα κατάφερε, ενώ ο Θεοφάνης ήταν πολύ υπάκουος και επιμελής. Έτσι σχεδόν κάθε μέρα περνούσε πολλές ώρες μαθαίνοντας τις νότες και τους ψαλμούς απ τον πατέρα του. Αυτά τα πρώτα μαθήματα που πήρε είχαν μεγάλη σημασία για την μετέπειτα πορεία του. 35 Απ όλα του τα αδέλφια ο Νόλι ήταν ο καταλληλότερος για να σπουδάσει. Είχε έμφυτη τάση προς τη μουσική και την ιστορία. Με μεγάλο ενδιαφέρον άκουγε τον πατέρα του, να του μιλάει για τον Ιούλιο Καίσαρα, 36 τον Ναπολέοντα, 37 τον Σκεντέρμπεη και άλλους ήρωες. Το 1896 ολοκλήρωσε το στοιχειώδη κύκλο εκπαίδευσης στη γενέτειρά του και, επειδή ήταν αριστούχος μαθητής, οι γονείς του αποφάσισαν να συνεχίσει τις σπουδές στο Ελληνικό Γυμνάσιο στην Αδριανούπολη. Η Αδριανούπολη ήταν μια από τις κυριότερες εστίες του Ελληνισμού με σχολεία από την εποχή του Βυζαντίου και με πολλές πολιτιστικές παραδόσεις. Από αυτά τα σχολεία είχαν βγει αρκετοί διανοούμενοι και σπουδαίοι καλλιτέχνες. Ο ισχυρότερος στύλος του Ελληνισμού στην Αδριανούπολη ήταν το Γυμνάσιο, ένα από τα πιο σοβαρά εκπαιδευτικά ιδρύματα, αλλά και από τα πιο αυστηρά σ όλη την Τουρκία. Ήταν ισάξιο με τη Μεγάλη του 34. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 8. 35. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 12. 36. Καίσαρ Ιούλιος: Ρωμαίος στρατηγός, διδάκτωρ και πολιτικός, μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του αρχαίου κόσμου,. Ο Γάϊλιος Ιούλιος Καίσαρ μετέβαλε καθοριστικά την ιστορική πορεία του Ελληνορωμαϊκού κόσμου. Β. Φειδάς, Ε.Π.Λ.ΜΠ. 31, σ. 177, 1996. 37. Ναπολέων Α : Αυτοκράτορας των Γάλλων από το 1804 ως το 1814 και πάλι κατά την περίοδο των Εκατό Ημερών το 1815, ο οποίος τόσο για την στρατιωτική όσο και για την πολιτική δράση του αναδείχθηκε σε μια από τις λαμπρότερες μορφές της ιστορίας της Δύσης. Ο Ναπολεόνε Μπουναπάρτε γεννήθηκε το 1769 στο Αγιά της Κορσικής και πέθανε το 1821 στην νήσο της Αγίας Ελένης. Κ. Σοφιανός, «Ναπολέων», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 44, σ. 340, 1996. 22

Γένους Σχολή της Κωνσταντινουπόλεως και τη Ζωσιμαία Σχολή των Ιωαννίνων. Το Γυμνάσιο της Αδριανούπολης, σύμφωνα με απόφαση του Εθνικού Πα νεπιστημίου της Αθήνας, είχε ανακηρυχθεί ισόβαθμο με όλα τα υπόλοιπα γυμνάσια της Ελλάδας, γεγονός το οποίο έδινε το δικαίωμα στους μαθητές, μετά την περάτωση των σπουδών τους σ αυτό, να φοιτήσουν στις ανώτατες σχολές της Αθήνας. Ο Θεοφάνης ένιωσε από την αρχή ότι στο Γυμνάσιο επικρατούσε πανελληνικό πνεύμα. Οι μαθητές το βίωναν αυτό καθημερινά σε κάθε επίπεδο. Μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, σκέφτονταν και έπρατταν ως Έλληνες, μάθαιναν την ελληνική κουλτούρα και ένιωθαν υπερήφανοι για την ελληνική ιστορία. Ο Θεοφάνης μπήκε με μεγάλη διάθεση και ενδιαφέρον στον ελληνικό κόσμο και μαγεύτηκε απ αυτόν. Έμαθε τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, γνώρισε και λάτρεψε τους Έλληνες φιλοσόφους και καλλιτέχνες, δόθηκε στους ήρωες της αρχαιότητας. 38 Έδειξε μεγάλο ενδια φέρον για όλα τα μαθήματα, αλλά ιδιαιτέρως για τη γλώσσα και τη λογο τεχνία. Στο Γυμνάσιο απέκτησε μια βαθιά γλωσσική κουλτούρα, αφού εκτός από τα ελληνι κά μάθαινε παράλληλα αρχαία ελληνικά, λατινικά, γαλλικά και τούρκι κα. 39 Η δυνατή μνήμη, η αίσθηση της γλώσσας και η ευκολία της έκφρα σης ήταν πάντα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ερχομένου πολύγλωσ σου. Ασφαλώς, η εκμάθηση των γλωσσών για το Νόλι δεν θα είχε νόημα, αν δεν τον βοηθούσε να εισέλθει στον μεγάλο κόσμο της λογοτεχνίας. Η λογοτεχνία έγινε φλογερή επιθυμία, ενθουσιώδης ζήλος, διότι η έλξη που του έδινε νέα πνοή, νέες δυνάμεις, ανταποκρινόταν στην καλλιτεχνική του φύση. Την κλασική κατεύθυνση που πήρε ο Νόλι στο Γυμνάσιο την ενίσχυσαν τα μαθήματα της φιλοσοφίας, της λογικής, της ψυχολογίας αλλά και της ιστορίας. Την κυριότερη θέση είχαν η αρχαία και σύγχρονη ελληνική ιστορία, η ιστορία της Ρώμης, του Βυζαντίου, του Μεσαίωνος κλπ. Μεγάλο ρό λο στην πνευματική του καλλιέργεια και στη λογοτεχνική του μόρφωση έπαι ξαν και τα θρησκευτικά μαθήματα. Από την Παλαιά Διαθήκη, τον Νόλι τον γοήτευε η ιδέα ότι σ αυτόν τον κόσμο υπήρχαν επιλεγμένοι λαοί, όπως οι ισραηλίτες ανάμεσα στους βαρβάρους, όπως υπήρχαν και ευχάριστοι άνθρωποι ανάμεσα σε βαρετούς. 38. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 77. 39. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 78. 23

Πιο κοντά ένιωθε ο Θεοφάνης στην Καινή Διαθήκη, στα Τέσσερα Ευαγγέλια και στα έργα των Αποστόλων. Η ιστορία των Παθών και του Μαρτυρίου του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, την οποία από νωρίς είχε ακούσει από τη γιαγιά του και στο σχολείο από τους δασκάλους του, είχε αγγίξει βαθιά την καρδιά του. Η ιδέα της χριστιανικής δικαιοσύνης, το πνεύμα της φιλίας, της ειρήνης και της διαλλακτικότητας, η συμπόνια και η ελεημοσύνη προς τους φτωχούς και τους αδύναμους ήταν μερικά από τα γνωρίσματα του Χριστού. Όλα αυτά έπιασαν τόπο στην κοσμοθεωρία του μαθητή Νόλι και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη μελλοντική ζωή του. Τη χριστιανική αντίληψη του ερχομένου δασκάλου την ολοκλήρωσαν και άλλα μαθήματα, όπως η δογματική, η λειτουργική, η ηθική και η εκκλησιαστική ιστορία. Αυτή η θρησκευτική κουλτούρα άφησε πολλά σημά δια στον πνευματικό κόσμο του Θεοφάνη και αντικατοπτρίστηκε στα λογο τεχνικά του έργα. 40 Παράλληλα, ο Νόλι λάτρεψε τους αρχαίους φιλοσόφους όπως τον Πλούταρχο, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Όμηρο, τον Θουκυδίδη και τον Σωκράτη. Στα τέσσερα χρόνια της φοίτησής του στο Γυμνάσιο της Αδριανούπολης διέμενε σε μια ελληνική οικογένεια. Η τιμή για το δωμάτιο που είχε νοικιάσει και για το φαγητό ήταν ένα δολάριο την εβδομάδα, πολλά χρήματα για την εποχή εκείνη (1896). Ο πατέρας του δυσκολευόταν να πληρώνει τακτικά. Πάντα καθυστερούσε την πληρωμή, ενώ πολλές φορές αναγκαζόταν να δανείζεται χρήματα από άλλους. Κατά τη διαμονή του στην Αδριανούπολη, του συνέβη ένα σημαντικό γεγονός. Για πρώτη φορά είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει μερικές Σαιξ πηρικές δραματικές παραστάσεις, που παρουσίαζε ένας περιοδεύων θίασος. Ορισμένοι ηθοποιοί του θιάσου αυτού φιλοξενήθηκαν στο σπίτι όπου διέμενε ο Νόλι. Ο Νόλι κατέγραψε τους ρόλους τους και τους βοηθούσε για να αποστηθίσουν τα λόγια, εφόσον μερικοί ηθοποιοί δεν ήξεραν να διαβάζουν. Κάποιο βράδυ, όταν ο υποβολέας αρρώστησε, ο Νόλι τον αντικατέστησε, επειδή οι ηθοποιοί που συγκατοικούσαν μαζί του ζητούσαν αυτόν. Από τις εξυπηρετήσεις αυτές που έκανε στον θίασο ο Νόλι είχε δικαίωμα δωρεάν εισόδου στο θέατρο, το οποίο αγαπούσε πολύ. 40. Ισμαήλ Κανταρέ, Ο ερχομός του Migjeni (Μιγγένι) στην αλβανική λογοτεχνία, Τί - ρα να 1991, σ. 30. 24

Την πρώτη χρονιά της παραμονής του στην Αδριανούπολη η υγεία του Νόλι βελτιώθηκε αισθητά και έπαψε να παιδεύεται από τις αρρώστιες που τον ταλαιπωρούσαν από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Έτσι, αισθανόταν το πιο δυνατό αγόρι του σχολείου και πριν τελειώσει την δεύτερη τάξη του Γυμνασίου έγινε πρωταθλητής στην πάλη, ενώ εξακολουθούσε να είναι πρώτος στα μαθήματα. Στο τέλος κάθε σχολικής χρονιάς οι μαθητές επέστρεφαν στα σπίτια τους για καλοκαιρινές διακοπές. Για τον Νόλι όμως δεν υπήρχαν διακοπές. Έπρεπε να βοηθήσει την οικογένειά του στο θέ ρισμα και στους στάβλους. Γι αυτόν, η επιστροφή στην Αδριανούπολη το φθι νόπωρο ήταν μεγάλη χαρά, διότι σε σύγκριση με τις αγροτικές εργασίες τα μαθήματα του Γυμνασίου τού φαίνονταν σαν διακοπές. 41 Τα τρία πρώτα χρόνια του Γυμνασίου κύλησαν ήρεμα. Προς το τέλος της τέταρτης χρονιάς, όμως, δημιουργήθηκε μια δυσάρεστη κατάσταση για τον Νόλι. Ο Διευθυντής του σχολείου απέλυσε τον καθηγητή Αθανασιάδη, ο οποίος δίδασκε το μάθημα των θρησκευτικών και της ιστορίας και ήταν ο αγαπημένος καθηγητής του, χωρίς καμιά δικαιολογία. Όλοι οι μα θητές και οι γονείς στεναχωρήθηκαν πολύ για τον Αθανασιάδη, αφού αυτός ήταν καλόψυχος, καλός παιδαγωγός, κήρυκας και καλός πατέρας. Ο Αθανασιάδης είχε μεγάλη οικογένεια, τη γυναίκα του, τη μητέρα του και έξι κόρες. Όλη η οικογένεια ζούσε απ τον μισθό του. Ο Θεοφάνης αγαπούσε και εκτιμούσε τον καθηγητή του, γιατί ήταν ένας άνθρωπος με μεγάλη κουλ τούρα. Μεταξύ άλλων, ο Αθανασιάδης βοηθούσε πάρα πολύ τους μαθητές του. Τους χάριζε βιβλία ελληνικών και γαλλικών. Ο Νόλι θεωρούσε καθήκον του να βοηθήσει τον καλό αυτόν καθηγητή, να τον βγάλει απ τη δύσκολη κατάσταση και να τον σώσει από την ασιτία. Γι αυτό οργάνωσε απεργία υπέρ του Αθανασιάδη. 42 Οι μαθητές εγκατέλειψαν τις τάξεις ως διαμαρτυρία κι έτσι το σχολείο έκλεισε επί ένα μήνα. Οι γονείς των μαθητών δυσαρεστήθηκαν πολύ απ αυτή την κατάσταση και ξεσηκώθηκαν. Ο Διευθυντής του σχολείου αναγκάστηκε να επανεξετάσει την απόφασή του και ο καθηγητής Αθανασιάδης συνέχισε να διδάσκει μέχρι το τέλος της σχολικής χρονιάς. Ύστερα απ αυτό, τον μετέθεσαν σε ένα Γυμνάσιο στην Κωνσταντινούπολη. Όμως ο Διευθυντής 41. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 19. 42. Όθων Τσουνάκος, «Φαν Νόλι», Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 7, 1999, σ. 253. 25

εκδικήθηκε τους οργανωτές της απεργίας. 43 Τον Φαν Νόλι τον έδιωξαν από το σχολείο μαζί με άλλους μαθητές. Τους επέτρεψαν να ξαναρχίσουν τα μαθήματα το φθινόπωρο, υπό την προϋπόθεση να υπογράψουν δήλωση, με την οποία ζητούσαν συγχώρεση. Ο Νόλι δεν δεχόταν με τίποτα να υπογράψει αυτή τη δήλωση, γιατί πίστευε ότι δεν υπήρχε λόγος να ζητήσει συγγνώμη. Όμως συγχρόνως ήξερε ότι αν δεν υπέγραφε δεν θα είχε δικαίωμα να δώσει εξετάσεις και έτσι θα έμενε χωρίς απολυτήριο Γυμνασίου. Είχε ανάγκη αυτό το πτυχίο για να συνεχίσει τις πανεπιστημιακές του σπουδές. Ο πατέρας του, που στεναχωρήθηκε πολύ απ αυτή την κατάσταση, τον συμβούλεψε να υπογράψει τη δήλωση και να ζητήσει συγχώρεση, διότι διαφορετικά θα πήγαιναν χαμένα τα τέσσερα χρόνια των προσπαθειών του καθώς και τα πολλά έξοδα που έκανε η οικογένειά του. Ο Νόλι υπάκουσε τον πατέρα του, υπέγραψε τη δήλωση, πέρασε τις εξετάσεις και πήρε το απολυτήριο Γυμνασίου. 44 43. Piro Tako, Ο Φαν Νόλι στον χώρο της πολιτικής και της δημοσιογραφίας, Τίρανα 1974, σ. 35. 44. Η καρδιά του πατέρα έσπασε στα δύο όταν έμαθε τη δυσάρεστη είδηση. Τότε ρώτησε το γιο του: «Τι λες εσύ, τι θα έκανε άραγε ο Ναπολέων Βοναπάρτης σε μια τέτοια περίπτωση: Θα κατέστρεφε την καριέρα του, αρνούμενος να ζητήσει συγγνώμη απ τους δασκάλους του;» Η απάντηση του Νόλι ήταν: «Ασφαλώς όχι.» Τότε ο πατέρας τού είπε: «Έτσι, λοιπόν, υπόγραψε τη συγχώρεση, πέρασε τις εξετάσεις και φέρε μου το απολυτή ριο του Γυμνασίου». Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 19. 26

2. Η θρησκευτική αγωγή του Φαν Νόλι Καθώς ήταν ασθενικός από τα πρώτα χρόνια της ηλικίας του, ο Νόλι άρχισε το σχολείο όταν έγινε 8 χρονών. Μέχρι τότε είχε πάρει κάποια θρη σκευτική αγωγή από τη γιαγιά του, η οποία ήταν βαθιά θρησκευόμενη γυ ναί κα. 45 Η γιαγιά Σούλα τηρούσε με αυστηρότητα τις νηστείες της Μεγά λης Τεσσαρακοστής, των Χριστουγέννων, των Αγίων Αποστόλων, της Θεο τόκου κλπ. Τρεις ημέρες του χρόνου, ξεκινώντας από την Καθαρά Δευτέ ρα, ούτε έτρωγε ούτε έπινε. Σ αυτές τις μεγάλες νηστείες ο μόνος που την ακολουθούσε απ όλη την οικογένεια ήταν ο Θεοφάνης. Η γιαγιά προσπαθούσε να τον πείσει να μην νηστεύει, γιατί ήταν φιλάσθενος, αλλά αυτός της έλεγε: «Όταν μπορείς να νηστεύεις εσύ, μπορώ κι εγώ». Ένας άλλος παιδαγωγός του Νόλι ήταν ο θείος του ο Τάσος, ο οποίος ήταν ανάπηρος. Αυτός δεν μπορούσε να δουλέψει στα χωράφια, γι αυτό ασχολιόταν με το διάβασμα. Ο θείος Τάσος είχε τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη του χωριού. Ο Νόλι πήγαινε σχεδόν κάθε μέρα στο σπίτι του και έπαιρνε βιβλία για διάβασμα. Μια χρονιά, όταν ο Νόλι επέστρεψε στο Ιμπρίκ-Τεπέ για διακοπές (ήταν μαθητής Γυμνασίου τότε), ο θείος Τάσος τού συνέστησε να διαβάσει δύο πολύτιμα βιβλία. Το ένα ήταν η Καινή Διαθήκη, μετα φρασμένη στα αλβανικά από τον Κωνσταντίνο Χριστοφορίδη. 46 Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε αλβανικό αλφάβητο. Η μετάφραση ήταν γραμ μένη με ελληνικούς χαρακτήρες. Το άλλο βιβλίο ήταν τα Διηγήματα για τον Σκεντέρ μπεη, γραμμένο στα ελληνικά. Ο Νόλι διάβασε με μεγάλο ενδια φέρον αυτά τα βιβλία απ την αρχή ως το τέλος. Όταν τελείωσε την ανάγνωση, τα επέ στρεψε στον θείο Τάσο. Αυτός άρχισε να του κάνει ερωτήσεις γύρω από την Καινή Διαθήκη και τον Σκεντέρμπεη, με τέτοιο τρόπο ώστε να 45. Η γιαγιά Σούλα δεν είχε χάσει ούτε ένα δόντι απ το στόμα της στην ηλικία των 80 ετών, που ήταν τότε. Κορόιδευε τις κόρες και τη νύφη της, οι οποίες είχαν αρχί σει να μένουν χωρίς δόντια πριν την ηλικία των 45 χρονών. Έλεγε ότι αιτία της διατήρη σης των δοντιών της ήταν επειδή ποτέ δεν είχε φάει αγοραστές καραμέλες, όπως έκαναν οι άλλες. Έτρωγε μόνο γλυκά, τα οποία έφτιαχνε η ίδια στο σπίτι. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 21. 46. Κωνσταντίνος Χριστοφορίδης (1827-1895): Αλβανός γλωσσολόγος και συγγραφέας. Καταγόταν από το Ελμπασάν. Σπούδασε στο Γυμνάσιο Ζωσιμά στα Ιωάννινα και ύστερα πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Δημιούργησε σχέσεις με ένα Προτεσταντικό Σεμινάριο στη Μάλτα. Μετέφρασε την Καινή Διαθήκη σε διάλεκτο γκέκικα και τόσκικα. Δημιούργησε λεξικό της αλβανικής γλώσσας με ελληνικούς χαρακτήρες, το οποίο περιλάμβανε 11.765 λέξεις. Rexhep Qosja, Pantheoni i Rralluar (Το σπάνιο Πάνθεον), Πρίστινα 1983, σ. 35. 27

καταλάβει αν τα είχε διαβάσει πραγματικά. Όταν ο Νόλι έπεισε τον θείο του ότι πράγματι τα είχε διαβάσει, τότε ο θείος Τάσος τού εξήγησε τη σημασία που είχαν αυτά τα δύο βιβλία. 47 Από εκείνη την ημέρα ο Νόλι, στη φαντασία του κρατούσε την Καινή Διαθήκη στο ένα χέρι, καβαλούσε το άλογό του (Ρόσιναντ) και γινόταν φανταστικός ιππότης του Σκεντέρμπεη και Απόστο λος του Ιησού Χριστού, ανάμεσα στον αλβανικό λαό. Τώρα, είχε δύο πασί γνωστα πρότυπα που θα τον οδηγούσαν στη ζωή του: τον Ιησού Χριστό και τον Σκεντέρμπεη. 47. «...Ο θείος Τάσος τού είπε: δεν έχω σκοπό να κρίνω τον πατέρα σου. Ίσως αυτός είχε δίκιο. Εγώ όμως προσωπικά είμαι βέβαιος, ότι όσες φορές χρειάζεται να πάρεις μια απόφαση, δεν πρέπει να αναρωτιέσαι τι θα έκανε ο Ναπολέων σ αυτή την περίπτωση. Καλύτερα αναρωτήσου τι θα έκανε ο Ιησούς Χριστός σ αυτή την περίπτωση. Αυτός είναι ένας καλύτερος αρχηγός από τον Ναπολέοντα. Όσες φορές θα βρίσκεσαι στριμωγμένος, για να πάρεις μια απόφαση για το λαό σου, μην αναρωτιέσαι τι θα έκανε ο Ναπολέοντας. Μην ξεχνάς ότι ο Ναπολέων ήταν Γάλλος και αυτός θα έκανε ο,τιδήποτε για να βοηθήσει τη Γαλλία και το γαλλικό λαό. Εσύ πρέπει να αναρωτιέσαι τι άραγε θα έκανε ο Σκεντέρμπεη, διότι αυτός ήταν Αλβανός και θα έκανε τα πάντα για να βοηθήσει την Αλβανία και τους Αλβανούς. Ο πατέρας σου δίκαια λέει ότι ο Ναπολέοντας ήταν μεγάλος άνθρωπος, αλλά και ο Σκεντέρμπεη ήταν εξίσου μεγάλος με τον τρόπο του στη χώρα του. Ο Ναπολέοντας νίκησε τα στρατεύματα των μεγάλων Σουλτάνων, που για την εποχή εκείνη αποτελούσαν μεγάλη δύναμη...». Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 24. 28

3. Ο αποχαιρετισμός στο Ιμπρίκ-Τεπέ Ο διευθυντής του σχολείου στην Αδριανούπολη εκδικήθηκε σκληρά τον Φαν Νόλι για τη διοργάνωση της απεργίας υπέρ του καθηγητή Αθανα σιάδη. Αυτό το γεγονός τον καθυστέρησε στην απόκτηση του πτυχίου του, πράγ μα το οποίο είχε σαν αποτέλεσμα να παρεμποδιστεί ο διορισμός του ως δασκάλου εκείνη τη χρονιά. Όταν πήρε το πτυχίο του ήταν ήδη πολύ αργά. Όλα τα σχολεία είχαν προσλάβει τους δασκάλους πριν από τον Σεπτέμβριο. Επιπλέον, δεν υπήρχε καμία ελπίδα ότι την επομένη χρονιά θα έβρισκε θέση, αφού ο Διευθυντής του Γυμνασίου τον είχε βάλει στη μαύρη λίστα και αρνούνταν να του δώσει τη συστατική επιστολή, τη σχετική με τις ικανότητές του, ώστε να μπορέσει να βρει μια θέση δασκάλου σε άλλο ελληνικό σχολείο στην επικράτεια της Τουρκίας. Ο Φαν Νόλι αποφάσισε, έτσι, να εγκαταλείψει για πάντα το χωριό του και την Τουρκία και να κάνει μια νέα αρχή σε άλλη χώρα. Σκέφτηκε να πάει στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί να πάρει το πρώτο βαπόρι για την Αθήνα. Πριν την αναχώρησή του, ο Νόλι αποχαιρέτησε το Ιμπρίκ-Τεπέ, την οικογένειά του, τα ξαδέλφια του, τους φίλους του και τα ζωντανά της οικογένειας. Ενστικτωδώς, σχεδόν, φαινόταν ότι όλοι είχαν καταλάβει ότι ο Θεοφάνης τούς άφηνε για πάντα. 48 Η ατμόσφαιρα που είχε δημιουργηθεί ήταν βαριά. Ο αδελφός του, ο Δημήτρης, ο οποίος δεν άντεξε το σκηνικό, μαστίγωσε τα άλογα και η άμαξα αναχώρησε. Ο Φαν Νόλι δεν είδε ποτέ ξανά το Ιμπρίκ-Τεπέ, δεν είδε ποτέ ξανά τη γιαγιά του. Είδε μόνο τον πατέρα του, τη μητέρα του και τη μικρή του αδελφή, 11 χρόνια αργότερα, το 1911, όταν επισκέφθηκε την αλβανική κοινότητα στη Σόφια της Βουλγαρίας. Τότε ο Φαν Νόλι προσπάθησε να μάθει από τη μητέρα του την ακριβή ημερομηνία γέννησής του. Η μητέρα του Μαρία τού είπε ότι δεν θυμόταν τη χρονολογία, αλλά θυμόταν πολύ 48. Η γιαγιά Σούλα γονάτισε, έκανε το σταυρό της, ύστερα τρεις μετάνοιες και είπε: «Κύριε Ιησού Χριστέ, Παναγία και Άγιε Γεώργιε, φυλάξτε το αγόρι μου!» και η μητέρα του, η Μαρία, γονάτισε και προσπάθησε να πει την ίδια προσευχή, αλλά τα λόγια της σταμάτησαν στο λαιμό της! Αναστέναξε βαθιά και άρχισε να κλαίει. Όλοι οι συγγενείς και οι φίλοι ήταν συγκινημένοι. Τα ζωντανά, σαν να αισθάνονταν τι συνέβαινε, μαζεύτηκαν σε μια χορωδία κλαυθμών. Ο αδελφός του, ο Δημήτρης, ο οποίος δεν άντεξε αυτό το σκηνικό, μαστίγωσε με καμουτσίκι τα άλογα και η άμαξα αναχώρησε...». Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 30. 29

καλά ότι ήταν η Άγια Νύχτα, όταν σήμανε η καμπάνα της Εκκλησίας. Ήθελε να πει ότι ήταν τα Χριστούγεννα με το παλαιό ημερολόγιο. Μερικά χρόνια αργότερα έμαθε από τον αδελφό του το Δημήτρη ότι η χρονολογία γέννησης του ήταν το 1882. Μετά απ αυτή τη συνάντηση στη Σόφια, οι γονείς του επέστρεψαν στο Ιμπρίκ-Τεπέ. Ποτέ δεν τους είδε ξανά. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα πέθαναν ο ένας μετά τον άλλον. πρώτα ο πατέρας του, μετά η μητέρα και ύστερα η γιαγιά του. Τον αδελφό του τον Δημήτρη, ο Νόλι τον είδε 16 χρόνια αργότερα, το 1916, στις Η.Π.Α. Ο Δημήτρης είχε πάει στην Αμερική πριν το 1914. Δούλευε σε ένα οπλοποιείο και πληρωνόταν πολύ καλά. Μάζεψε ένα σημαντικό ποσό σε δολάρια, με το οποίο αποφάσισε να αγοράσει στο Ιμπρίκ-Τεπέ ένα αγρόκτημα. Ήθελε να γίνει ο καλύτερος αγρότης σ όλη τη Θράκη. Ο Νόλι προσπάθησε να του αλλάξει γνώμη, λέγοντάς του ότι θα ήταν απερισκεψία εκ μέρους του, αν επένδυε έστω και ένα τάλιρο σ ένα χωριό των Βαλκανίων, διότι οι πολιτικές συνθήκες δεν είναι σταθερές. «Καλό θα ήταν», του είπε ο Νόλι, «να φέρεις εδώ στην Αμερική την οικογένειά σου, διότι θα έχεις κέρδος». Όμως ο Δημήτρης δεν άκουσε τη συμβουλή του αδελφού του. Επέστρεψε στο Ιμπρίκ-Τεπέ, επένδυσε όλες του τις οικονομίες και καταστράφηκε. Το 1922, με την ανταλλαγή των πληθυσμών 49 μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αυτός και η οικογένειά του ξεριζώθηκαν από τις εστίες τους και εγκαταστάθηκαν αρχικά στην Ξάνθη και αργότερα στην Αλεξανδρούπολη. Η Μικρασιατική καταστροφή, όπως για πολλούς Έλληνες, έτσι και για την οικογένεια του Νόλι, αποτέλεσε μεγάλη συμφορά. Ο αδελφός του ο Δημήτρης, όταν πήγε στην Ξάνθη, ξεκί νησε τη ζωή του από την αρχή, χωρίς καθόλου χρήματα στην τσέπη του. Αυτή η κατάσταση τον έπνιξε. Ζήτησε παρηγοριά στο μπουκάλι της ρακί (τσικουδιά) και πέθανε μερικά χρόνια αργότερα, μετά τον πατέρα του. 49. Στην Αυτοβιογραφία του (σ. 43) ο Νόλι γράφει ότι τους Αλβανούς χριστιανούς του Ιμπρίκ-Τεπέ οι Τούρκοι τούς μεταχειρίστηκαν ως Έλληνες. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, όλοι οι συγγενείς του Νόλι ήρθαν στην Ελλάδα. Αμφισβητείται η ύπαρξη αλβανικής κοινότητας στο Ιμπρίκ-Τεπέ. Εξάλλου ο Νόλι δεν γνώριζε καλά την αλβανική γλώσσα. Peter Minnar, «Peshkopi i Ri Shqiptar» («Ο Νέος Αλβανός Επίσκοπος»), The Cristian Science Monitor, Βοστόνη 14-8-1954, σ. 4. 30

Έτσι τελείωσε η χριστιανική κοινότητα του Ιμπρίκ-Τεπέ. Την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου οι Τούρκοι την μετέτρεψαν σε τζαμί. Οι Τούρκοι, που έφυγαν από τη Μακεδονία και τη Θράκη, εγκαταστάθηκαν σ εκείνο το χωριό. Αυτά τα τραγικά γεγονότα τού τα εξομολογήθηκε ο ανιψιός του, όταν τον επισκέφθηκε στην Αμερική. Όμως ο Νόλι, εμπνευσμένος από εθνικιστικά συναισθήματα, του είπε ότι η αποστολή του Ιμπρίκ-Τεπέ ήταν για να δώσει έναν πιονιέρο της Αλβανικής Αναγέννησης. «Μόλις το χωριό μας ολοκλήρωσε αυτή την αποστολή, εξαφανίστηκε από τον χάρτη, ως αλβανική κοινότητα στη Θράκη». 50 Τα ανίψια του Φαν Νόλι, τα οποία ζούσαν στην Ελλάδα, δυσαρεστημένα με τη στάση του θείου τους απέναντι στην πατρίδα και τον Ελληνισμό, άλλαξαν το επίθετό τους. 51 50. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 37-44. 51. Πρωτ/ρος Ελευθέριος Καρακίτσιος, ό.π. 31

4. Ο Φαν Νόλι στην Αθήνα (1901-1903). Η εκδήλωση του καλλιτεχνικού του πνεύματος Ο Φαν Νόλι έφτασε από την Κωνσταντινούπολη στην Αθήνα το 1900, με σκοπό να σπουδάσει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το πρώτο πράγ μα που έκανε ήταν να πάει στο γραφείο του Αθανασίου Ιωαννίδη, δασκάλου της τουρκικής γλώσσας. Ο δάσκαλος τον βοήθησε να βρει δουλειά σε μία βελγική εταιρεία ως τροχιοδρομικός υπάλληλος. Η δουλειά αυτή διαρκούσε 12 ώρες και ήταν πολύ βαρετή. Ο Φαν Νόλι ήταν βέβαιος ότι δεν θα άντεχε για πολύ καιρό. Εκείνη τη χρονιά γράφτηκε στη Φιλο σοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όμως η κακή οικονομική του κατάσταση δεν του επέτρεψε να φοιτήσει κανονικά. Έτσι, ως το 1903 υποχρεώθηκε να εργάζεται σκληρά. Μια μέρα έπεσε στην αντίληψή του μια ανακοίνωση σε μια τοπική εφημερίδα, όπου κάποιος δραματουργός με όνομα Καμπούρολος ζητούσε έναν αντιγραφέα, προκειμένου να γράψει μια κωμωδία, την οποία θα υπαγόρευε ο ίδιος ο συγγραφέας. Ο Καμπούρολος έμεινε πολύ ευχαριστημένος από την καλλιγραφία του Νόλι και μετά από έξι μήνες, όταν η δουλειά τελείωσε, του έδωσε συστατική επιστολή για έναν θεατρικό θίασο, ο οποίος είχε ανάγκη από έναν υποβολέα. Ο Νόλι δέχτηκε τη δουλειά του υποβολέα με μεγάλη χαρά, καθώς σ αυτόν τον τομέα είχε ιδιαίτερο ταλέντο διέθετε όμως και την κατάλληλη εμπειρία, που είχε αποκτήσει από τότε που βρισκόταν στην Αδριανούπολη. Ο Φαν Νόλι εργάστηκε ως υποβολέας στους θεατρικούς θιάσους του Παντόπουλου, του Λαλαντούνη, του Ταβουλάρη και του Βενιέρη, και πε ριόδευσε με αυτούς στην Κωνσταντινούπολη, στην Κόρινθο, στην Ποντο ηράκλεια (Ζομπουλντάκ) και στην Αλεξάνδρεια, μέχρι το 1903. 52 Ο μισθός των ηθοποιών ήταν μικρός. Τα ποσοστά από τις παραστάσεις μοιράζονταν στους ηθοποιούς σε τρεις κατηγορίες. Οι ηθοποιοί της πρώτης κατηγορίας έπαιρναν 8%, οι ηθοποιοί της δεύτερης κατηγορίας 6%, ενώ αυτοί της τρίτης κατηγορίας έπαιρναν μόνο 4%. Συνήθως μετά την πληρωμή οι ηθοποιοί δεν είχαν χρήματα να επιστρέψουν στην Αθήνα, αφού δεν τους έφταναν ούτε για το φαγητό, ούτε για το ενοίκιο του δωματίου που έμεναν. Έτσι πεινασμένος, ο Νόλι σκεφτόταν τη γιαγιά Σούλα, η οποία τον είχε μάθει να νηστεύει τρεις ημέρες, χωρίς να βάζει στο στόμα του ούτε 52. Χ. Ι. Σούλης, «Φαν Σ. Νόλι», Μ.Ε.Ε., 23, Αθήνα 1933, σ. 820. 32

μία σταγόνα νερό. Όμως αυτή τη φορά επέτρεψε στον εαυτό του να πίνει όσο νερό ήθελε. Στην Ποντοηράκλεια, στις παραλίες της Μαύρης Θάλασσας, του δόθηκε η ευκαιρία να παίξει το ρόλο του Άμλετ, 53 πραγματοποιώντας το λαμπρό όνειρο κάθε ηθοποιού. Ο πρωταγωνιστής, ο ηθοποιός που υποδυόταν τον ρόλο του Άμλετ, όπως επίσης και η δεσποινίς στο ρόλο της Οφηλίας, αρρώστησαν βαριά από την πείνα και την ταλαιπωρία. Τότε ρώτησαν τον Φαν Νόλι αν επιθυμούσε να αναλάβει τον ρόλο του Άμλετ. Με μεγάλη χαρά δέχθηκε αμέσως. Εξάλλου, ήξερε τον ρόλο καλύτερα από τον πρωταγωνιστή, τον οποίο θα αντικα θιστούσε, γιατί ως υποβολέας τού ψιθύριζε τα λόγια. Η δυσκολία ήταν στο να βρεθεί αντικαταστάτρια για τον ρόλο της Οφηλίας. Μόνο ένα άτομο στεκό ταν ακόμα όρθιο: η Καλλιρρόη, η οποία ήταν κουτσή και ποτέ δεν είχε ανέ βει στη σκηνή, ούτε για μικρούς ρόλους. Η Καλλιρρόη συνόδευε την αδελ φή της, που ήταν η πρώτη μαντάμ του θιάσου. Από κανενός το μυαλό δεν είχε περάσει ποτέ ότι αυτό το δυστυχισμένο πλάσμα είχε κρυμμένες φιλοδοξίες για να παίξει το ρόλο της Οφηλίας. 54 Όταν της πρότειναν τον ρόλο, η Καλλιρρόη έμεινε με το στόμα ανοικτό, ταράχτηκε πολύ και ύστερα εκμυστηρεύτηκε ότι σε όλη τη ζωή της ετοιμαζόταν να παίξει το ρόλο της Οφηλίας. Έτσι, η παράσταση της τραγωδίας του Σαίξπηρ ανέβηκε εκείνο το βράδυ με μεγάλη επιτυχία. Κανείς απ τους θεατές δεν κατάλαβε ότι η ηθοποιός που υποδυόταν την Οφηλία ήταν κουτσή. Την είχαν σε μία καρέκλα καθιστή μέχρι το τέλος της παράστασης. Με το ταλέντο και με τις κινήσεις του, ο Νόλι προσπαθούσε να αποσπάσει την προσοχή των θεατών από την καθισμένη Οφηλία. Η Οφηλία ήταν υποχρεωμένη να συνοδεύει τις κινήσεις του με τα μάτια της. Τέτοια τεχνική χρησιμοποιήθηκε και στη σκηνή που η Οφηλία, τρελαμένη, έπρεπε να μοιράσει λουλούδια. Στο τέλος της παράστασης τον Φαν Νόλι και την Καλλιρρόη τούς χειροκρότησαν όλοι με μεγάλο ενθουσιασμό. 53. Άμλετ (Hamlet): Δανός πρίγκιπας και κεντρικός ήρωας της ομώνυμης τραγωδίας του Σαίξπηρ, ο προβληματικός χαρακτήρας του οποίου οδήγησε ηθοποιούς και κριτικούς σε αναρίθμητες ερμηνείες του προσώπου. Ο Άμλετ αντιστοιχεί στη μορφή του Άμλεθ ή Αμλόντι (Amleth, Amlodi), όπως την περιγράφει ο Σάξων ο Γραμματικός (Saxo Grammaticus) στα βιβλία 3 και 4 της ιστορίας της Δανίας, γραμμένης στο τέλος του 12ου αιώνα. Α. Σοφοκλέους, «Άμλετ», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 7, Αθήνα 1983, σ. 429. 54. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 54. 33

Ο Νόλι επαινέθηκε από τους κριτικούς. Ποτέ πια δεν του δόθηκε η ευκαιρία να υποδυθεί τον Άμλετ. Η πείνα και η ταλαιπωρία τον είχαν διαλύσει. Προσευχόταν στον Άγιο Γεώργιο να τον βοηθήσει να βρει καλύτερη δουλειά. Έτσι, ένα πρωί, ενώ βρισκόταν στην Αλεξάνδρεια για μια πρεμιέρα, έπε σε στην αντίληψή του μια ανακοίνωση σε μια τοπική εφημερίδα, στην οποία ζητούσαν στο Σιμπίν-ελ-Κομ (ελληνική παροικία) έναν δάσκαλο της ελληνικής γλώσσας και έναν ψάλτη. Ο Νόλι πήγε αμέσως στη διεύθυνση που είδε στην εφημερίδα, όπου και προσελήφθη. Αυτή η καινούργια εργασία έφερε την οριστική μεταβολή στη ζωή του. 34

5. Ο Φαν Νόλι στην Αίγυπτο (1903-1906). Η γνωριμία του με τους αλβανούς εθνικιστές που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως Το ταξίδι από την Αλεξάνδρεια μέχρι το Σιμπίν-ελ-Κομ διήρκεσε τέσσερις ώρες. Κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού ο Νόλι έκανε μια αναδρομή όλης της θεατρικής του καριέρας. Συμπέρανε ότι αυτά τα χρόνια πε ριπλάνησης και πείνας τον είχαν εξοπλίσει με μια πολύτιμη κουλτούρα της δραματουργίας. Περισσότερο σημαντικό ήταν ότι καλλιέργησε την κατα πληκτική τέχνη της ομιλίας. Αργότερα αυτή η ικανότητα θα του ήταν χρή σιμη για το κήρυγμα στην Εκκλησία. Μόλις έφτασε στο Σιμπίν-ελ Κομ, ο Νόλι ήρθε σε επαφή με τον Διευθυντή του σχολείου και με τον εφημέριο της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας, τον πατέρα Νείλο, ο οποίος καταγόταν από την Ικαρία. Λόγω των ικανοτήτων του, ο Νόλι διορίστηκε ψάλτης στην εκκλησία και δάσκαλος σε ένα ελληνικό δημοτικό σχολείο. Ο Φαν Νόλι παρέμεινε στο Σιμπίν-ελ-Κομ περίπου δύο χρόνια (1903-1905). Ο πατήρ Νείλος τον βοήθησε πάρα πολύ. Του στάθηκε όχι μόνο σαν καλός πατέρας και δάσκαλος, αλλά και σαν καλός φίλος. Χάρη σ αυτόν ο Νόλι απέκτησε μια ευρεία κουλτούρα της βυζαντινής μουσικής. 55 Από τη δουλειά του ως δασκάλου στο δημοτικό σχολείο δεν ήταν και πολύ ευχαριστημένος. Η πλειοψηφία των μαθητών ήταν μεγάλα παιδιά (αγό ρια και κορίτσια), τα οποία μιλούσαν μόνο αραβικά και δεν έδειχναν κα θόλου ενδιαφέρον για τα ελληνικά, παρόλο που ήταν η γλώσσα των γονέων τους. 56 Ο Νόλι έμαθε πολύ καλά τα αραβικά από τους μαθητές του, ενώ οι μα θητές του δεν έμαθαν τα ελληνικά απ αυτόν, όπως έπρεπε. Όλα όσα έμαθαν απ αυτόν ήταν λίγα ελληνικά, τόσα όσα χρειαζόταν για να μιλούν και να διαβάζουν την καθημερινή γλώσσα για συνεννόηση, για να ψάλλουν στην εκκλησία ύμνους και να τραγουδούν δημοτικά τραγούδια. Ο Διευθυντής του σχολείου δεν απαιτούσε περισσότερα και φαινόταν να είναι ευχαριστημένος με το αποτέλεσμα αυτό. 55. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 57. 56. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 58. 35

Στο Σιμπίν-ελ-Κομ (1903), ο Νόλι για πρώτη φορά στη ζωή του συνάντησε έναν δραστήριο πρωτοπόρο της κίνησης της Αλβανικής Ανα γέννησης, τον Σπύρο Ντίνε, 57 ο οποίος ασχολιόταν με τον παραδοσιακό λαϊκό πολιτισμό (φολκλόρ) της Αλβανίας. Μαζί με τον Ευθύμιο Μίτκο (Thimi Mitko) 58 συνέλεξαν παραδοσιακά αλβανικά τραγούδια και εξέδωσαν ένα κα ταπληκτικό βιβλίο με τίτλο Bleta Shqiptare (Αλβανική μέλισσα), το οποίο βγήκε στο φως της δημοσιότητας στο Κάιρο το 1878. Αργότερα, ο Μίτκο εξέ δωσε ένα άλλο βιβλίο με τίτλο Valet e Detit (Κύματα θαλάσσης). Αυτός είχε μια πλούσια βιβλιοθήκη, την οποία άφησε στη διάθεση του Νόλι, για να διαβάζει όποιο βιβλίο ήθελε. Διαβάζοντας εκείνα τα βιβλία, ο Νόλι έμαθε τι είχε γίνει στον αλβανικό κόσμο και στην Αλβανία. Πρα κτικά δεν υπήρχε καμία οργάνωση που να μπορεί να κάνει αξιόλογο έργο. Υπήρχαν μόνο μερικοί αυτοαποκαλούμενοι «πατριώτες», εγκλωβισμένοι στην προσωπική τους δραστηριότητα. Στην Αλβανία ήταν αδύνατο να οργανωθούν αυτοί οι άνθρωποι, λόγω των διωγμών από τους Τούρκους. Οι Αλβανοί εκτός Αλβανίας και Τουρκίας ήταν ελεύθεροι, γι αυτό και ίδρυσαν μερικές οργανώσεις, οι οποίες διαλύθηκαν γιατί δεν υπήρχαν οπαδοί. 59 Το Μάρτιο του 1905, πριν το τέλος της δεύτερης σχολικής χρονιάς που υπηρετούσε σαν δάσκαλος στο Σιμπίν-ελ-Κομ, έγινε στον Νόλι μια συμφέρουσα πρόταση για εργασία στο Φαγιούμ. Το Φαγιούμ βρισκόταν νότια του Καΐρου και σε απόσταση ταξιδιού 5 ωρών με το τρένο. Ο μισθός του δασκάλου και του ψάλτη στο Φαγιούμ ήταν μεγαλύτερος από αυτόν που του έδιναν στο Σιμπίν-ελ-Κομ. Ο Νόλι δέχθηκε αμέσως την πρόταση. Ως δά σκαλος στο Φαγιούμ αντιμετώπισε τα ίδια προβλήματα. Οι μαθητές είχαν το ίδιο επίπεδο και ενδιαφέροντα με τους μαθητές στο Σιμπίν-ελ- Κομ. Το σχολείο βρισκόταν μεταξύ της Εκκλησίας και του σπιτιού του εφημέριου. Ο εφημέριος και οι επίτροποι της εκκλησίας ήταν καλοί άνθρωποι και ο Νόλι περνούσε πολύ ευχάριστα μαζί τους. 60 Το Μάρτιο του 1906 ένα γεγονός αναστάτωσε τη ζωή του. Μια μέρα, καθώς καθόταν κο ντά στο παράθυρο της αίθουσας του σχολείου, διαβάζοντας το βιβλίο 57. Σπύρος Ντίνε: Αλβανός λαογράφος (1844-1922), πέθανε στην Αίγυπτο. 58. Ευθύμιος Μίτκος: Αλβανός λαογράφος (1835-1910), πέθανε στην Αίγυπτο. 59. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 63. 60. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 67. 36

Μαντάμ Μποβαρύ του Φλωμπέρ, 61 ξαφνικά ένα γυναικείο χέρι διέκοψε το διάβασμά του. Σήκωσε το κεφάλι και αντίκρισε την Κασσάνδρα, την ανιψιά του Διευθυντή του σχολείου, μια κοπέλα μελαχρινή και λεπτή. 62 Αυτή κάλεσε τον Νόλι για φαγητό στο σπίτι του ιερέα, κι εκείνος με μεγάλη ευχαρίστηση ανταποκρίθηκε στην πρόσκλησή της. Παρατέθηκαν και άλλα γεύματα και δείπνα παρόμοια, με σκοπό να έρθουν πιο κοντά ο Νόλι και η Κασσάνδρα. Πραγματικά η Κασσάνδρα ήταν ελκυστική κοπέλα, αλλά ο Νόλι βαθιά στην καρδιά του αισθάνονταν ότι έπρεπε να αφιερωθεί σε μια συγκεκριμένη αποστολή και πουθενά αλλού. Για τον λόγο αυτό δεν έδωσε ελπίδες ούτε στην Κασσάνδρα, ούτε στις προσπάθειες του εφημέριου της εκκλησίας. Ο Νόλι εξήγησε στον ιερέα ότι η Κασσάνδρα ήταν μια νέα και ωραία κοπέλα και ότι θα μπορούσε να παντρευτεί κάποιον πλούσιο και καλό άνθρωπο. Ο ιερέας και ο θείος της, της βρήκαν αργότερα έναν καλό άνδρα, επιχειρηματία, ο οποίος ήταν 30 χρόνια μεγαλύτερός της. Η Κασσάνδρα υπήρξε ορφανή και είχε μεγαλώσει στο σπίτι του θείου της, ο οποίος είχε 9 κόρες. Είχε συνειδητοποιήσει ότι αποτελούσε βάρος για το θείο της, γι αυτό και έπρεπε να φύγει από το σπίτι του. Έτσι, τελικά παντρεύτηκε αυτόν τον ηλικιωμένο άντρα, τον Απρίλιο του 1906, ενώ ο Νόλι έψαλε την ακολουθία του γάμου. 63 Κατά τη διάρκεια της τελετής η νύφη είχε μαύρους κύκλους κάτω απ τα μάτια της, που μαρτυρούσαν ότι είχε κλάψει πολύ. Ο γάμος της έμοιαζε πιο πολύ με πένθος. 64 Ο Νόλι ήταν απόλυτα βέβαιος ότι δεν θα παντρευόταν ποτέ στη ζωή του. Στο Φαγιούμ ο Νόλι είχε την ευκαιρία να γνωριστεί με δύο πρω τοπόρους της Αλβανικής Αναγέννησης, τον Αθανάσιο Τάσχο (Athanas Tasko) 65 και 61. Φλωμπέρ Γκουστάβ (Floubert Gustave), 1821-1880: Γάλλος μυθιστοριογράφος, που με το έργο του εγκαινίασε μια νέα εποχή στη Γαλλική πεζογραφία, και ειδικότερα στο μυθιστόρημα. Αριστούργημά του θεωρείται το μυθιστόρημα Μadame Bovary (Μαντάμ Μποβαρύ), 1857, μια ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής των αστών, για το οποίο δικάστηκε με την κατηγορία της ανηθικότητας, αλλά απηλλάγη. Γιάννα Δουραμπέη, «Φλωμπέρ», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 60, Αθήνα 1980, σ. 29. 62. Αυτή του μίλησε: «Α! Δεν έχεις μάτια για άλλα, μόνο γι αυτά τα γαλλικά βιβλία...». Αυτός ξαφνιάστηκε και δεν ήξερε τι να πει. Η δεσποινίς συνέχισε: «Ο ιερέας θα κάνει τραπέζι απόψε και επιθυμεί να έρθετε και εσείς». Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 69. 63. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 70. 64. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 71. 65. Aθανάσιος Τάσχος (Athanas Tasho): Αλβανιστής (1863-1915), πέθανε στην Αίγυπτο. 37

τον Γιάννη Βρούχο, 66 οι οποίοι ήταν ιδιοκτήτες εστιατορίων στην Αίγυπτο. Ολες τις οικονομίες τους τις ξόδευαν για παραγωγή γραπτών κειμένων για την ανεξαρτησία της Αλβανίας. Από το 1906 έως το 1909 αυτοί οι δύο εξέδιδαν την εφημερίδα Ιhkopi (Ράβδος), την οποία την διένειμαν δωρεάν. Ο Αθανάσιος Τάσχος και ο Γιάννης Βρούχος έβαλαν ιδέες στο μυα λό του Νόλι και τον προετοίμασαν να γίνει σιγά-σιγά υπέρμαχος του Αλβανικού Κινήματος (Επανάστασης). Τότε μάλιστα (1906) ο Νόλι μετέφρασε στα ελληνικά τη μελέτη του Σαμί-Μπέη Φράσερι 67 «Η Αλβανία. Τι ήτο, τι είναι και τι θα γίνη». 68 Ο λόγος που η μελέτη αυτή μεταφράστηκε ήταν ότι μεγάλο τμήμα των Αλβανών που ζούσαν στην Αίγυπτο γνώριζαν καλύτερα τα ελληνικά παρά τα αλβανικά, διότι είχαν σπουδάσει στα ελληνικά σχολεία. Στα αλβανικά αυτοί δεν γνώριζαν να διαβάζουν, εφόσον δεν υπήρχε αλβανικό αλφάβητο. Το γεγονός ότι ο Νόλι ανέπτυξε θερμές σχέσεις με τους Αλβανούς της Αιγύ πτου, οι οποίοι εμφορούνταν από εθνικιστικές πεποιθήσεις, καθώς και το ότι έλαβε μέρος στις διάφορες δραστηριότητές τους, προκάλεσε την αντί δραση της ελληνικής παροικίας. Μάλιστα, τότε δημοσίευσε στην εφημε ρίδα Drita (Φως) του Σαχίν Κολώνια 69 πολλά άρθρα στα ελληνικά εις απά ντησιν στον ελληνικό Τύπο, όπως: «Τα τάγματα των ανταρτών», «Βλακείες», «Αλμυρές σκέψεις» κλπ., τα οποία δημιούργησαν ξανά έντονη αντίδραση στους Έλληνες της Αιγύπτου, καθώς και την απέλασή του ως δάσκαλου των Ελλήνων. Λόγω συγκυριών, ο Τάσκος και Βρούχος συμβούλεψαν τον Νόλι να απομακρυνθεί για πάντα από την Αίγυπτο με προορισμό τις Η.Π.Α., με σκοπό την οργάνωση των Αλβανών της Αμερικής και την ίδρυση του συνδέσμου τους «Vatra» (Εστία). Δύο ημέρες μετά την απόλυσή του, ο Νόλι πήρε το πρώτο καράβι για Νάπολη και από εκεί ένα άλλο πλοίο για τη Νέα Υόρκη. 70 66. Γιάννης Βρούχος (Ozani Bruho): Αλβανιστής (1863-1931), πέθανε στην Αίγυπτο. 67. Σαμί-Μπέη Φράσερι (Sami Bei Frasheri): Γλωσσολόγος και ποιητής (1850-1904), πέ θανε στην Κωνσταντινούπολη. 68. «Η Αλβανία, τι ήτο, τι είναι και τι θα γίνη. Σκέψεις προς σωτηρίαν της πατρίδος εκ των περικυκλούντων αυτήν κινδύνων», υπό Σάμι-Μπέη-Φράσερι, μετάφραση Θεοφάνη Νόλι, Εφημερίδα Σκιπερία Καΐρου, άρθ. 1, 21 Οκτωβρίου 1906. 69. Σαχίν Κολώνια: Αλβανιστής συγγραφέας (1865-1919), πέθανε στην Αίγυπτο. 70. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 70. 38

6. Ο Φαν Νόλι στην Αμερική, στην Αλβανία, στην Ευρώπη και ξανά στην Αμερική (1906-1965). Σημαντικά στάδια της δραστηριότητάς του στη μετάλλαξη της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως Σε ηλικία 24 ετών ο Νόλι έφτασε στη Νέα Υόρκη. Αρχικά εργάστηκε ως εργάτης σε μια βιομηχανία με ξύλα. Δούλευε 9 ώρες την ημέρα συνεχόμενα, πληρωνόταν με 4 δολάρια την εβδομάδα, που για την εποχή εκείνη ήταν καλός μισθός. Κοιμόταν σε ένα δωμάτιο μαζί με εννέα άλλα άτομα (εργάτες). Το βράδυ αισθανόταν πάρα πολύ κουρασμένος, με αποτέλεσμα να κοιμάται αμέσως. Ήταν βέβαιος ότι θα αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα και δυσκολίες στο καθήκον του, που ήταν να εντοπίσει και να οργανώσει τους Αλβανούς της Αμερικής. Γι αυτή την κίνηση χρειαζόταν χρή ματα, που έπρεπε να τα μαζέψει από τους τσιγκούνηδες, γιατί, όπως ήταν γνωστό, ήταν οι πιο σφιχτοχέρηδες από όλους τους παροίκους της Αμερικής. 71 Αποσκοπούσε στο να γίνει αρχηγός των Αλβανών, όμως έπρεπε να του χορηγήσουν μισθό, με τον οποίο θα μπορούσε να ζήσει. Ως Αλβανός εθνικιστής θα έκανε προσπάθειες να αποσπάσει την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας από την εποπτεία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Αποσκοπούσε επίσης στο να ελευθερώσει δύο εκατομμύρια Αλβανούς από τη σκλαβιά των Τούρκων (Οθωμανών). Απέβλεπε στο να εξασφαλίσει τη συμπάθεια της κοινής γνώμης των Αλβανών της Αμερικής, παρόλο που δεν είχε τον κατάλληλο τρόπο για να τους επηρεάσει. Υπήρχαν μόνο μερικά περιοδικά, τα οποία τα διάβαζαν περισσότερο ξένοι παρά Αλβανοί, αφού οι τελευταίοι δεν διάβαζαν καθόλου γιατί δεν ήξεραν γράμματα. Έπρεπε επίσης να κερδίσει την συμπάθεια των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης, οι οποίες ήταν στην πλειοψηφία τους Χριστιανικές, ενώ η Αλβανία είχε στην πλειοψηφία της Μουσουλμάνους. Εκείνη την εποχή ο Νόλι εργάστηκε για περίπου τρεις μήνες σ ένα εργοστάσιο που παρήγαγε ξύλα. Ύστερα, ένας πιονιέρος της Αλβανικής Ανα γέννησης στο Μπούφαλο, ο Σωτήρ Πέτσι, του πρότεινε τη θέση του βοηθού-συντάκτη της εβδομαδιαίας εφημερίδας Kombi 72 ( Εθνος), η οποία είχε δημιουργηθεί στις 6 Ιουνίου 1906. Ο Σωτήρ Πέτσι ήλπιζε ότι ο Νόλι 71. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 72. 72. Η εφημερίδα Kombi ήταν η πρώτη αλβανική εφημερίδα στις Η.Π.Α. Ιδρύθηκε στη Βοστόνη τον Μάιο του 1906. Profesor Aleks Buda, Φαν Νόλι 1, Τίρανα 1988, σ. 386. 39

θα κατάφερνε να πληρώσει το ενοίκιο του δωματίου και το φαγητό με τα χρήματα που θα έβγαζε από την εφημερίδα. Ο Νόλι και ο Πέτσι είχαν μόνο ένα παλτό, το οποίο το φορούσαν και οι δύο εκ περιτροπής. Ο Νόλι, μαζί με κάποιον άλλο Αλβανό, τον Ευθύμ Νάτσι, ετοίμαζαν τα χειρόγραφα και μετά εκτύπωναν την εφημερίδα σε ένα παλαιό πιεστήριο, το οποίο δούλευε με το πόδι και όχι με ηλεκτρικό ρεύμα. Έτσι, κάτω από αυτές τις πολιτικές συνθήκες, ο Νόλι, για να συσπείρωσει τους συντοπίτες του, μίλησε με θέρμη μπροστά σε μια σύναξη μεταναστών Αλβανών στις 31 Μαΐου 1907 στο Μπούφαλο, όπου εξέφρασε την πεποίθηση ότι ο αλβανικός λαός έχει αρκετή δύναμη να βγάλει από το λαιμό του τα δεσμά των Οθωμανών. Η ομιλία του δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Kombi. Επίσης, στην ίδια εφημερίδα δημοσίευσε δύο άρθρα με τίτλο: «Το πρώτο καθήκον» και «Ο λαός και ο αρχηγός». Στις 18 Αυγούστου του 1907 στο άρθρο «Hannibal ante portas!», 73 ο Νόλι έκανε έκκληση στους Αλβανούς να ενώσουν τις δυνάμεις τους ενώπιον των κινδύνων της πατρίδας. Τον Σεπτέμβριο του 1907 εξέδωσε το άρθρο «Ουαί τοις ηττημένοις», 74 όπου εξέφραζε την δυσαρέσκειά του για τα ελαττώματα που υπήρχαν στο εθνικό κίνημα και έκανε έκκληση για οπλομαχία εναντίον των Τούρκων κατακτητών. Εκείνη την εποχή έγραψε και το δραματικό μυθιστόρημα Ισραηλίτες και Φιλισταίοι. 75 Με το άρθρο «Έλληνες και Αλβανοί, ο Αλή Πασάς και οι Θερμοπύλες», 76 ο Νόλι τελείωσε τη δημοσιογραφική του καριέρα, οπότε και παραιτήθηκε από τη θέση του συντάκτη της εφημερίδας. Στη συνέχεια, συνόδεψε για τρεις μήνες περίπου τον αλβανιστή Μπάγιο Τόπουλι, 77 ο οποίος είχε πάει στην Αμερική για να συγκεντρώσει οικονομική βοήθεια για την ένοπλη εξέγερση, που είχε αρχίσει στη νότια Αλβανία εναντίον των Τούρκων. 73. «Hannibal ante portas»: ελλην. «Ο Αννίβας προ των Πυλών», για να δείξει ότι ο κίνδυνος είναι άμεσος και ορατός. Γ. Μπαμπινιώτης, ό.π., σ. 1956. 74. Αλβανία, 9, Βοστόνη 1907. 75. Φιλισταίος (ο) ΙΣΤ: Μέλος αρχαίου λαού εγκατεστημένου στη νότια ακτή της Παλαιστίνης πριν από την άφιξη των Ισραηλιτών, με τους οποίους και ήρθε σε σύγκρουση μέχρι την ήττα του από το βασιλιά Δαυίδ. Γ. Μπαμπινιώτης, ό.π., σ. 1907. 76. Κombi, Βοστόνη 28-2-1907. 77. Μπάγιο Τόπουλι (Bajo Topulli): Αντιστάθηκε εναντίον των Οθωμανών στην Αλβανία (1868-1930). 40

Το 1908 ο Νόλι έφυγε από το Μπούφαλο και εγκαταστάθηκε στη Βοστόνη, όπου φρόντισε και για την επιστημονική του πορεία, σπουδάζοντας φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ της Βοστόνης (1912). Εντεύθεν κυρίως άρχισε η αλματώδης σταδιοδρομία του Φαν Νόλι, η οποία τον κατέστησε πρωτοπόρο και πρωτεργάτη της αλβανικής ιδέας στο εξωτερικό. Ανέπτυξε έντονη εθνικιστική δραστηριότητα ανάμεσα στους αλβανικής καταγωγής μετανάστες, με κέντρο τη Βοστόνη. Εκεί συνεργάστηκε με τον Φάικ Κονίτσα 78 και άλλους φανατικούς αλβανιστές, και ίδρυσαν το 1909 τον Αλβανιστικό Εθνικιστικό Σύνδεσμο «Vatra» (Εστία) με δημοσιογραφικό όργανο την εφημερίδα Dielli (Ήλιος), η οποία διατηρήθηκε μέχρι το 1930. Ο Φαν Νόλι έγινε αρχισυντάκτης της Dielli και πρόεδρος του Συνδέσμου «Vatra». Μέσω της εφημερίδας Dielli ήρθε σε επαφή με όλους τους Αλβανούς που αγωνίζονταν για την κατίσχυση της αλβανικής ιδέας όχι μόνο στην Αμερική, αλλά και στην Κωνσταντινούπολη, στη Σόφια, στο Βουκουρέστι, στην Αίγυπτο, στην Αλβανία και αλλού, εκδίδοντας μάλιστα άρθρα στην ελληνική και επί το πλείστον στην αλβανική γλώσσα. Προκειμένου να έρθει άμεσα σε επικοινωνία με όλους τους Αλβανούς, περιβλήθηκε το ιερατικό σχήμα. Χειροτονήθηκε ιερέας στις 9 Φεβρουαρίου του 1908 από το Ρώσο επίσκοπο Αλάσκας Πλάτωνα, παρά τις αντιδράσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, και έτσι πέτυχε να μεταδώσει ευκολότερα και μαζικότερα τις ιδέες του. Ο αλβανικός Τύπος αποδίδει τη χειροτονία του Νόλι στους εξής λόγους: Το 1907 πέθαναν 4 μετανάστες Αλβανοί στη Βοστόνη, για τους οποίους η Ελληνική Εκκλησία της Αμερικής δεν δέχθηκε να τελέσει τη νεκρώσιμη ακολουθία, λόγω εθνικιστικών πεποιθήσεων, παρόλο που ήταν ορθόδοξοι. Τότε, οι φίλοι τους τούς έστειλαν για ταφή στο Lovell Massachusetts, το οποίο ήταν πολύ μακριά, όπου ένας ορθόδοξος ιερέας από τη Συρία τέλεσε τη νεκρώσιμη ακολουθία. Όταν πέθανε ένας άλλος Αλβανός ορθόδοξος στην παροικία Marlboro-Ηudson, τότε η Ελληνική Εκκλησία όχι μόνο δεν ανέλαβε την ταφή του όπως γράφουν οι Αλβανοί αλλά έδωσε τέτοια έκταση στο 78. Φάικ Κονίτσα (Faik Konica) (1875-1942): Πολιτικός, συγγραφέας και ποιητής. Κα λός γνώστης της γαλλικής γλώσσας. Γεννήθηκε στην Κόνιτσα (Ελλάδα). Σπούδασε στη Γαλλία σε ένα κολέγιο, ενώ στις Η.Π.Α. σπούδασε φιλολογία στο πανεπιστήμιο της Βο στό νης. Θεωρείται «πρέσβης της κουλτούρας και της αλβανικής λογοτεχνίας» στο εξω τε ρικό. Πέ θανε στη Βοστόνη. Peter Minnar, ΙLLYRIA, 620, Βοστόνη, Μάιος 1995. 41

θέμα, ώστε ανάγκασε και τις άλλες ορθόδοξες εκκλησίες διαφόρων εθνικο τήτων να ακολουθήσουν το ίδιο παράδειγμα. Αργότερα πέθανε κάποιος αλβανιστής επ ονόματι Χρίστακ Ντισνίτσα (Kristaq Dishnica), ο οποίος εντα φιάστηκε στο Νεκροταφείο Vorcester, στη Μασσαχουσέτη, χωρίς τη νεκρώσιμη ακολουθία. Όταν αυτό το γεγονός γνωστοποιήθηκε στον αλβανικό Τύπο δημιούργησε αναστάτωση στους Αλβανούς της Αμερικής, οι οποίοι ξεσηκώθηκαν οργισμένοι και ζήτησαν την απόσχιση από την Ελληνική Εκκλησία και την αναζήτηση ενός Αλβανού ιερέα. Υπό τέτοιες τεταμένες συνθήκες χειροτονήθηκε ιερέας ο Φαν Νόλι, ο οποίος γνώριζε καλά τη βυζαντινή μουσική. 79 Στις 22 Μαρτίου 1908, Κυριακή της Ορθοδοξίας, ο Νόλι τέλεσε την πρώτη Θεία Λειτουργία στην αλβα νική γλώσσα, πολιτικό γεγονός με εθνική σημασία 80 και θεμελίωσε την Ορθό δοξη Αλβανική Εκκλησία της Αμερικής. Για τις ανάγκες της Αλβανικής Εκκλησίας, ο Νόλι άρχισε τη μετάφραση και την έκδοση των ιερών Ακολουθιών, όπως: «Η Θεία Λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου», «Η Ιερά Ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδας», «Μικρό Ευχολόγιο» και «Παρακλητική». «Μαύρισε η ψυχή μου από αυτές τις μεταφράσεις, γιατί είναι όχι μόνο δύσκολες, αλλά και αρκετά βα ρετές», έγραφε ο ίδιος ο Νόλι το 1908. 81 Την ίδια εποχή χειροτονήθηκαν υπό του Αρχιεπισκόπου Αλάσκας με τον ίδιο τρόπο κι άλλοι τρεις ιερείς αλβα νικής καταγωγής, ο Βασίλειος Μάρκος εκ Μπορόβας της Κορυτσάς, ο Μάρκος Κονδύλης εκ Λέκλης του Αργυροκάστρου και ο Βησσαρίωνας Τζο βάννης εξ Ελβασανίου (αργότερα Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας), οι οποίοι θεω ρούνται πρωτεργάτες και ιδρυτές της Αυτοκεφάλου Αλβανικής Εκ κλησίας. 82 Στα χρόνια των Βαλκανικών πολέμων (1912-1913, εποχή ίδρυσης του αλβανικού κράτους), ο Νόλι διεξήγαγε σφοδρό προπαγανδιστικό αγώνα εναντίον των ελληνικών απόψεων για το Βορειοηπειρωτικό, χωρίς να μπο ρέσει, ωστόσο, να πλήξει σοβαρά το γενικά φιλελληνικό πνεύμα που 79. Εdwin Jaxques, Shqiptaret (Οι Αλβανοί), Τίρανα 1995, σ. 340. 80. «Οι Αλβανοί θεώρησαν ως πολιτικό γεγονός την ίδρυση της ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας της Αμερικής». Prof. Vehbi Bala, Fan Noli, Τίρανα 1988, σ. 387. 81. Piro Tako, Kronike e jetes dhe e veprimtarice se, Fan S. Nolit (Χρονικό του βίου και της δραστηριότητας του Φαν. Σ. Νόλι), Τίρανα 1988, σ. 388. 82. Απ. Γλαβίνας, Η Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 18. 42

επι κρατούσε τότε στις Η.Π.Α. Απέστειλε ανθελληνικό λίβελλο προς τον Αμερικανό λόγιο και δημοσιολόγο Frank Saborn, ο οποίος είχε διοργανώσει στην πόλη Fenway Ηall φιλελληνικό αμερικανικό συλλαλητήριο και ζήτησε παντοιοτρόπως να ανακόψει το φιλελληνικό ρεύμα στην Αμερική. Απέτυχε τότε, διότι οι Έλληνες της Αμερικής φρόντισαν να διαφωτίσουν τον Saborn περί των ανθελληνικών σκοπών του Νόλι και έτσι αυτός δεν επηρεάστηκε καθόλου. Το 1914 ο Νόλι, αποφασισμένος να παρέμβει στις εξελίξεις που συντελού νταν, εγκατέλειψε την Αμερική και πήγε στην Αλβανία, όπου εργάστηκε δρα στήρια για την πλήρη ανεξαρτητοποίηση, την εδαφική επέκταση και την εθνική και πολιτισμική αυτονόμησή της. Κατά τις περιοδείες του στη χώρα, προπαγάνδιζε μεταξύ άλλων την ανάγκη ανάπτυξης εθνικής παναλβανικής παιδείας και την εισαγωγή της αλβανικής γλώσσας στην εκκλησία. Το 1915 επέστρεψε στις Η.Π.Α., όπου αφοσιώθηκε και πάλι στη δημο σιογραφία, βοηθούμενος από τον Κώτσο Τσεκρέζη. 83 Κατά το έτος 1917, ο Νόλι, ως πρόεδρος του Συνδέσμου «Vatra» και αρχισυντάκτης της εφημερίδας Dielli, κατόρθωσε να πείσει τους Αλβανούς της Αμερικής ότι για το καλό των αλβανικών ζητημάτων ήταν ανάγκη να δημιουργηθεί στην Αμερική ανεξάρτητη αλβανική εκκλησία και να χειροτονηθεί αυτός ο ίδιος Επίσκοπός της. Επειδή όμως στην Αμερική δεν υπήρχαν οι, κατά τους εκκλησιαστικούς κανόνες, απαιτούμενοι δύο επίσκοποι για να τον χειροτονήσουν, ούτε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως συγκατένευσε προς τούτο, κατόρθωσε, στη Λειτουργία του Ρώσου Αρχιεπίσκοπου Αλάσκας Αλέξανδρου, να αναγκάσει αυτόν δια βοής των εγκάθετων Αλβανών μέσα στο ναό να τον χειροτονήσει Επίσκοπο, διατεινό μενος ότι: «ούτω και κατά τους πρώτους Χριστιανικούς χρόνους, υπό του λαού δια χειροτονίας εξελέγοντο οι Επίσκοποι». 84 Η πράξη του Αρχιεπίσκοπου Αλάσκας κρίθηκε ανυπόστατη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. 83. Κώτσο Τσεκρέζη (Koco Cekrezi): Αλβανιστής και δημοσιογράφος (1892-1959). Πέθανε στις Η.Π.Α. 84. Χ. Ι. Σούλης, «Φαν Σ. Νόλι», Μ.Ε.Ε. 23, σ. 719. 43

Ένα χρόνο αργότερα, ο Νόλι στάλθηκε από την οργάνωσή του «Vatra» στο Παρίσι, όπου διεξάγονταν ήδη διεθνείς διαβουλεύσεις για την τύχη της με τα πολεμικής Ευρώπης. Εκεί προσέγγισε τους κύκλους της ιταλι κής διπλω ματίας και για ένα διάστημα πολιτεύθηκε στο πλαίσιό της. Χαρα κτηρί στηκε, μάλιστα, ως όργανο της ιταλικής πολιτικής. Το 1919 ο Νόλι οργάνωσε από την Ιταλία τη συγκρότηση Αλβανικής Εθνοσυνέλευσης, η οποία τελικά συνήλθε σε Σώμα τον Ιανουάριο του 1920 στην κωμόπολη Λούσνια της περιοχής Βερατίου και ψήφισε το πρώτο Αλβα νικό Σύνταγμα. Η Εθνοσυνέλευση αποφάσισε την κατάλυση της κατοχής και την κατάρτιση της πρώτης αλβανικής κυβέρνησης, υπό τον Σουλεϊμάν Δελβίνα. 85 Σ αυτή την Εθνοσυνέλευση έλαβε μέρος και ο Αχμέτ Ζώγου, ως αντιπρόσωπος της ορεινής επαρχίας Μάτι, ο οποίος αποπειράθηκε να τη διαλύσει. Λίγους μήνες αργότερα (Μάιος 1920), ο Νόλι επέστρεψε στην Αλβανία, έδιωξε τον Έλληνα Μητροπολίτη Κορυτσάς Ιάκωβο και ανέλαβε την ηγεσία της Αλβανικής Εκκλησίας. Εξαιρετικά δημοφιλής και πολιτικά πανίσχυρος πλέον, παρενέβη στα φλέγοντα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και ως επι κεφαλής της αλβανικής αντιπροσωπείας συνέβαλε στην αναγνώριση της χώρας του ως ανεξάρτητου κράτους, μέλους της Κοινωνίας των Εθνών (Δεκέμ βριος 1920). Σε δικές του πρωτοβουλίες, εξάλλου, οφείλεται και η τελική διεθνής κατοχύρωση των αλβανικών συνόρων (Οκτώβριος 1921). 86 Τον Δεκέμβριο του 1921 ο Νόλι ανέλαβε Υπουργός Εξωτερικών στην Κυβέρνηση του Τζάφερ Ούππι (Xhafer Upi), 87 αξίωμα που διατήρησε και μετά την άνοδο του μουσουλμάνου φύλαρχου Αχμέτ Ζώγου 88 στην πρωθυπουργία (Δεκέμβριος 1922). Αντίθετος, πάντως, με τις υπερσυντηρητικές και φιλοφεουδαρχικές θέσεις της νέας κυβέρνησης, πέρασε γρήγορα στη δημο κρα - 85. Σουλεϊμάν Δελβίνα (1884-1932), Πρωθυπουργός της Αλβανικής Κυβέρνησης, η οποία συγκροτήθηκε στη Λούσνια το 1920. 86. Όθων Τσουνάκος, ό.π., σ. 253. 87. Τζάφερ Ούππι (Xhafer Upi): Πρωθυπουργός της Αλβανίας το 1921 (1880-1940). 88. Ζώγου Αχμέτ Μπέης: Αλβανός πολιτικός πρόεδρος της Δημοκρατίας της Αλβανίας από το 1825 έως το 1928 και Βασιλιάς των Αλβανών από το 1928 έως το 1939 (Κάστρο Μπουρ γκαγιέτ, Αλβανία, 1895, Συρέν, Γαλλία, 1961). Κ. Μητσάκης, «Ζώγου», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 26, Αθήνα 1996, σ. 131. 44

τική αντιπολίτευση. Ίδρυσε το Λαϊκό Κόμμα, στο οποίο περιέλαβε χριστιανούς βουλευτές της νοτίου Αλβανίας και κυρίως όλα τα φιλελεύθερα και επαναστατικά στοιχεία. Στο πολιτικό πρόγραμμα του κόμματός του περιλαμβάνονταν ο πλήρης εκδημοκρατισμός της Αλβανίας, η πολιτική και οικονομική ανεξαρτησία της, η απελευθέρωση των υπόδουλων Αλβανών και η πλήρης αποκατάσταση της ενότητας της Αλβανίας, η καταπολέμηση του φεουδαρχισμού των μπέηδων και των αγάδων, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και η απαλλαγή της Αλβανίας εκ των ξένων επιρροών, καθώς και η εγκαθίδρυση φιλικών σχέσεων με τα βαλκανικά κράτη, με σκοπό την ίδρυση μιας Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Την ίδια εποχή πέτυχε την ιερατική του αναγνώριση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Δυρραχίου (1923). 89 Ο Νόλι υπήρξε εμπνευστής και ηγέτης του Αστικοδημοκρατικού Επαναστατικού Κινήματος του Ιουνίου 1924, το οποίο ανέτρεψε την Κυβέρνηση του Αχμέτ Ζώγου (που κατέφυγε τότε στην Σερβία), και έφερε τον ίδιο στο πρωθυπουργικό αξίωμα. Επιδιώξεις του κινήματος εκείνου, που βασίστηκε στο χριστιανικό στοιχείο, ήταν εκτός από τον εκδημοκρατισμό και την κατάλυση των φεουδαρχικών δομών της αλβανικής κοινωνίας η συγκρότηση αυτοδύναμης και σύγχρονης εθνικής οικονομίας (με την εισροή και ξένου κεφαλαίου στη χώρα) και η αναδιοργάνωση της δημόσιας εκπαίδευσης σε εθνική βάση. Ως προς τα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, η κυβέρνηση Νόλι διακήρυξε πολιτική φιλίας προς τις άλλες βαλκανικές χώρες (εναντιούμενη πάντως στις εδαφικές διεκδικήσεις της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας), περιόρισε την επιρροή της φασιστικής Ιταλίας στο εσωτερικό της Αλβανίας και αποκατέστησε ομαλές σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση. 90 Το όλο πρόγραμμα της Κυβέρνησης Νόλι προκάλεσε ισχυρές εσωτερικές αντι δρά σεις (προερχόμενες κυρίως από τους τσιφλικάδες της χώρας), αλλά και διεθνείς δυσαρέσκειες. Τελικά, με την πολιτικοοικονομική αρωγή της 89. Απ. Γλαβίνας, Η Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας, Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 18-19. 90. Από την ίδρυσή της το 1922 έως τη διάλυση της το 1991, η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δη μο κρατιών (Ε.Σ.Σ.Δ.), αγγλιστί Union of Soviet Sosialist Republics (U.S.S.R.), υπήρξε η με γαλύτερη σε έκταση χώρα του κόσμου. Δ. Κ. Κουζέλης, «Σοβιετική Ενωση», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 53, σ. 295. 45

Μεγά λης Βρετανίας και τη στρατιωτική αρωγή της Γιουγκοσλαβίας, αλλά και με την υποστήριξη της Ελλάδας, ο Αχμέτ Ζώγου πέτυχε να ανατρέψει τη Δημο κρατική Κυβέρνηση των Τιράνων. Μετά την ανατροπή του, στις 26 Δεκεμβρίου 1924, ο Νόλι κατέφυγε στην Ιταλία και από εκεί στην Αυστρία, στη Γερμανία, στη Ρωσία και τελικά στις Η.Π.Α. (1930), όπου έζησε ως το θάνατό του. Επανεγκαταστάθηκε στη Βοστόνη και έγινε αρχηγός της Ορθοδόξου Αλβανικής Επισκοπής της Αμερικής. Διαφώνησε με τα μέλη της «Vatra» και ίδρυσε την Παναλβανική Ένωση Α.Ρ.Α. (Albanian Publishing Association) με σκοπό την πολιτική διαπαιδαγώγηση του αλβανικού λαού, της οποίας όργανο ήταν η εβδομαδιαία αλβανική εφημερίδα Republica. Κατά την πε ρίοδο εκείνη αγωνίστηκε με ζήλο εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος της πατρίδας του, το οποίο και τον καταδίκασε ερήμην σε θάνατο (1925). Το 1927, εξάλλου, κατήγγειλε διεθνώς το καθεστώς ιταλικού προτεκτοράτου που είχε επιβληθεί στην Αλβανία και απαίτησε την επέμβαση της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ.). Πάντως, από την εποχή της επανεγκατάστασής του στις Η.Π.Α., η πολιτική επιρροή του μειώθηκε και ο ίδιος αφοσιώθηκε σε φιλολογικές και άλλες πνευματικές ενασχολήσεις. 91 Γύρω απ τη ζωή του Νόλι για το έτος 1929 και στις αρχές του 1930 λίγα πράγματα είναι γνωστά, γεγονός που δυσκολεύει τον ερευνητή να καταλάβει τους λόγους και τις συγκυρίες που ανάγκασαν το Νόλι να πάρει αποφάσεις εκείνη την χρονική περίοδο. Έτσι, είναι άγνωστοι οι λόγοι που τον έκαναν να επιστρέψει το Μάιο του 1930 στις Η.Π.Α. Γιατί έφυγε από τη Βιέννη; Να η πρώτη ερώτηση που θα έκανε ο καθένας. Τα στοιχεία είναι ελάχιστα και ο ίδιος ο Νόλι σιωπά στην Αυτοβιογραφία του, σαν να λέει ότι αυτά ήταν μυστικά και ανήκουν μόνο σ αυτόν. Την πρώτη πληροφορία γύρω από την άφιξη του Νόλι στις Η.Π.Α. τη βρίσκουμε στην εφημερίδα Albania 92 της Νέας Υόρκης, στην οποία ο Κώτσο Τσεκρέζη γράφει με λύπη ότι, όταν ο Νόλι έφτασε στην Αμερική το 1930, κρατήθηκε στο Elis Island από τις αμερικανικές αρχές ως ανεπιθύμητος και ύποπτος άνθρωπος. 91. Όθων Τσουνάκος, ό.π., σ. 254. 92. Κώτσο Τσεκρέζη, «Το τρίτο πλάνο του τεμαχισμού της Αλβανίας», Alba nia, Νέα Υόρκη 1951, σ. 10. 46

Εκτός από τη δημοσιογραφία και την πολιτική, ο Φαν Νόλι ασχολήθηκε ευρύτατα και με τη λογοτεχνία. Έγραψε πρωτότυπα αλβανικά έργα και ποιήματα και μετέφρασε πολλά από τα αριστουργήματα της ξένης λογοτεχνίας. Για τον λόγο αυτό θεωρείται ως η κορυφαία πνευματική φυσιογνω μία της Αλβανίας. Γνώστης δέκα γλωσσών, της αλβανικής και της ελληνικής (αρχαίας και νεωτέρας), της λατινικής, της αγγλικής, της ιτα λι - κής, της γερμανικής, της τούρκικης, της βουλγαρικής, της νορβηγικής και της περσικής, ασχολήθηκε με την ιστορία, την ποίηση, τη μετάφραση, την κριτική και τη μουσική. Το έργο του Ιστορία του Σκεντέρμπεη (1921) θεωρείται κλασσικό στο είδος του, ενώ η αυτοβιογραφία του Η ζωή μου στην Αλβανία (1931) περιέχει πολύτιμες πληροφορίες για τις ιστορικές εξελίξεις στη χώρα αυτή. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης τα ποιήματά του «Ο Πέτρος στο μαγγάλι», «Ο Μωυσής στο Όρος» κ.ά., που δη μο σιεύτηκαν στον Τύπο και σε ενιαία συλλογή το 1927. Οι μεταφράσεις του καλύπτουν έργα μεγάλων δυτικών συγγραφέων (Σαίξπηρ, Θερβάντες, Βολταίρου, Νίτσε, Ίψεν, Πόε κ.ά.), την ποιητική συλλογή Ρουμπαγιάτ του Πέρση Ομάρ Καγιάμ (1921-1927) και όλα σχεδόν τα εκκλησιαστικά βιβλία. Σχετικά με τη μουσική-μουσικολογική προσφορά του Νόλι, ο ειδικός ερευνη τής Γ. Λεωτσάκος 93 αναφέρει ότι «...μετά τα 50 σπού δα σε σύνθεση στο New England Conservatory of Μusic (Βοστόνη, Η.Π.Α.) και έγραψε έργα για μεικτή χορωδία, όπως Υμνοι (1936), Υμνολόγιο της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (1951), Βυζαντινό Υμνολόγιο (1951), Επί ποταμών Βαβυλώνος, που έχουν εκδοθεί όλα στη Βοστόνη, συμφωνικές σελίδες (1936-1938) όπως Αλβανικές Ραψωδίες, Ο φτωχός Γκάσπαρ και Σκεντέρμπεης, ένα συμφωνικό ποίημα, εμπνευσμένο από τον Λονγκφελλόου, 94 καθώς και τη μελέτη Ο Μπετόβεν 95 και η Γαλλική Επανάσταση (Beethoven and the 93. Γ. Λεωτσάκος, «Αλβανική Μουσική», περ. Μουσικολογία, τχ. 1, Αθήνα Ιανουάριος 1985. 94. Χένρι Γουότζγουερθ Λονγκφέλλοου (Henry Wadsworth Longfellow): Αμερικανός ποιητ ής, ο δημοφιλέστερος από τους ποιητές των Η.Π.Α. του 19ου αιώνα (Πόρτλαντ, Μέϊν 1807 - Καίμπριτζ, Μασσαχουσέτη, 1882). Α. Καλλέγια, «Λονγκφέλοου», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 39, Αθήνα 1998, σ. 132. 95. Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν (Ludwig Van Beethoven, 1770-1827): Οικουμενική μεγαλοφυΐα, θεωρείται ως ο μέγιστος μουσουργός που έζησε ποτέ. Δεσπόζει σε μια περίοδο της ιστορίας της μουσικής όσο κανείς άλλος, πριν ή μετά από αυ τόν. Π. Βαλαβάνης, «Μπετόβεν», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 43, Αθήνα 1998, σ. 346. 47

French Revolution (Βοστόνη 1947), που θαυμάστηκε από τους Μπέρναντ Σω, 96 Έρνεστ Νιούμαν, 97 Σιμπέλιους, 98 Τόμας Μανν 99 κ.ά.». Τον Δεκέμβριο του 1944, μετά την απελευθέρωση της Αλβανίας από τους Ναζί, ο Νόλι υποστήριξε την καινούργια κυβέρνηση του Ενβέρ Χότζα, παρόλο που ήταν κομμουνιστική, και εξέφρασε δια μέσου τηλεγραφήματος την πεποίθηση ότι το μέλλον του αλβανικού λαού θα ήταν ασφαλές. 100 Προς το τέλος της ζωής του ο Νόλι αντιμετώπισε πολλά οικονομικά προβλήματα, αλλά συγχρόνως και προβλήματα υγείας. Τον Νοέμβριο του 1964 νοσηλεύτηκε σε νοσοκομείο της Βοστόνης βαριά άρρωστος. Μέσα σε εκείνο το νοσοκομείο έγραψε το τελευταίο του ποίημα «Ο θάνατος του Σουλτάνου». Ο Νόλι πέθανε στις 13 Μαρτίου 1965 σε ηλικία 83 ετών. Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Αλβανίας (1965), με τηλεγράφημα προς τους Αλβανούς της Αμερικής, εξέφρασε τα συλλυπητήρια του Αλβανικού Λαού και δήλωσε την επιθυμία η σωρός του να αναπαυθεί για πάντα στην πατρίδα του. Όμως, η επιτροπή της Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας της Αμερικής δεν δέχθηκε 101 (ίσως επειδή η Αλβανία ήταν κομμουνιστική). Η σωρός του τοποθετήθηκε στο μαυσωλείο της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στη Βοστόνη, ενώ το 1970 έγινε η εκταφή και τα οστά του μεταφέρθηκαν στο Νεκροταφείο Forest Hill της Βοστόνης. 96. Μπέρναρντ Σω (George Bernard Shaw, 1856-1950): Μεγάλος Ιρλανδός δραματουργός, κριτικός και δοκιμιο γράφος, ο κορυφαίος εκφραστής της κοινωνικής σάτιρας του συγχρόνου θεάτρου. Πήρε βρα βείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1926. Γεννήθηκε το 1856 στο Δουβλίνο και πέθανε το 1950 στο Έυγιοτ Σαιντ Λώρενς του Χέρντφορντσαϊρ στην Αγγλία. Γιάννα Δου ραμπέη, «Σω Τζωρτζ Μπέρναρντ», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 56, Αθήνα 1998, σ. 236. 97. Έρνεστ Νιούμαν (Newman Ernest): Άγγλος μουσικοκριτικός (Λίβερπουλ 1868 - Τάντγουερθ, Σαρύ, Μ. Βρετανία, 1959). Ν. Φ. Μικελίδης, «Νιούμαν Ερνεστ», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 45, Αθή να 1998, σ. 226. 98. Σιμπέλιους (Sibelius Zan, 1865-1957): Φιλανδός μουσουργός και συνθέτης, ο πιo σημαντικός συνθέτης συμφωνικής μουσικής της Σκανδιναβίας. Ν. Φ. Μικελίδης «Σιμπέλιους», Ε.Π.Λ.ΜΠ., 54, Αθήνα 1998, σ. 67. 99. Τόμας Μανν (Thomas Mann, 1875-1955): Γερμανός μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος, τιμημένος με το βρα βείο Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1929. Γεννήθηκε στο Λύμπεκ της Γερμανίας το 1875 και πέθανε στη Ζυρίχη το 1955. Ν. Φ. Μικελίδης, «Μανν Τόμας», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 40, σ. 184, Αθήνα 1998. 100. Piro Tako, Νόλι, Έργα, τ. 1, Τίρανα 1988, σ. 401. 101. Zeri i popullit (Φωνή Λαού), 16-3-1965, σ. 1. 48

Ο Νόλι έζησε όλα τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα της Αλβανίας, όταν αυτή ήταν υπό την δουλεία των Τούρκων και αναγγέλθηκε η ανεξαρτησία της το 1912, όταν θεμελιώθηκε το Αλβανικό Κράτος το 1920, όταν έγινε η Δημοκρατική Επανάσταση του Ιουλίου 1924, τη Γερμανική Κατοχή (1939-1944), την απελευθέρωσή της από τους φασίστες, ναζιστές και μπέηδες. Έτσι ο Νόλι είχε συνειδητοποιήσει ότι άφηνε πίσω του ένα όνομα και ένα σπουδαίο έργο. 102 Το έντονο εθνικιστικό του πνεύμα, το οποίο περιόρισε τα εξαιρετικά του χαρίσματα, είχε οδυνηρές συνέπειες στην εσωτερική συνοχή και του χριστιανικού ακόμη στοιχείου της Αλβανίας, συνέπειες τις οποίες έζησε και ο ίδιος στην απομόνωσή του. 103 102. Piro Tako, Ο Φαν Νόλι στον πολιτικό και δημοσιογραφικό χώρο, Τίρα να 1974, σ. 288. 103. Β. Φειδάς, «Φαν Νόλι», Ε.Π.Λ.ΜΠ. 45, Αθήνα 1998, σ. 265. 49

Κεφάλαιο B Οι εθνικιστικές κινήσεις και οι μηχανορραφίες του Φαν Νόλι εις βάρος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας, του βορειοηπειρωτικού ζητήματος και η αντιπαράθεσή του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, με στόχο την ικανοποίηση των θρησκευτικών του φιλοδοξιών 1. Οι συγκυρίες της χειροτονίας του Φαν Νόλι σε επίσκοπο, ο σκοπός, οι κινήσεις του και οι οδυνηρές συνέπειες για την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας και για τα συμφέροντα της Ελλάδας σχετικά με τη Βόρειο Ήπειρο Στις 25 Μαρτίου 1918 ο Φαν Νόλι διορίστηκε αρχηγός της Ορθόδοξης Αλβανικής Ιεραποστολής Βόρειας Αμερικής και στις 17 Νοεμβρίου του ίδιου έτους έγινε μοναχός και προχειρίστηκε σε μητροφόρο Αρχιμανδρίτη από τον Ρώσο Επίσκοπο Βόρειας Αμερικής και Αλεουτίων Νήσων Αλέξανδρο Νεχεμελόβκυ. Περίπου τρεις μήνες αργότερα, στις 12 Φεβρουαρίου 1919, ο Φαν Νόλι προτάθηκε από τους Αλβανούς ιερείς Ατ Βασίλειο Μάρκου 1 1. Ο οικονόμος μητροφόρος Ατ Βασίλειος Μάρκου κατήγετο από την Μπορόβα της Κολωνίας. Είχε στοιχειώδη μόρφωσιν, ελαστικήν θρησκευτικήν και ηθικήν συνείδησιν, διεκρίνετο όμως δια την ευφράδειαν και οξύνειάν του και ήτο άνθρωπος παμπόνηρος και καιροσκόπος. Επαιξε πρωταγωνιστικόν ρόλον εις την κίνησιν δια την δημιουργίαν ανεξαρτήτου από το Οικουμενικόν Πατριαρχείον Αλβανικής Εκκλησίας. Το 1913 εχειροτονήθη εις την Αμε ρικήν από τους Ρώσους ιερείς. Το 1920 ήλθεν εις την Αλβανίαν, όπου συνεργάσθη με τον Φαν Νόλι. Τον Σεπτέμβριον του 1922 διωρίσθη Πρόεδρος του Ανωτάτου Εκκλησιαστικού Συμβουλίου του Βερατίου. Τον Φεβρουάριο του 1929 έλαβεν από την πραξικοπηματικήν Σύνοδον της Αλβανικής Εκκλησίας το οφφίκιον του Μεγάλου Οικονόμου μητροφόρου, και το δικαίωμα να είναι ισοψήφιον μέλος της Ιεράς Συνόδου. Τον ίδιον μήνα καθηρέθη από το Οι κου μενικόν Πατριαρχείον, κατόπιν όμως υποβολής αιτήσεως συγγνώμης έγινεν άρσις της ποινής της καθαιρέσεώς του. Απέθανε το 1949. Φωτίου Γ. Οικονόμου, Ορθοδοξία και Ελληνισμός στη Βόρεια Ήπειρο, Αθήνα 1990, σ. 103. 50

και Ευάγγελο (ύστερα Αγαθάγγελο) Τσάμτση, 2 ως υποψήφιος για το επισκοπικό αξίωμα στην εκκλησιαστικολαϊκή ρωσική συνέλευση του Cleveland. Η συνέλευση αυτή πράγματι εξέφρασε την επιθυμία να εκλεγεί ο Φαν Νόλι Επίσκοπος, αφού συνέλθουν οι αντιπρόσωποι κλήρου και λαού της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας σε κοινή συνέλευση. Η εκκλησιαστικοεθνική συνέλευση των αντιπροσώπων των αλβανικών ενοριών έγινε τις απογευματινές ώρες της 27ης Ιουλίου 1919 στο Franklin Hall στη Βοστόνη σε συνήθη αίθουσα και όχι σε ναό. Στη συνέλευση αυτή παρέστη και ο Επίσκοπος Βόρειας Αμερικής και Αλεουτίων Νήσων Αλέξανδρος, ο οποίος τέλεσε Παννυχίδα 3 για τον Μητροπολίτη Πλάτωνα, τον οποίο θεωρούσαν τότε ως φονευθέντα στη Ρωσία. Οι μετέχοντες στη συνέλευση αντιπρόσωποι των αλβανικών ενοριών της Αμερικής εξέλε ξαν ομόφωνα ως επίσκοπο της Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας της Βό ρειας Αμερικής τον Φαν Νόλι. Ο Επίσκοπος Αλεξάνδρειας συνεχάρη τότε τον Φαν Νόλι και τον ευλόγησε για την εκλογή του. Τότε ορίστηκε και η ημέρα της χειροτονίας του. Αυθημερόν οι Αλβανοί έστειλαν τηλεγράφημα με την υπογραφή του Αλεξάνδρου προς τον Πατριάρχη Μόσχας Τύχωνα και ζητούσαν την άδεια για τη χειροτονία του Φαν Νόλι. Επειδή όμως στο αίτημά τους αυτό οι Αλβανοί δεν πήραν απάντηση από τον πατριάρχη Τύχωνα, ύστερα από δύο μήνες αναγκάστηκαν και πάλι να απευθυνθούν στη Μόσχα. 2. Ο Επίσκοπος Βερατίου, Αυλώνος και Κανίνης, Αγαθάγγελος Τσάμτσης (1937). Κατήγετο από την Κορυτσάν. Το 1929 εχειροτονήθη πραξικοπηματικώς Αρχιερεύς από τον Βησσαρίωνα Τζοβάννην και τον Σέρβον Επίσκοπον Σκόδρας Βίκτωρα Μιχαήλοβιτς και επλήρωσεν αντι κανονικώς την Επισκοπήν Κορυτσάς. Το 1937 εξελέγη κανονικός Επίσκοπος Βερατίου, Αυ λώνος και Κανίνης, αρθείσης πρότερον της ποινής της καθαιρέσεώς του. Το 1942 έλαβε μέρος εις την Σύνοδον των Ελληνορρύθμων Επισκόπων στην Ιταλία εις την Grottaferrata, ως απεσταλμένος της ορθόδοξης Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Αλβανίας, προφανώς δια να εκφράσει την νομιμοφροσύνην του αλβανικού πληθυσμού στην Ιταλία. Το 1945 διωρίσθη από την αλβανικήν κυβέρνησιν Επίσκοπος Κορυτσάς. Υπήρξεν ευτελής, αγράμματος, περιορισμένης διοι κητικής ικανότητος και όργανον των Αλβανιστών και των Μουσουλμάνων της Αλβανίας. Απέ θανε το 1946. Φωτίου Γ. Οικονόμου, ό.π., σ. 106-107. 3. Παννυχίδα: ολονύκτια ακολουθία που τελείται κατά ορισμένο λειτουργικό τυπικό στις μονές και στους ενοριακούς ναούς την παραμονή εορτής ή έπειτα από θεομηνία. Συνα γρυπνία (αρχαιοπρεπώς παννυχίς παννυχίδος). Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελ λη νικής Γλώσσας, Αθήνα 1998, σ. 1324. 51

Τον Οκτώβριο του 1919, λίγες ημέρες πριν από τη χειροτονία του Φαν Νό λι σε Επίσκοπο, όταν στη Νέα Υόρκη βρισκόταν ο Μητροπολίτης Οδησσού Πλάτων, που ήταν ο ιδρυτής της Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας της Αμε ρικής, ο τότε Επίσκοπος Ροδοστόλου και αργότερα Αρχιεπίσκοπος Βόρειας και Νότιας Αμερικής Αλέξανδρος διαμαρτυρήθηκε για την επικείμενη χει ροτονία του Φαν Νόλι και τον κατήγγειλε μεταξύ άλλων ως άθεο και χλευαστή της Ορθοδοξίας. Η παράσταση αυτή του Επισκόπου Ρο δοστόλου Αλεξάνδρου προς τον Μητροπολίτη Οδησσού Πλάτωνα, παρόντος και του Επισκόπου Βόρειας και Νότιας Αμερικής και Αλεουτίων Νή σων Αλέξαν δρου, είχε ως αποτέλεσμα να μη γίνει η χειροτονία του Φαν Νόλι και να αρ νη θεί ο Φαν Νόλι να μεταβεί στη Νέα Υόρκη για να δώ σει εξηγήσεις στον Μητροπολίτη Πλάτωνα, για τις κατηγορίες που είχε διατυπώσει ο Επίσκοπος Ροδοστόλου Αλέξανδρος. Ύστερα από αυτά ο Φαν Νόλι ανακηρύχτηκε Επί σκοπος δια βοής από παρευρεθέντες σε κάποιο ναό Ορθόδοξους Αλβα νούς. 4 Από τότε ο Φαν Νόλι εμφανιζόταν ως επίσκοπος, λάβαινε μέρος σε εκκλησιαστικές ιερουργίες και προέβαινε σε χειροτο νίες κληρικών, ενώ η Ορθόδοξη Αλβανική Εκκλησία της Αμερικής, που μέχρι την εποχή εκείνη υπαγόταν στη δικαιοδοσία της Ρώσικης Ορθόδοξης Εκκλησίας, ορ γανώθηκε σε ανεξάρτητη Επισκοπή υπό τον Φαν Νόλι. Από τους επτά Αλβανούς ιερείς που διέθεταν τότε οι αλβανικές κοινότητες της Αμερι κής μόνο οι τέσσερις ακολούθησαν τον Φαν Νόλι. Οι άλλοι τρεις (Ναούμ Τσέρες, Δαμιανός Αγγελής και Νικόλαος Χριστοφόρου) έμειναν πιστοί στη Ρώσικη Εκκλησία. Οπως ήταν επόμενο, οι τρεις αυτοί ιερείς απομακρύνθηκαν από τις ενορίες τους από τους υπεύθυνους των αλβανικών παροικιών της Αμερικής, ενώ ο πραξικοπηματίας Επίσκοπος Φαν Νόλι εμφανιζόταν ως αρχιερέας χειροτονημένος δήθεν από τον Ρώσο Επίσκοπο Αλέξανδρο, παρά τις επανειλημμένες και μέσα από τις εφημερίδες διαψεύσεις του τε λευταίου. Τελικώς ο Αλέξανδρος αναγκάστηκε να επιβάλει τον ψευδεπίσκο πο Φαν Νό λι σε αργία μέχρι να μετανοιώσει, και στις 21 Μαρτίου 1920 απέστειλε εγκύ κλιο προς τα πιστά μέλη της Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας της Αμε ρικής για να τα προφυλάξει από τον αυτοχειροτονηθέντα Επί σκοπο. 4. Dhimiter Beduli, Kisha Orthodokse Autoqefale e shiperise μέχρι το 1944 (Η Αυτοκέφαλος Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας μέχρι το 1944), έκδοσις του Ινστιτούτου Αλβανικών Μελετών (Σπουδών), Τίρανα 1997, σ. 22. 52

Αργότερα ο Φαν Νόλι και οι συνεργάτες του μετέφεραν τις δρα στη ριότητές τους στην Αλβανία με σκοπό να συμβάλουν αποτελεσματικά στην εθνική και εκκλησιαστική της ανεξαρτησία. Και ενώ στην αρχή οι Ορθόδοξοι Αλβανιστές επιθυμούσαν συνεργασία προκειμένου να επιλύσουν με κοινή δράση με τον Μητροπολίτη Δυρραχίου Ιάκωβο, Εξαρχο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κορυτσά, εκκλη σιαστικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, που αφορούσαν σε όλους τους Ορθοδόξους της Αλβανίας, στη συνέχεια η συνεργασία αυτή δεν προχώρησε. Τότε δόθηκαν και υποσχέσεις ότι θα γίνονταν συζητήσεις σε κλίμα αμοιβαίας κατανόησης για την αυτονομία της Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας υπό την πνευματική επικυριαρχία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, οι συζητήσεις αυτές όμως ουδέποτε πραγματοποιήθηκαν. Καμία από τις δύο πλευρές, δυστυχώς, δεν υποχώρησε και ύστερα από την ανεξαρτησία της Αλβανίας και την προσάρτηση της Βόρειας Ηπείρου στο Αλβανικό Κράτος, οι Αλβα νιστές οδηγήθηκαν στη δημιουργία κίνησης για να επιτύχουν πλήρη θρη σκευτική ανεξαρτησία. Την αρχή της ενέργειας για το αυτοκέφαλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας ο Νόλι ήθελε να την πραγματοποιήσει στην Κορυτσά, 5 την οποία θεωρούσε «ραβδί» της Ελλαδικής Εκκλησίας. Επικεφαλής της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Κορυτσά τότε ήταν ο Μητροπολίτης Ιάκωβος, απεσταλμένος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ένας πολύ έξυπνος άνθρωπος με μεγάλη πείρα, αλλά εναντίον του Νόλι και των αλ βανιστών. Ήταν πονηρός και ιντριγκαδόρος, γνωστός για τα παρασκή - νια της βυζαντινής εθιμοτυπίας. Ο Νόλι αντιτάχτηκε στις προσπάθειες των ορθόδοξων αποσκοπώντας να δημιουργήσει εθνο-θρησκευτική διαμάχη. Υπήρχε μια ομάδα συντηρητικών ορθοδόξων στην Κορυτσά (μέλη της οποίας ήταν και οι S. Peci, P. Cale και 5. Κορυτσά (αλβ. Korça, ιταλ. Corizzo). Πόλη της νοτιοανατολικής Αλβανίας και πρωτεύουσα της ομώνυμης διοικητικής περιοχής. Παλιό και ακμαίο εμπορικό κέντρο με ελληνικό πληθυσμό. Άρχισε να αναπτύσσεται κυρίως μετά την καταστροφή της γειτονικής Μο σχοπόλεως από επιδρομή Αλβανών (1769). Το 1724 ιδρύθηκε στην πόλη ελληνικό σχολείο και κατά τα μέσα του 19ου αιώνα διέθετε ελληνικό γυμνάσιο, ανώτερο παρθεναγωγείο και 4 δημοτικά σχολεία. Από το 1670 ήταν έδρα μητροπόλεως και από τις εκκλησίες της ξεχωρίζουν ο Ναός της Ζωοδόχου Πηγής (1670) με εξαιρετικά ξυλόγλυπτα και ο μεγαλοπρεπής Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Γεωργίου. Στεφ. Παπαδοπούλου, «Κορυτσά», περ. Ηπειρωτική Εστία, τόμ. 11, 1962, σ. 603. 53

K. Kota), η οποία εναντιωνόταν στις αλλαγές της θέσης της Εκκλησίας. Τον Φε βρουάριο του 1920 μέλη της ομάδας είχαν απευθυνθεί στην Κυβέρνηση με υπόμνημα, στο οποίο ζητούσαν υποστήριξη για να ένα προνομιακό καταστατικό για τους χριστιανούς του Νότου. Ο ίδιος ο Peci, με την άφιξη του Νόλι στην Αλβανία, έσπευσε να τον συμβουλέψει να μην ασχοληθεί με τα θρησκευτικά ζητήματα παρά μόνο με την πολιτική, καθώς φοβόταν ότι ο Νό λι θα ξεκινούσε εκκλησιαστική εξέγερση χωρίς νόμους και χωρίς συνεννόηση με τους αρμόδιους θρησκευτικούς κύκλους. Όμως, ο Νόλι δεν υπάκουσε σε αυτήν την προτροπή, καθώς ήταν αποφασισμένος να προβεί στην εθνικιστική του δράση. Οι δύο αλβανοί ιερείς, V. Camce και V. Marko, τους οποίους είχε στείλει ο Νόλι μερικούς μήνες πριν από την Αμερική στην Κορυτσά, είχαν προετοι μάσει το έδαφος για να ανοίξει ο δρόμος για το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας. Σκοπός του Νόλι ήταν να συνδέσει την Κορυτσά με την Εθνι κή Εκκλησία που είχε δημιουργήσει ο ίδιος στην Αμερική. Βασικό στήριγμα σ αυτήν την προσπάθεια βρήκε και στους εθνικιστές της «Vatra» (M. Grameno, F. Postoli, L. Kristo και K. Kirka). Όμως, η συντηρητική ομάδα των ορθοδόξων διανοουμένων της Κορυτσάς αντέδρασε αμέσως στις πράξεις των εθνικιστών της «Vatra», τονίζοντας ότι δεν πρέπει να επαναληφθεί αυτό που είχε συμβεί στην Αμερική. Η Εκκλησία δεν έπρεπε να ασχοληθεί με επαναστατικές μεθόδους, αλλά με ειρηνικές, χωρίς σχίσμα, όπως είχε συμβεί με τους Βούλγαρους. Αλλά οι παρτιζάνοι του αυτοκέφαλου δεν φοβούνταν το σχίσμα υποστήριζαν ότι μια Κοινή και Εθνική Εκκλησία θα εξασφάλιζε την ένωση των ορθοδόξων (ιδεολογία του Νόλι) και ότι η εκ κλησία έπρεπε να γίνει δική τους το συντομότερο δυνατόν. Αρκετά με τις μηχανορραφίες της δημαγωγίας του Επισκόπου Ιακώβου, 6 κατά του οποίου κηρύχθηκε ο πόλεμος των Εθνικιστών. Οι τελευταίοι, μάλιστα, παρακινούμενοι από τον Φαν Νόλι, μεσολάβησαν στους κυβερνητικούς κύκλους για την απομάκρυνση του Έλληνα Μητροπολίτη. Μετά από αυτήν την ενέργεια, στις 28 Νοεμβρίου (ημέρα της σημαίας), προχώρησαν στην απέλα ση του Μητροπολίτη Ιακώβου από την Κορυτσά. Οι κληρικοί Εθνικιστές και κατεργάτες, φίλοι του Νόλι, έκαναν κατάληψη στους κυριότερους Ναούς της πόλης (Κορυτσάς), όπως στον Άγιο Γεώργιο και στον Καθεδρικό 6. Από τα αρχεία της Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας των Επιστημών στα Τίρανα, Δοκ. 280, Raft 10., Dos 54, 1921. 54

Ναό της Ζωοδόχου Πηγής. Η καινούργια Επιτροπή της Μητροπόλεως Κορυτσάς, με γραμματέα τον F. Postoli, κατέλαβε και το ταμείο που είχε παραμείνει από τον Επίσκοπο Ιάκωβο. Ο Νόλι παρακολουθούσε με μεγάλη ικανοποίηση τα γεγονότα της Κορυτσάς. Την ημέρα της αναχώρησης του Ιακώβου από την Κορυτσά, η εφημερί δα Koha (Καιρός) έγραψε: «Τώρα ο ορθόδοξος Λαός περιμένει με ανυπομονη σία τον ερχομό του Σεβασμιωτάτου Θεοφάνη Νόλι. Τον καλωσορίζουμε στην Κορυτσά και τον περιμένουμε σαν το κρύο νερό... (γάργαρο νερό - αλ βανική έκφραση) για να κανονίσει τις εκκρεμότητες της Μητροπόλεως... Πλη σιάζει η ώρα της στέψης του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας...». 7 Μετά από αυτά τα τραγικά γεγονότα για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ο Νόλι πήγε στην Κορυτσά αυτοαποκαλούμενος ως ιδρυτής της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Αλβανίας, (ψευδο)επίσκοπος Δυρραχίου, Κρούγιας και Έξαρ χος της Ιλλυρίας. Όλα αυτά τα οφφίκια (ψευδο-οφφίκια) τα απέ κτη - σε χωρίς να ακολουθήσει καμία κανονική διαδικασία. Σύμφωνα με αλβανι - κές πηγές, το πρώτο οφφίκιο το έφερε από τη Βοστόνη και τα δύο επό μενα τα πήρε από τον Μητροπολίτη Ιάκωβο μετά την απέλαση του τελευταίου από την Αλβανία. 8 Έτσι, στις 9 Δεκεμβρίου, υπό τους ήχους της μπάντας της «Vatra», ο Νόλι έφτασε στην Κορυτσά όπου τον υποδέχτηκαν η Δημοτική Επιτροπή, ορθόδοξοι και μουσουλμάνοι κληρικοί, εκπρόσωποι διαφόρων συλλόγων κλπ. Ο Λαός χειροκροτούσε και φώναζε: «Ζήτω ο Επίσκοπός μας!», «Ζήτω ο Θεοφάνης μας!». Αυτός δεν μπορούσε να συγκρατηθεί από τη συγκίνηση, όπως μας λέει ο M. Grameno: «παρόλο που χαρακτηριζόταν από ανδρεία, ο Σεβασμιώτατος δεν μπορούσε να μην υποκλιθεί μπροστά στον λαό της Κορυτσάς και τα δάκρυά του κυλούσαν ως ποτάμι». 9 Σ αυτήν την ατμόσφαιρα σχεδιάστηκε μια απρόβλεπτη συγκέντρωση. Πρώτος μίλησε ο ιερέας V. Camce και στη συνέχεια έλαβαν τον λόγο άλλοι κληρικοί, δημοσιογράφοι, μέλη της «Vatra»). Στο τέλος μίλησε ο Koco Grameno, αντιπρόσωπος του Δήμου Κορυτσάς, ο οποίος ταυτόχρο να με το καλωσόρισμα του Νόλι υπενθύμισε στο ακροατήριο τη μακρά θη τεία του 7. Koha, Κορυτσά, 29-11-1921, σ. 1. 8. Από το Αρχείο του Ινστιτούτου Ιστορίας, Τίρανα. «Ντοσιέ για την Ιστορία της Ορ θοδόξου Εκκλησίας της Αλβανίας», ν. 5, 1920-1924. 9. Mihal Grameno, Antikat Kombetare (Εθνικές αντίκες), Τίρανα 1974. 55

Νόλι στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τον θρίαμβό του στην Κοινωνία των Εθνών, στη Γενεύη. 10 Στον λόγο του ο Νόλι δήλωσε τον σκοπό της αποστολής του: «Όπως προσπαθήσαμε με τα παλικάρια της Κορυτσάς στην Αμερική να βάλουμε τα θεμέλια της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, έτσι και εδώ στην Κορυτσά, με τους γονείς αυτών των παλικαριών, θα προχωρήσουμε στο δρόμο που ανοίξαμε για την ενίσχυση της Εκκλησίας του Χριστού». 11 Στη συνέχεια ο Νόλι επισκέφτηκε το Μητροπολιτικό Μέγαρο της Κο ρυτσάς, όπου τον τίμησαν και τον υποδέχθηκαν με προσφωνήσεις, ποιήμα τα και ψαλμούς. Τέτοια εκδήλωση δεν είχε ζήσει ποτέ η Κορυτσά σχολιά ζει ο αλβανικός Τύπος όπως ίσως και καμιά άλλη πόλη της Αλβανίας, ακό μα πιο πολύ ο ίδιος ο Νόλι. 12 Εκείνες τις ημέρες ο M. S. Gurra έγραψε: «Αυτός ο άνθρωπος είχε μείνει πάντα στο έλεος του Θεού και της Αλβανίας». 13 Η μεγάλη υποδοχή ήταν μόνο προαγγελία της παραμονής του Νόλι στην Κορυτσά. Οι λαϊκοί και κληρικοί εθνικιστές φίλοι του περίμεναν το ιστο ρικό γεγονός. Στις 11 Δεκεμβρίου, ο Νόλι, ντυμένος με άμφια του Δεσπότη, τέλεσε την πρώτη αρχιερατική του Θεία Λειτουργία στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωρ γίου (μετά από χρόνια, το 1967, οι κομμουνιστές τον μετέτρεψαν σε βιβλιοθήκη). «Ο ενθουσιασμός των πιστών δεν είχε προηγούμενο», έγραψε ο ανταποκριτής της Koha. 14 Για πρώτη φορά στην ιστορία του αλβανικού χρι στιανισμού, η Θεία Λειτουργία γινόταν στην αλβανική γλώσσα. Εκείνες τις ημέρες ο Νόλι λειτούργησε στον Καθεδρικό Ναό και μάλιστα τέλεσε και κάποια μυστήρια στην αλβανική γλώσσα. Η αντικανονική ενθρόνισή του στην Κορυτσά είχε μεγάλη εθνική απήχηση. Ο F. Konica, μέσω τηλεγραφήματος από την Αμερική, τον ευχαριστούσε εγκάρδια εκ μέρους της «Vatra». Το περιοδικό Skendia (Σπίθα) δημοσίευσε ποίημα με τίλο «Ο Πόνος της Μητέρας», που συγκίνησε πολύ τον Νόλι. 15 Κάνοντας παρέα με αλβανιστές, όπως τους F. Postoli, M. Grameno, S. Ilo, 10. «Ο Λόγος της Κορυτσάς» («Fjalae Korçes»), Εθνικός Τύπος, τ. 1, νο 11, Κορυτσά 1921. 11. Από την πολιτικο-θρησκευτική εφημερίδα Ορθόδοξη Ένωση, τ. 1, αριθ. 2, Αλβανία 1921. 12. M. S. Gurra, «Κορυτσά», Koha, Δεκέμβριος 1921, σ. 1. 13. M. S. Gurra, ό.π., σ. 1. 14. M. S. Gurra, ό.π., σ. 2. 15. Sh. Leka, περ. Shkendia, Δεκέμβριος 1921, νο 8, σ. 1. 56

K. Rrodhe και με τους κληρικούς V. Camce και V. Marko, ο Νόλι θα θυμόταν τη Βοστόνη, όπου άρχισε η αποστολή του για την Εθνική Εκκλησία. Ο θρίαμβος του Νόλι στην Κορυτσά και η κίνησή του για το αυτοκέφα λο της Εκκλησίας όπως υποστηρίζουν τα αλβανικά ντοκουμέντα ταρακούνη σε τους ελληνικούς κύκλους και τους συντηρητικούς ορθόδοξους της Αλ βα νίας. Μερικοί ορθόδοξοι βουλευτές, όπως ο S. Peci και άλλοι, αντέδρασαν σκληρά για τις κινήσεις του Νόλι και δημοσίευσαν το υπόμνημα: «Δια μαρτυρόμαστε και δικάζουμε κατηγορηματικά τα αυθαί ρε τα έργα του κυρίου Φαν Νόλι εναντίον των χριστιανών και των θρησκευτι κών θεσμών. Αναιρούμε την πράξη του αυτοκέφαλου της Ορθόδοξης Εκκλη σίας και θεωρούμε αναξιόλογο το έργο του Νόλι τόσο από θρησκευτικής άποψης, όσο και και από πολιτικής και νομικής». 16 Μάλιστα, ο Peci καθησύχασε τον ορθόδοξο-χριστιανικό κόσμο με τη διαβεβαίωση ότι θα αντιδρούσε έντονα στη Βουλή για την αποκατάσταση της προηγούμενου εκκλησιαστικού καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Σχετικά με αυτό το γεγονός, ο F. Konica έγραψε στις σελίδες της Diel li: «Αυτοί οι κύριοι δηλώνουν ότι είναι μέλη του Φαναριού (Πατριαρχείου Κων σταντινούπολης) και με τέτοιες συμπεριφορές ψηλώνουν τον Νόλι πολλούς πόντους και κάνουν τον εαυτό τους να φαίνεται μικρός». 17 Ο Νόλι είχε συνειδητοποιήσει ότι με αυτό το τολμηρό βήμα είχε καταπα τήσει τους κανόνες του Οικουμενικού Πατριαρχείου, δημιουργώντας αιώνια έχθρα με τη μητέρα Εκκλησία, αλλά από την άλλη όπως σχολιάζει ο αλβανικός Τύπος ήταν πεπεισμένος ότι είχε προστατέψει τα υψηλά εθνικά συμφέροντα. Το γεγονός της αντικανονικής ενθρόνισής του στη Μητρόπολη της Κορυτσάς ήταν το πρώτο βήμα της εθνικιστικής του τάσης και πράξης. Στην Κορυτσά βρήκε το κέντρο, αλλά για εκείνον η Εθνική Εκκλησία έπρεπε να περιλαμβάνει όλη τη χώρα. Την 1η Ιανουαρίου 1922, συνοδευόμενος από τον εθνικιστή ιερέα V. Marko, ο Νόλι πήγε στο Πόγκραντετς, όπου τέλεσε τη Θεία Λειτουργία στην αλβανική γλώσσα. Στο κήρυγμά του, μέσα στον Ναό του Αγίου Σπυ - 16. S. Peci, Shkumbini, Ελμπασάν, Αλβανία, Δεκέμβριος 1921, σ. 1. 17. Φ. Κονίτσα, εφημερίδα Dielli, Βοστόνη, 20-12-1921, σ. 3. 57

ρίδωνος, παραλλήλισε το φορτίο που είχε αναλάβει για τη σωτηρία του έθνους με την πέτρα του Τάφου του Χριστού. 18 Το 1922 ο Νόλι ανέλαβε επίσης τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών στην καινούργια κυβέρνηση του Xhafer Ypi. Τα καθήκοντά του σ αυτή την κυβέρνηση γίνονταν ολοένα και πιο δύσκολα. Η έλλειψη προσωπικότητας του Πρωθυπουργού και, ακόμα περισσότερο, οι διαβολικές ενέργειες του Ζώγου στα παρασκήνια, είχαν δημιουργήσει μια δύσκολη κατάσταση γεμάτη διαμάχες. Ο Νόλι ήταν αποφασισμένος να απομακρύνει οπωσδήποτε τον Ζώγου από την πολιτική σκηνή της χώρας. Σε τέτοιες πολιτικές συγκυρίες, έχοντας δύο διπλωματικά καθήκοντα, ο Νόλι προσπαθούσε να αποφύγει τα γεγονότα που κυλούσαν με ταχείς ρυθμούς από τη μια μέρα στην άλλη. Στις 25 Φεβρουαρίου 1922, ως Υπουργός Εξωτερικών, έφτασε στη Ρώμη εκπροσωπώντας τη χώρα του σε Συνέλευση που διοργάνωναν τα Ηνωμένα Έθνη στη Γένοβα, αφιερωμένη στην ανασυγκρότηση της οικονομίας της Ευρώπης. Στην πραγματικότητα η Συνέλευση αναβλήθηκε για τον Απρίλιο, αλλά ο Νόλι δεν γύρισε στην Αλβανία, επειδή εκεί είχε ξεσπάσει εξέγερση εναντίον του κόμματος του Ζώγου με το σύνθημα «για μια Συνταγματική Βουλή». Οι βουλευτές και οι υπουργοί απομακρύνθηκαν για το Ελμπασάν. Το κράτος ήταν στα πρόθυρα της καταστροφής. Από την Ιταλία ο Νόλι υπέβαλε παραίτηση από τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών «για λόγους υγείας», την οποία ο Πρωθυπουργός έκανε δεκτή με μεγάλη πίκρα. Στην Αυτοβιογραφία του ο Νόλι ομολογεί τα πραγματικά αίτια της παραίτησής του: δεν ήθελε να συμβιβαστεί με την αντίθετη πολιτική της κυβέρνησης. Η παραίτησή του δημιούργησε αρνητική εντύπωση στον κόσμο, όπως αναφέρεται σε κείμενα της εφημερίδας Koha. Μετά το τέλος της Συνέλευσης της Κοινωνίας των Εθνών (Απρίλιος 1922), ο Νόλι απο φάσισε να παραμείνει στην Ευρώπη. Τα ίχνη του βρίσκονταν μεταξύ Ρώ μης, Γενεύης και Βερολίνου. Είχε πάντα τα καθήκοντα του Αλ βανού δι πλωμάτη, αλλά οι αλβα νικές πηγές δεν αποκαλύπτουν πολλά πράγματα για τις δραστηριότητές του εκείνη την εποχή, που βρι σκόταν στην 18. Από το αρχείο του Αλβανικού Κράτους, σύμφωνα με πληροφορίες που έστελνε γραπτώς ο V. Marko από το Πόγκραντετς. ΙΚ.Μ.Μ., D. 14, Τίρανα, 1-1-1922. 58

Ευρώπη. Το κέντρο του ήταν η Ρώμη, όπου είχε δηλώσει και τη διεύθυνσή του, που του την είχε παραχωρήσει ένας δη μοσιογράφος Αρβανίτης, με το όνομα F. Argondizza. Τον Απρίλιο του 1922 ο Νόλι βρισκόταν στο Βερολίνο. Αυτό προκύπτει από την απάντηση που ήρθε από την εκπροσωπεία της Σοβιετικής Ρωσική Δημοκρατίας στο ξενοδοχείο Junker της γερμανικής πρωτεύουσας, η οποία απέρριψε την επίσκεψη του Νόλι στη Ρωσία. 19 Η Αλβανική κυβέρνηση προσπαθούσε να στείλει μια αντιπροσωπεία στη Μόσχα για την υπόθεση του επαναπατρισμού όσων Αλβανών είχαν πάρει ρωσική ιθαγένεια και των περιουσιών τους. Μετά από την απόρριψη της ρωσικής κυβέρνησης, ο Νόλι δέχτηκε την πρόσκληση που του έστειλε από τη Γαλλία ένας παλιός έλληνας φίλος του, ο Γιάννης Απόστολος, ο οποίος ήταν ηθοποιός στους θεατρικούς θιάσους της Αθήνας και αργότερα δημοσιογράφος στο Παρίσι. Εκεί ο Νόλι εκ μεταλλεύθηκε τον ελεύθερο χρόνο του για να παρακολουθήσει θεατρικές παραστάσεις και όπερες, να επισκεφθεί βιβλιοθήκες και μουσεία. Τη θέση της πολιτικής είχε πάρει το πάθος του για την τέχνη και την κουλτού - ρα. Ξαναξύπνησε μέσα του ο ζήλος της καλλιτεχνίας και της πολυ μάθειας. 20 Ενώ ο Νόλι βρισκόταν στο εξωτερικό, στην Αλβανία επικρατούσε βαρύ πολιτικό κλίμα διωγμών, ποινής και βίας. Η Βουλή είχε κλείσει. Ο Νόλι έπαιζε διπλό παιχνίδι, διατηρούσε σχέσεις και με τις δύο πλευρές, δηλαδή και με τους επαναστάτες (όπως τους B. Curri, A. Pasha, K. Dako), αλλά και με τον ίδιο τον Ζώγου. Σε επιστολή που έστειλε ο τελευταίος προς τον Νόλι τον Ιούλιο του 1922, τον ενημέρωσε σχετικά με ορισμένες εξυπηρετήσεις που του είχε κάνει, όπως ότι πλήρωσε το ενοίκιο του σπιτιού και την ordination στα Τίρανα, και ότι ενδιαφερόταν για την επίπλωση της κατοικίας του. Ο Ζώγου προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί μέχρι τέλους τις σχέσεις του, έστω και τυπικά, ενώ ο Νόλι από την άλλη πλευρά δεν είχε συμφέρον να του εναντιωθεί, προς το παρόν. 21 19. Από τα αρχεία του Υπ. Εξωτερικών της Αλβανίας, D. 14, D. 20, Tίρανα 20-4-1922. 20. Από τα αρχεία του Ινστιτούτου Γλωσσολογίας και Λογοτεχνίας, dok. 105/4/1922, Τίρανα 1922. 21. Ο Αλβανικός Κόσμος (Bota shqiptare), έκδοση του Υπουργείου Παιδείας, Τίρανα 1943, σ. 598. 59

Υπό αυτές τις έντονες πολιτικές συνθήκες, ο Νόλι υποχρεώθηκε από τη «Vatra» να επιστρέψει, το 1922, στην Αλβανία. Μετά από τόσο μακρά απουσία, δεν ήταν εύκολο για εκείνον να εγκλιματιστεί στη ζούγκλα της αλβανικής πολιτικής. 22 Από την άλλη, όμως, είχε αναλάβει και ένα μεγάλο καθήκον, όπως το θεωρούσε ο ίδιος: αυτό της Εθνικής Εκκλησίας. Δεν ξέχασε ποτέ ότι είναι επικεφαλής αυτής της κίνησης. Έτσι, τις ημέρες της επιστροφής του, τα μέλη της κίνησης αυτής προχώρησαν στη συγκρότηση σε σώμα μιας Κληρικολαϊκής Συνέλευσης για την ανακοίνωση του αυ τοκέφαλου της Εκκλησίας της Αλβανίας, γεγονός που μαρτυρά, σύμφωνα με τον αλβανικό Τύπο της εποχής, ότι ο σπόρος, που είχε φυτέψει ο Νόλι, απέδιδε καρπούς. Η εκκλησιαστική πλατφόρμα, σχεδιασμένη από τον Νόλι, ήταν η βάση της πράξης που είχαν αναλάβει οι άλλοι εθνικιστές (αλβανιστές). Η συγκρότηση της Συνέλευσης αποτελούσε πραξικόπημα, διότι μόνο μια Επισκοπική Σύνοδος είχε δικαίωμα να ασχοληθεί με το θέμα του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας, σύμφωνα με τους αυστηρούς κανόνες της ορθόδοξης πίστης, κανόνες που ο Νόλι και οι συνεργάτες του γνώριζαν καλά, αλλά ήθελαν να παραβιάσουν. 23 Ο Νόλι γνώριζε, επίσης, ότι η εξασφάλιση του αυτοκέφαλου θα ερχόταν αντιμέτωπη με την έλλει ψη ειδικών υπαλλήλων και οικονομικών πόρων προς κάλυψη των αναγκών. Ο κίνδυνος του σχίσματος ανάμεσα στους ορθόδοξους ήταν ένα επιπλέον εμπόδιο. Η Αλβανία, κατά τον Νόλι, ήταν η τελευταία χώρα των Βαλκανίων χωρίς Αυτοκέφαλη Εκκλησία και τώρα, που είχε κερδίσει την πολιτική ανεξαρτησία από τους Τούρκους, άξιζε και την πνευματική της αυτονομία. Είχαν ωριμάσει οι συνθήκες και αυτή η προσδοκία έπρεπε να πραγματοποιηθεί με κάθε τρόπο. Ο Ιάκωβος, αν και ευρισκόμενος μακριά από την Αλβανία, δεν έπαυε να ενδιαφέρεται για τη διευθέτηση της εκκλησιαστικής κρίσης εκεί. Με επιστολή του προς τον Δήμαρχο Δυρραχίου Κωστάκη Παφτάλη εισηγήθηκε τη σύγκληση νόμιμης εκκλησιαστικής εθνοσυνέλευσης, ώστε με βάση τα πορίσματά της να αποφασίσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την οριστική λύση του ζητήματος. Η πρόταση αυτή του Ιακώβου αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στήριξαν οι αλβανιστές το αντικανονικό Κληρικολαϊκό Συνέδριο του Βερατίου, για τη σύγκληση του οποίου σημαντική ήταν και η συμβολή 22. Nasho Jorgaqi, Η ζωή του Θ. Σ. Νόλι, Τίρανα 2005, σ. 436. 23. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 438. 60

της Κυβέρνησης των Τιράνων. Η αλβανική κυβέρνηση ζήτησε τότε την υποστήριξη της σερβικής κυβέρνησης, οι Σέρβοι όμως απάντησαν αρνητικά, τους συνέστησαν να δείξουν περίσκεψη και υποσχέθηκαν στους Αλβανούς να μεσιτεύσουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, εάν προηγουμένως η Ελλάδα συμφωνούσε με τη δημιουργία Ανεξάρτητης Αλβανικής Εκκλησίας. Το Κληρικολαϊκό Συνέδριο που οργανώθηκε από λαϊκούς και εθνικιστές κληρικούς, όπως οι I. Qirici, V. Marko και V. Çamçe, έλαβε χώρα στο Βεράτι (ή Μπεράτι), στις 11 Σεπτεμβρίου 1922. Πολλές αντιδράσεις υπήρξαν από τους ορθόδοξους κληρικούς και λαϊκούς του Αργυρόκαστρου. Η αλ βα νική κυβέρνηση έδωσε πολιτική και διοικητική υποστήριξη. Ο Νόλι, παρόλο που βρισκόταν στην Αλβανία τότε, δεν εμφανίστηκε καθόλου στο προ σκήνιο, αλλά χωρίς αμφιβολία υπήρξε ο εμπνευστής και πρωταγωνιστής του αυτοκέφαλου. Από τις 11 έως τις 13 Σεπτεμβρίου 1922, τριάντα εκπρόσωποι από όλες τις ορθόδοξες διοικήσεις της χώρας έλαβαν μέρος στο Κληρικολαϊκό Συνέδριο στο Βεράτι. Ανεξάρτητα από τις πολλές αντιδράσεις που υπήρχαν από τους εκπροσώπους, η Συνέλευση αυτή αποφάσισε τη γνωστοποίηση του Αυτοκέφαλου της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας εντός του πλαισίου ενός ανεξάρτητου κράτους, όπως είχαν πράξει και άλλες, συνάδελφες εκκλησίες των Βαλκανίων. Σύμφωνα με τους αλβανούς, η Συνέλευση σεβάστηκε τις διαδικασίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τονίζοντας ότι η ανακοίνωση της αυτοδιοίκησης της Εκκλησίας βασιζόταν στους αποστολικούς κανόνες και στις 7 Οικουμενικές Συνόδους, που τη συνδέουν πνευματικά, δογματικά και αποστολικά με τη Μητέρα Μεγάλη Εκκλησία του Χριστού, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, αλλά διοικητικά indépendant. 24 H Συνέλευση ψήφισε το πρώτο καταστατικό και θέσπισε 14 άρθρα, κάποια από τα οποία ανέφεραν ότι η γλώσσα των Ιερών Ακολουθιών θα είναι η αλβανική και οι Επίσκοποι πρέπει επίσης να είναι αλβανικής καταγωγής. 25 Σύμφωνα με το καταστατικό, η ανώτερη αρχή της Εκκλησίας μέχρι τη δημιουργία μιας Eπισκοπικής Συνόδου θα ήταν μια προσωρινή επιτροπή, αποτελούμενη από 4 Λαϊκούς με επικεφαλής τον At. Vasil Markot 26 (πάτερ Βασίλειος Μάρκος) από την Κορυτσά, φίλο του Νόλι, 24. Από τα πρακτικά της Συνέλευσης, διάταξη υπ αριθ. 49, Βεράτιο 12-9-1922. 25. Ό.π., διάταξη υπ αριθ. 3-4. 26. Ό.π., διάταξη υπ αριθ. 5-6. 61

χειροτονημένο στις 25 Ιανουαρίου 1919 στην Αμερική, ο οποίος είχε έρθει στην Αλβανία από το 1921 μαζί με έναν άλλο εθνικιστή, τον αρχιμανδρίτη Αγαθάγγελο Τσάμτση (Α. Çamçe), αργότερα επίσκοπο Κορυτσάς. Στις 14 Οκτωβρίου, ο Πρόεδρος του Ανώτατου Εκκλησιαστικού Συμβουλίου Ατ Βασίλειος Μάρκου γνωστοποίησε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο όλα όσα έλαβαν χώρα στο Βεράτι, καθώς και την αναγνώριση της Αλ βανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ως Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας με ειδικό διάταγμα από την πλευρά της Αλβανικής Κυβέρνησης. Επίσης, ο Πρόεδρος ζήτησε από τον Πατριάρχη να στείλει στην Αλβανία δύο Μητροπολίτες αλβανικής καταγωγής. 27 Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως φέρθηκε έξυπνα. Δεν αναγνώρι σε το Αυτοκέφαλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας, αλλά αποφάσισε να στείλει στην Αλβανία ως Έξαρχο τον Επίσκοπο Ιερόθεο, αλβανικής καταγωγής από την Πρεμετή, για να εξετάσει την κατάσταση επί τόπου. Το γεγονός της αυτοενθρόνισης του Νόλι στην Κορυτσά και η αντιπαλότη τά του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τις άλλες Ορθόδοξες Εκ κλησίες ήταν ο λόγος που τυπικά δεν συμμετείχε στην οργάνωση και στην εξέ λιξη του Κληρικολαϊκού Συνεδρίου του Βερατίου. 28 Μεγάλη αντίδραση γι αυτό το πραξικόπημα ήρθε από την Ελλαδική Εκκλησία, η οποία διαμαρτυρήθηκε αμέσως στα Ηνωμένα Έθνη. Τις αποφάσεις του Κληρικολαϊκού Συνεδρίου του Βερατίου αναγνώρισε η αλβανική κυβέρνηση στις 8 Σεπτεμβρίου. Δεκατρείς μέρες αργότερα, στις 21 Σεπτεμβρίου, τελέστηκε δοξολογία σε όλους τους ναούς, με την ευ καιρία της ανακήρυξης του Αυτοκέφαλου της Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας. Στις 30 Σεπτεμβρίου ο ιερέας Ιωσήφ Παπαπέτρου έστειλε από την Αυλώνα τηλεγράφημα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, με το οποίο γνωστοποιούσε την ανακήρυξη του Αυτοκέφαλου της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας. Τις ενέργειες του Κληρικολαϊκού Συνεδρίου του Βερατίου δεν αναγνώρισε καταρχήν η πλειοψηφία των ορθοδόξων χριστιανών της Αλβανίας. Για τον λόγο αυτό η αλβανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να λάβει αυστηρά μέτρα εναντίον των κληρικών, οι οποίοι ήταν αποφασισμένοι να διατηρήσουν 27. Dh. Beduli, ό.π., σ. 44. 28. Από τα αρχεία της Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας των Επιστημών, D. 293, Στ. 56/1922, Τίρανα 1922. 62

την κανονική τάξη. Τελικά, όμως, οι περισσότεροι πατριαρχικοί ιερείς υποχώρησαν, ενώ όσοι συνέχισαν να αντιδρούν διώχθηκαν από την αλβανι κή κυβέρνηση. 29 Τελικά, ύστερα από πολλές διεργασίες, ταλαντεύσεις και διαβουλεύσεις έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, στα μέσα Απριλίου 1923, επταμελής αλβανική επιτροπή. Κατά τη διάρκεια των μακρών διαπραγματεύσεων, το Οικουμενικό Πατριαρχείο παραχώρησε στην Αλβανική Εκκλησία το Αυ τοδιοίκητο, το οποίο όμως δεν δέχθηκε η αλβανική επιτροπή, αφού δεν πέ τυχε αυτό που ήθελε, καθώς το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν εννοούσε να παραχωρήσει Αυτοκέφαλο στην Αλβανική Εκκλησία. Έτσι, η επιτροπή αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη άπρακτη στις 12 Μαΐου 1923. 30 Την ίδια εποχή, τους μήνες δηλαδή Απρίλιο και Μάιο του 1923, ο Μητροπολίτης Θυατείρων Γερμανός αγωνιζόταν, ως Πατριαρχικός Έξαρχος Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης και ως απεσταλμένος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κοινωνία των Εθνών, να διαφωτίσει τους αρμόδιους με εκθέσεις σχετικά με το εκκλησιαστικό ζήτημα. Με την επιστροφή της επιτροπής στην Αλβανία, ο αγώνας των Αλβανών για να επιβάλουν την αλβανική γλώσσα σε όλους τους Ορθόδοξους ναούς της Αλβανίας έγινε πιο έντονος. Η επιτροπή όμως, που είχε μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη, αν και δεν πέτυχε την εκ μέρους του Οικουμενικού Πα τριαρχείου αναγνώριση του Αυτοκέφαλου, έπεισε τον Επίσκοπο Συνάδων Χριστόφορο Κίσση, 31 αφού του υποσχέθηκε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό, να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη και να μεταβεί στην Αλβα- 29. Γ. Μεταλληνός, Ο Χριστιανισμός εις την Β. Ηπειρο, Αθήνα 1974, σ. 15 30. Ν. Μυστακίδου, Εκκλησιαστική Αλήθεια Κωνσταντινουπόλεως, 1908, σσ. 107-108. Πύρρος Αθηνών, 23-11-1906. 31. Ο Επίσκοπος Συνάδων Χριστόφορος Κίσσης εγεννήθη εις Βεράτιον το 1882. Απεφοίτησεν από την Σχολήν Χάλκης το 1906 με τον βαθμόν «άριστα». Την 20ήν και 21ην Αυ γούστου 1910 εχειροτονήθη διάκονος και πρεσβύτερος αντιστοίχως. Την 2αν Νοεμβρίου 1917 εξελέγη Επίσκοπος Συνάδων, ως βοηθός Επίσκοπος της Μητροπόλεως Δέρκων. Την 11ην Αυγούστου 1923 ανεχώρησεν από την Κωνσταντινούπολιν δια την Αλβανίαν παρά την απαγόρευσιν του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τον Οκτώβριον του 1923 το Ανώτατον Εκκλησιαστικόν Συμβούλιον του Βερατίου τον ετοποθέτησεν εις την Μητρόπολιν Βελεγράδων. Τον Οκτώβριον του 1933 οι Αλβανοί τού ανέθεσαν την Διοίκησιν της Μητροπόλεως Κορυτσάς. Την 3ην Απριλίου 1937 το Οικουμενικό Πατριαρχείον τον εξέλεξε Μητροπολίτην Τιράνων και πάσης Αλβανίας. Φ. Οικονόμου, Ορθοδοξία και Ελληνισμός στην Β. Ηπειρο, 1990, σσ. 100-101. 63

νία. Έτσι, στις 11 Αυγούστου 1923, παρά την αντίθετη γνώμη της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ο Χριστόφορος αναχώρησε για την Αλβανία και έφτασε στην Κορυτσά στις 16 Αυγούστου. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο επέμενε στη λύση του Αυτοδιοίκητου, η Ελληνική Κυβέρνηση όμως, επειδή είχε πληροφορίες ότι η Ορθοδοξία της Αλβανίας κινδύνευε από την Ιταλία, το Βατικανό και την Ουνία, προέτρεπε τους ιθύνοντες του Φαναρίου να προβούν σε άμεση λύση του εκκλησιαστικού αυτού ζητήματος. Κατά τους τελευταίους μήνες του 1923 στην Αλβανία σημειώθηκαν εξε λίξεις. Στα μέσα Οκτωβρίου συνήλθε στο Βεράτι το Ανώτατο Εκκλησια στικό Συμβούλιο, που αποφάσισε να τοποθετήσει τους Επισκόπους Μι λη τουπόλεως Ιερόθεο και Συνάδων Χριστόφορο στις Μητροπόλεις Κορυ τσάς και Βελεγράδων και να χειροτονήσει σε Επίσκοπο και να τοπο - θετήσει τον Φαν Νόλι στη Μητρόπολη Δυρραχίου. Ύστερα από την από φα - ση αυτή, οι δύο Επίσκοποι, Ιερόθεος και Χριστόφορος, ευρισκόμε νοι στην Κορυτσά, αναγόρευσαν τους εαυτούς τους πραξικοπηματικά σε Μη τρο - πολίτες Κορυτσάς και Βελεγράδων αντίστοιχα, στις 17 Νοεμβρίου 1923, και την επομένη (18 Νοεμβρίου) συγκρότησαν οι δυο τους τη Σύνοδο της Αυτοκέφαλης Αλβανικής Εκκλησίας. Στις 30 Νοεμβρίου τα δύο αυτά μέλη της Συνόδου εξέλεξαν τον Φαν Νόλι Μητροπολίτη Δυρραχίου. Η χειροτο - νία του Νόλι έγινε στις 4 Δεκεμβρίου του 1923 στην Κορυτσά από τον Ιερόθεο και τον Χριστόφορο. Με τη χειροτονία του, που ήταν και επιθυμία του προέδρου της Αλβα νικής Κυβέρνησης Αχμέτ Ζώγου, έγινε πιστευτό ότι ο Νόλι, πολιτικός αντίπαλος του Αχμέτ Ζώγου και αρχηγός του κόμματος των φιλελευθέρων, θα έθετε τέρμα στην πολιτική του δραστηριότητα και θα ασχολούνταν απο κλειστικά πλέον με τα θρησκευτικά του καθήκοντα. Ο Φαν Νόλι όμως, πο λύ σύντομα διέψευσε τους πάντες, γιατί στις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 κατέβηκε και εξελέγη πληρεξούσιος Δυρραχίου, της Επαρχίας δη λαδή, την οποία εποίμανε τώρα και ως Μητροπολίτης. Μέχρι τις 6 Δεκεμβρίου 1923, το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν είχε λάβει καμία απόφαση για το εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας, γιατί ο πατριαρχικός θρόνος εχήρευε. Ύστερα, όμως, από τις εξελίξεις στην Αλβανία και κυρίως μετά την παρέμβαση και τις συστάσεις της Ελληνικής Κυβέρνησης, το Οικουμενικό Πατριαρχείο έδειξε τη διάθεση να παραχω- 64

ρή σει το Αυτοκέφαλο, αφού συμφωνούσαν σ αυτό και οι Εκκλησίες της Σερ βίας και της Ρουμανίας. Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας θα εκλεγόταν ο Επίσκοπος Μηλιτουπόλεως Ιερόθεος και έτσι θα παραμεριζόταν ο φιλόδο ξος και αντι πατριαρχικός Αλβανιστής Θεοφάνης (Φαν) Νόλι. 32 Για τη χειροτονία του Θεοφάνη σε Επίσκοπο και για τους δύο Επισκόπους, Μιλητουπόλεως Ιερόθεο και Συνάδων Χριστόφορο, που χειροτόνησαν τον Θεοφάνη σε Επίσκοπο και εμφανίζονταν στην Αλβανία ως Μητροπολίτες Κορυτσάς και Βελεγράδων αντίστοιχα, και μάλιστα είχαν εγκατασταθεί στις μητροπολιτικές έδρες, την Κορυτσά και το Βεράτιο, καμία απόφαση δεν ελήφθη, γιατί αυτό που πρώτευε τούτη τη στιγμή και απασχολούσε έντονα το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Ελληνική Κυβέρνηση ήταν να βρεθεί λύση στο εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας. Ενώ, όμως, καταβάλλονταν προσπάθειες για έναρξη των διαπραγμα τεύσεων για την παραχώρηση του Αυτοκέφαλου, τον Ιούνιο του 1924 εκδηλώ θηκε επανάσταση στην Αλβανία, που ανέτρεψε τον Αχμέτ Ζώγου. Τότε σχηματίστηκε Κυβέρνηση από τον Θεοφάνη Νόλι, τον «κόκκινο» Επίσκοπο, όπως τον αποκάλεσαν. Με αυτή την πολιτική αλλαγή στην Αλβανία το πολιτικό πρόβλημα έγινε πιο οξύ και το εκκλησιαστικό ζήτημα, όπως ήταν επόμενο, παραμερίστηκε. Οι διαπραγματεύσεις για να λυθεί το ζήτημα αυτό ξανάρχισαν το 1925, όταν στα πολιτικά πράγματα της Αλβανίας ήρθε ο Αχμέτ Ζώγου. Τα Χριστούγεννα του 1924 ο Αχμέτ Ζώγου έδιωξε τον Φαν Νόλι, επανήλθε στην εξουσία και επεδίωξε και πάλι να λύσει το εκκλη σιαστικό ζήτημα. 33 Κατά το διάστημα των 15 ετών (1922-1937) πολλοί παράγοντες αναμεί χθηκαν στην εκκλησιαστική κρίση της Αλβανίας. Κάποιοι από αυτούς επεδίωξαν να χρησιμοποιήσουν την κρίση αυτή για δικό τους όφελος, ενώ άλλοι προσπάθησαν να βοηθήσουν θετικά, ώστε να διευθετηθεί αυτή, προς όφελος του ορθοδόξου πληρώματος της Αλβανίας, χωρίς να τραυματι σθεί, με την εισαγωγή αντικανονικών ενεργειών και μεθόδων, το γόητρο της Ορθο δοξίας και να προσβληθούν οι θεσμοί, οι οποίοι διέπουν την διοίκησή της. 32. Χρ. Μικέλης, «Ο Ψευδοεπίσκοπος Φαν Νόλι», Εκκλησιαστική Αλήθεια, 1922, σ. 410. 33. Ευαγ. Κωσταρίδου, «Η Αυτοκέφαλος Αλβανική Εκκλησία», Χριστιανικόν Ημερολόγιον, 6, 1930, σ. 55. 65

Τελικώς, στις 12 Απριλίου 1937, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αφού βεβαιώθηκε πλέον ότι η παράταση της εκκρεμότητας του Εκκλησιαστικού Ζητήματος της Αλβανίας απέβαινε σε βάρος των ορθοδόξων Χριστιανών και διαπίστωσε ότι στην αλλόθρησκη αυτή χώρα παραβιάζονταν κατάφω - ρα οι κανόνες και οι θεσμοί της Ορθόδοξης Εκκλησίας, παραχώρησε με πνεύ μα μακροθυμίας το Αυτοκέφαλο στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας με Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο. 34 34. Απ. Γλαβίνας, Η Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 54, 66

2. Ο Φαν Νόλι ως μεταφραστής των Εκκλησιαστικών Βιβλίων και των Ιερών Ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας και οι προσπάθειές του να εισάγει την αλβανική γλώσσα στη Θεία Λατρεία και στην παιδεία Ο Νόλι υπήρξε εμπνευστής και πρωταγωνιστής της κίνησης για τον εξαλβανισμό της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Βορείου Ηπείρου και της εισα γωγής της αλβανικής γλώσσας στην εκκλησία. Μετά την αντικανονική χει ροτονία του ως κληρικού, από τον Ρώσο επίσκοπο Πλάτωνα, ο Φαν Νόλι θεμελιώθηκε στο Foeniks Hall Boston Mass, την Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (1908), την οποία «μετέτρεψε» σε κέντρο αλβανικής προπαγάνδας και εθνικών ιδεωδών. 35 Προς τούτο μετέφρασε και εξέδωσε στην αλβανική γλώσσα τα απαραίτητα λειτουργικά βιβλία, όπως: 1. Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς (Βοστόνη 1908). 2. Βιβλίο των Ιερών Ακολουθιών της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που περιέχει: α) την Ακολουθία του Μεγάλου Εσπερινού, β) την Ακολουθία του Ορθρου, γ) την Θεία Λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, δ) τους Υμνους του Οκτωήχου και ε) τις Καταβασίες: της Θεοτόκου, της Χριστού Γεννήσεως και της Αναλήψεως-Πεντηκοστής. Στο τέλος αυτού του βιβλίου τοποθέτησε και ένα μικρό λεξικό με την ορολογία της Εκκλησίας (Βοστόνη 1909). 36 Στο εισαγωγικό μέρος του βιβλίου ο Νόλι γράφει: «Χαρίζω στους ορθό δοξους Αλβανούς αυτό το βιβλίο, το οποίο είναι το δεύτερο που έχω μεταφράσει μέχρι τώρα και ελπίζω να είναι ωφέλιμο για το έθνος. Έχω υποσχεθεί στο έθνος μας ότι θα δώσω στα αδέλφια μου τα απαραίτητα βι - βλία για να προσεύχονται στη γλώσσα τους. Ευχαριστώ τους συμπατριώτες μου, οι οποίοι ζουν στην Αμερική, που με βοήθησαν στην εκτύπωση των βιβλίων. Σχετικά με τη μετάφραση, προσπάθησα να μην ξεφύγω πολύ από το ελληνικό κείμενο (το πρωτότυπο) και πιστεύω ότι είναι σωστή. Φυσικά δεν ήμουν ευχαριστημένος από τις παλαιές μεταφράσεις του Χριστοφορίδη και προσπάθησα να τις διορθώσω, χωρίς να αρνούμαι ότι με βοήθησαν στην απόδοσή τους. Ελπίζω ότι σύντομα θα καταλάβετε την 35. Χρ. Μικέλης, Σύντομος ανασκόπησις. Η Εκκλησία εις την Β. Ηπειρο, Νέα Υόρκη, 1974, σ. 14. 36. Dh. Beduli, ό.π., σ. 17. 67

ανάγκη και των άλλων βιβλίων που ετοιμάζω και αυτό το γεγονός με χα ροποιεί και με κάνει να δουλεύω με ζήλο...». 37 Από την άλλη, όμως, ο ίδιος έγραφε το 1908: «Μαύρισε η ψυχή μου από αυτές τις μεταφράσεις των λειτουργικών βιβλίων, διότι είναι όχι μόνο δύσκολες, αλλά και αρκετά βαρετές». 38 3. Το βιβλίο των Μεγάλων Εορτών της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Περιέχει κυρίως Υμνους των μεγάλων Εορτών της Ορθοδόξου Εκκλησίας μαζί με τις αποστολικές και ευαγγελικές περικοπές των Κυριακών, από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου έως την Κυριακή των Αγίων Πάντων. Επίσης αυτό το βιβλίο περιλαμβάνει και μία μικρή περίληψη των 12 μηνιαίων της Εκκλησίας. Τα δύο τελευταία βιβλία, που αναφέραμε πιο πάνω, ο Νόλι τα αφιέρωσε στον Ρώσο Επίσκοπο Πλάτωνα, για τις υπηρεσίες που του προσέφερε 39 (σχετικά με τη χειροτονία του και το αλβανικό ζήτημα). 4. Μικρό Τριώδιον (Triodhi i Vogël). Περιλαμβάνει ακολουθίες των Εσπερινών και Όρθρων των Κυριακών της περιόδου της Μεγάλης Τεσ σα ρακοστής. Η μετάφραση αυτή δεν είναι πλήρης, υπάρχουν πολλές ελλείψεις, λάθη και ελαττώματα. Εκδόθηκε στη Βοστόνη το 1933. 40 5. Παρακλητική (Lutësorja). Περιέχει τους ύμνους των Εσπερινών και Ορθρων του Οκτωήχου της Εκκλησίας μόνο για τις Κυριακές, χωρίς τους Κανόνες. Περιλαμβάνει επίσης και τον Μικρό και Μεγάλο Παρακλητικό Κα νό να εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον. Είναι μια μετάφραση του Μικρού Οκτω ήχου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που περιλαμβάνει οκτώ πλήρεις αναστά σιμες ακολουθίες σε εβδομαδιαίες ενότητες. Κάθε Ηχος αρχίζει από τον Εσπερινό του Σαββάτου και διαρκεί μέχρι το πρωί του επομένου Σαββάτου. Ορισμένοι ύμνοι που περιέχονται σε αυτό το βιβλίο έχουν περιληφθεί και σε άλλα βιβλία των ιερών Ακολουθιών, τα οποία μετέφρασε ο Νόλι. Χαρακτηριστικό είναι ότι η ταξινόμηση των μεταφράσεών του είναι άτακτη. Εκδόθηκε στη Βοστόνη το 1914. 6. Μικρό Πεντηκοστάριον (Pesëdhjetorja e vogël). Περιέχει την υμνολογία της περιόδου που αρχίζει από την Κυριακή του Πάσχα (Όρθρο) και τε- 37. Dh. Beduli, ό.π., σσ. 10-12. 38. Piro Tako, Νόλι, Έργα, 1, Τίρανα 1988, σ. 388. 39. Viron Koka, «Ιστορικές μελέτες», Liria Kombetare, Τίρανα 1965, τ. 1, σ. 36. 40. Dh. Beduli, ό.π., σ. 18. 68

λειώνει την Κυριακή των Αγίων Πάντων. Ειδικότερα το Πεντηκοστάριον, που μετέφρασε ο Νόλι, περιλαμβάνει την Ακολουθία της Κυριακής του Πάσχα, Υμνους των Εσπερινών και Ορθρων των Κυριακών της περιόδου της πεντηκοστής μαζί με τις αποστολικές και ευαγγελικές περικοπές, εκτός της Κυριακής των Αγίων Πάντων και της Ακολουθίας της Αναλήψεως, Εκδόθηκε στη Βοστόνη το 1914. Με αυτές τις μεταφράσεις στην αλβανική γλώσσα, ο Νόλι αποσκοπούσε να πετύχει τη διακοπή της επιρροής του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας. 41 Τα μεταφρασμένα βιβλία του Νόλι έφτασαν και στις αλβανικές κοι νότητες του Βουκουρεστίου και της Σόφιας, κομίζοντας μεγάλη αρωγή στην αλβανική ιδέα. 42 Οι εκκλησιαστικές αρχές της Αλβανίας εκείνη την εποχή δεν έδωσαν μεγάλη σημασία στην επέκταση των βιβλίων του Νόλι, διότι σκέφθηκαν ότι αυτή η κίνηση δεν θα είχε επιτυχία, αφού το μεγαλύτερο κομμάτι του κλήρου και του λαού επιθυμούσαν την ελληνική γλώσσα στην εκκλησία. Ομως, όταν είδαν ότι η κίνηση προχωρούσε και όσο περνούσε ο καιρός οι πιστοί ζητούσαν την εισαγωγή της αλβανικής γλώσσας στην εκκλησία, οι Επίσκοποι έλαβαν μέτρα, τα οποία σύμφωνα με κάποιους Αλβανούς (εθνικιστές) συγγραφείς, ζημίωσαν τα συμφέροντα της εκκλησίας. 43 Απαγόρεψαν στους ιερείς να τελούν Ιερά Μυστήρια, σε όσους είχαν τέτοιες σκέψεις, τους εμπόδισαν να είναι μέλη των Εκκλησιαστικών Συμβουλίων κλπ. Η αλβανική κίνηση ενισχύθηκε πιο πολύ μετά τη δημιουργία του αλβανικού κράτους, το 1920. Το Εκκλησιαστικό Συνέδριο του Βερατίου, το οποίο συγκλήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 1922, αποφάσισε ότι η επίσημη γλώσσα της εκκλησίας τόσο για την αλληλογραφία όσο και για τις Ιερές Ακολουθίες είναι η αλβανική. Προέβη επίσης στην ανακήρυξη του Αυτοκέφαλου της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας. Τον Ιούνιο του 1929 συγκλήθηκε στην Κορυτσά το δεύτερο Κληρικολαϊκό Συνέδριο, το οποίο κατάρτισε και ψήφισε, στις 29 Ιουνίου, το καταστατι κό της ορθόδοξης Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Αλβανίας, το οποίο αποτελεί το 41. Vehbi Bala, Ο Φαν Νόλι και η ποίησή του, Τίρανα 1958, σ. 4 42. Dh. Beduli, ό.π., σ. 10. 43. Piro Tako, Ο Φαν Νόλι στον πολιτικό και δημοσιογραφικό χώρο, Τίρανα 1974, σ. 94. 69

από 64 άρθρα. Το Καταστατικό αυτό υποβλήθηκε στην Αλβανική Κυβέρνη ση, κυρώθηκε ως νόμος του Κράτους και δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης. Εκείνη την εποχή η Ανώτατη Εκκλησιαστική Επιτροπή της Κορυτσάς αποφάσισε να διορθώσει τα βιβλία των ιερών Ακολουθιών του Νόλι, προσθέτοντας στην απέναντι σελίδα και το πρωτότυπο στην ελληνική γλώσσα. Αυτό έγινε για να βοηθήσει τους ιερείς να προσανατολίζονται καλύτερα κατά την τελετή των Ακολουθιών, όπως είχαν συνηθίσει μέχρι τότε. Επίσης, υπήρχαν πολλά λάθη από γλωσσική άποψη. Διορθώθηκαν λέξεις και ονομασίες, τις οποίες ο Νόλι είχε εκλατινίσει, όπως: Ιησούς Jesu, προφήτης Profet, τιμιωτέραν devotesi, Θεοτόκος Hyjlindese κλπ. 44 Κατά τα τέλη του 1936, ύστερα από πολυετείς διαπραγματεύσεις ανάμεσα στους Αλβανούς, το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Ελληνική Κυβέρνηση, φαινόταν πλέον κατάλληλη η στιγμή να διευθετηθεί οριστικώς το εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας και να παύσει η εκκρεμότητα του ζητήματος αυτού. Το έντονο ενδιαφέρον του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την επανάληψη των διαπραγματεύσεων και οι διεργασίες στην Αλβα νία, ύστερα μάλιστα και από τη σύγκληση στα Τίρανα του Εθνικού Εκ κλησιαστικού Συμβουλίου, που αποφάσισε την ανάληψη προσπαθειών προς την ίδια κατεύθυνση, καρποφόρησαν επιτέλους στις αρχές του 1937. Ταυτόχρονα, ο Νόλι συνέχιζε να βελτιώνει τις μεταφράσεις του από την Αμερική. Εξέτασε ξανά τα εκτυπωμένα βιβλία, τα διόρθωσε και τα ετοίμασε για καινούργια έκδοση από την Ορθόδοξη Αλβανική Επιτροπή της Αμερικής. Έτσι, το 1941 βγαίνει το Μικρόν Ευχολόγιον (Uratorja e Vogel). Αυτό το βιβλίο περιέχει τις Ακολουθίες που τελεί ο ιερεύς, δηλαδή του Αγιασμού, Βαπτίσματος, Γάμου, Ευχελαίου και Νεκρώσιμο, καθώς και διάφορες ευχές που απευθύνει σε ειδικές περιστάσεις, όπως σε εγκαίνια έργων κλπ. 45 Επίσης μετέφρασε την Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και των Προηγιασμένων Δώρων (του Αγίου Γρηγορίου του Διαλόγου). Στον πρόλογο του Ευχολογίου, ο Νόλι γράφει: «Αυτό το βιβλίο περιέχει τις πιο βασικές Ιερές Ακολουθίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, μερικές από 44. A. Vangjeli, Λειτουργικά Βιβλία, Κορυτσά 1929, σ. 15. 45. Ο Νόλι δεν ξεχωρίζει το Μικρόν Ευχολόγιον από το Μέγα Ευχολόγιον. Οι Ακολουθίες και οι ευχές που περιέχει το Ευχολόγιον είναι ανακατεμένες. Dh. Beduli, ό.π., σ. 18. 70

τις οποίες εκδίδονται για πρώτη φορά, όπως η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων, Τυπική Διάταξις της μετ Αρχιερέως τελουμένης λειτουργίας, η Ακολουθία του Αγίου Βα πτίσματος, η Ακολουθία εις Δίγαμον, η Ακολουθία της Χειροτονίας και Χει ροθεσίας, η Επικήδειος Ακολουθία εν τη Διακαινησίμω Εβδομάδι, Ευχή εις κεκοιμημένον Ιερέα, η Ακολουθία νεκρώσιμος εις νήπια κλπ. Από μία άποψη αυτό το Λειτουργικό βιβλίο εκπληρώνει μια επείγουσα ανάγκη της Εθνικής μας Εκκλησίας, από την άλλη όμως και οι παλαιότερες ακολουθίες ανανεώνονται, επανεκδίδονται διορθωμένες και πιο βελτιωμένες. Μερικές από τις ευχές έχουν μικρύνει και μερικά αναγνώσματα έχουν πα ραλειφθεί, όχι τόσο για οικονομικούς λόγους, όσο για το γεγονός ότι, αυ τά υφίστανται στα βιβλία, που ποτέ δεν διαβάζονται. Τα τροπάρια που προ σομοιάζουν, δηλαδή τα προσόμοια, έχουν μεταφραστεί όχι λέξη προς λέξη από το πρωτότυπο (τα ελληνικά βιβλία), αλλά με κάποιο άλλο ρυθμό, ώστε να διευκολύνει τους ψάλτες, οι οποίοι ξέρουν βυζαντινή μουσική. Αυτό που γίνεται αισθητό σ αυτά τα τροπάρια είναι ότι κάθε στίχος έχει μελωδικό νόημα και ορίζει την κατάληξη των μελωδικών λέξεων. Στο τέλος του βιβλίου προσθέσαμε έναν πίνακα Πασχάλιων ετών και κινητών εορτών από το 1942 έως το 1978». 46 Τα πρωτότυπα βιβλία που χρησιμοποίησε ο Νόλι για να δημιουργή σει τις μεταφράσεις του, είναι: 1. Η Θεία Λειτουργία περιέχουσα τον Εσπερινόν, τον Όρθρον, την Προσκομιδήν, τις Λειτουργίες των Ιωάννου Χρυσοστόμου και Βασιλείου του Μεγάλου και την Προηγιασμένην Γρηγορίου του Διαλόγου κλπ. Υπό Ι. Καρυοφίλλη, Εκδοσις τρίτη, Αθήναι 1896. 2. Η Θεία Λειτουργία, ήτοι Ιεροτελεστικόν τεύχος, ερμηνευμένον υπό Ιε ρωνύμου Βογιατζή, Αρχιμανδρίτου. Εκδοσις έκτη, Αθήναι 1912. 3. Ευχολόγιον το μέγα. Εκδοσις έκτη. Βενετία. Εκ του Ελληνικού Τυπογραφείου ο Φοίνιξ, 1891. 4. Ωρολόγιον το Μέγα. Εκδοσις έκτη. Βενετία. Εκ του Ελληνικού Τυπογραφείου ο Φοίνιξ. 1891. Για να μεταφράσει τα βιβλικά κομμάτια (ψαλμούς, αποστολικές και ευαγ γελικές περικοπές) χρησιμοποίησε τα εξής βιβλία: 46. Φαν Νόλι, Ευχολόγιον της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Βοστόνη 1941, σ. 3. 71

1. Τα Ιερά Γράμματα, Εν Οξωνία 1925. 2. Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα. Εγκρίσει της Α Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Εν Αθήναις 1928. 3. Ερμηνεία εις την Καινήν Διαθήκην υπό Νικολάου Δαμαλά. Εν Αθήναις 1876. Παρόλο που είναι πιο ολοκληρωμένες, οι καινούργιες εκδόσεις του Νόλι έχουν πολλές ατέλειες σε ό,τι αφορά την πιστότητα προς τα πρωτότυ πα κείμενα (ελληνικά), που χρησιμοποίησε ο ίδιος για τις μεταφράσεις του. Ο Νόλι έκανε ελεύθερη μετάφραση, έχει μικρύνει τα τροπάρια για χάρη της μελωδίας και του μουσικού ρυθμού, έχει κάνει αλλαγές, οι οποίες δυστυχώς δεν επιτρέπουν να χρησιμοποιούνται αυτά τα βιβλία στην Εκκλη σία ως επίσημα, ανεξαρτήτως αν, από την πλευρά της βυζαντινής μουσικής έχουν καλή συναρμογή. Οπως ξέρουμε, καμιά ορθόδοξη Εκκλη σία δεν έχει πειράξει, έστω και λίγο, το περιεχόμενο των λειτουργικών Βιβλίων για χάρη της μελωδίας ή του μουσικού ρυθμού. 47 Η αρμονία του λειτουργικού ήθους είναι μία παλαιά πα ρά δοση και μία από τις βασικές αρχές της πίστεως της Ορθόδοξης Ανα τολικής Εκκλησίας, αδιάσπαστο κομμάτι της οποίας είναι και η Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας. 48 Η μετάφραση ενός λειτουργικού κειμένου είναι πολύ πιο δύσκολη σε σχέση με κάθε άλλο λογοτεχνικό κείμενο και απαιτεί, στην προκειμένη περίπτωση, ο μεταφραστής να είναι όχι μόνο καλός γνώστης της αλβα νι κής γλώσσας, αλλά και της ελληνικής, από την οποία μεταφράζει τα εκ κλησιαστικά βιβλία, για να δώσει στην αλβανική εκδοχή το κάλλος της έκφρασης της γλώσσας. Πρέπει να είναι επίσης και καλός γνώστης των διαφόρων θεολογικών κλάδων της Δογματικής, της Εκκλησιαστικής Ιστο ρίας, της Λειτουργικής και του Τυπικού, της Ερμηνευτικής και Πατε ρι κής Θεολογίας για να δώσει το ορθόδοξο νόημα. Επίσης, πρέπει να είναι ταυτόχρονα και καλός γνώστης της βυζαντινής μουσικής, ώστε το μεταφρασμένο τρο πάριο να ταυτίζεται με τη μελωδία του, χωρίς να διαφέρει από το γνήσιο κείμενο. 49 47. Peter Minnar, «Η ιστορία πρέπει να εξεταστεί ξανά», ILLYRIA, 3-5-1995, σ. 20. 48. Dh. Beduli, ό.π., σ. 20. 49. Dh. Beduli, ό.π., σ. 22. 72

Βλέποντας τα πράγματα από αυτή την οπτική γωνία, οι μεταφράσεις του Νόλι παρουσιάζουν αρκετά ελαττώματα. Δεν θα μπούμε σε ανάλυ ση αυτού του θέματος. Θα φέρουμε ως παράδειγμα μόνο μια χαρακτηριστική περίπτω ση από δογματική άποψη, τη φράση του άρθρου 8 της Α Οικουμενικής Συνόδου (Νίκαια 325 μ.χ.), που μιλάει για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και που αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα σημεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στο ελληνικό πρωτότυπο αυτή η φράση είναι: «...Και εις το Πνεύμα το Άγιον... το εκ του Πατρός εκπορευόμενον...» Ο Νόλι την έχει με τα φράσει στα αλβανικά: «...Dhe me Ihpirtin e Ihenjte... qe dergohet prej Atit...», δηλαδή αντί της λέξεως «πνεύμα» (Fryme), χρησιμοποιεί τη λέξη «ψυχή» [shpirt (spirit, alma)]. Επίσης επισημαίνουμε ότι η λέξη «qe d ergohet» που χρησιμοποιεί δεν είναι σωστή. Επρεπε να είχε χρησιμοποιήσει τη λέξη «q e del», που σημαίνει «εκπορεύεται». Πιό σαφής ήταν ο Kristoforidhi, 50 ο οποίος στη μετάφραση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου χρησιμοποιεί τη φράση: «q e del prej Atit», η οποία είναι σωστή από ορθόδοξη άποψη. Αυτά τα σημαντικά εκφραστικά λάθη, που δεν ταιριάζουν με τη δομή της αλβανικής γλώσσας, καθιστούν τα κείμενα του Νόλι σκοτεινά και ακατανόητα. Επίσης παρατηρούνται λάθη στις ονομασίες και στην ορολογία. Φυσικά αυτό το γεγονός δεν μειώνει τη μεγάλη αξία που έχουν αυτές οι μεταφράσεις και ούτε τον κόπο, την προσπάθεια και το κουράγιο του μεταφραστή, που ακόμα και κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες έφερε σε πέρας το δύσκολο αυτό έργο. 51 50. Kristoforidis, στα ελληνικά Χριστοφορίδης Κωνσταντίνος Νέλκος. Αλβανός γλωσσολόγος ελληνικής καταγωγής, μεταφραστής και συγγραφέας. Γεννήθηκε το 1826 στο Ελμπασάν και ήταν γιος χρυσοχόου. Τελείωσε το δημοτικό σχολείο στη γενέτειρά του και στη συνέχεια σπούδασε στη Ζωσιμαία Σχολή στα Ιωάννινα. Όταν αποφοίτησε διέπρεψε στα γράμματα. Έζησε για αρκετό καιρό στη Μάλτα, όπου δίδαξε την ελληνική γλώσσα και άλλα μαθήματα σε ελληνικό σχολείο. Το 1872 μετέφρασε την Καινή Διαθήκη από τα ελληνικά στα γκέγκηκα (αλβανική διάλεκτος) και το 1879 στα τόσκηκα (αλβανική διάλεκτος) με ελληνικούς χαρακτήρες, π.χ. «Διάτα έ Ρε», που θα πει στα αλβανικά «Καινή Διαθήκη». Το 1882 διατύπωσε στην Κωνσταντινούπολη τη γραμματική της αλβανικής γλώσσας, ενώ αργότερα διατύπωσε το ελληνο-αλβανικό λεξικό, που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1904. Έχει γράψει επίσης αρκετά παιδικά βιβλία. Πέθανε το 1895 (Οι συγγραφείς της Αλβανίας, έκδοσις του Υπουργείου Εξωτερικών της Αλβανίας, τόμ. 1, 1930, σ. 77.) 51. Dh. Beduli, Kisha Orthodokse Autoqefale e shiperise μέχρι το 1944 (Η Αυτοκέφαλος Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας μέχρι το 1944), έκδοσις του Ινστιτούτου Αλβανικών Μελετών (Σπουδών), Τίρανα 1997, σ. 25. 73

Κεφάλαιο Γ Η αξιοποίηση των ικανοτήτων του Φαν Νόλι στον χώρο της δι πλωματικής και ρητορικής με στόχο την εκπλήρωση των πολιτικών φιλοδοξιών. Τα λάθη, οι βιαστικές κινήσεις και οι συγκρούσεις 1. Ο Φαν Νόλι ως διπλωμάτης και πρωταγωνιστής της κίνηση για την αναγνώριση της Αλβανίας ως ανεξάρτητου κράτους-μέλους της Κοινωνίας των Εθνών (Γενεύη 1920) Συγχρόνως με τα εκκλησιαστικά του καθήκοντα, ο Νόλι ασκούσε και πο λιτικά. Από τις πρώτες ημέρες της άφιξής του στην Αμερική, ακόμα και όταν είχε περιβληθεί το σχήμα του Ορθόδοξου ιερέα από τον Ρώσο Επίσκοπο Αλάσκας, διεξήγαγε σφοδρό προπαγανδιστικό αγώνα εναντίον των ελλη νι κών απόψεων για το βορειοηπειρωτικό, χωρίς να μπορέσει, ωστόσο, να πλήξει σοβαρά το γενικά φιλελληνικό πνεύμα που επικρατούσε τότε στις Η.Π.Α. (1912-1913). 1 Το 1914, αποφασισμένος να παρέμβει στις εξελίξεις που συντελούνταν, εγκατέλειψε την Αμερική και πήγε στην Αλβανία, όπου εργάστηκε δρα - στή ρια για την πλήρη ανεξαρτητοποίηση, εδαφική επέκταση και εθνική και πολιτισμική αυτονόμησή της. Μεταξύ άλλων, κατά τις περιοδείες του στη χώρα, προπαγάνδισε την ανάγκη διάσωσης και προαγωγής του πα ραδοσιακού αλβανικού πολιτισμού, την ανάγκη ανάπτυξης εθνικής πα ναλβανικής παιδείας και την εισαγωγή της αλβανικής γλώσσας στην εκ κλη σία. Μετά την επιστροφή του στις Η.Π.Α. (1915), ο Νόλι συνέχισε την πο λύπλευρη εθνική του δραστηριότητα και το 1917 κατόρθωσε να ονομαστεί παράνομα Επίσκοπος των Αλβανών μεταναστών. Ένα χρόνο αργότερα, η οργάνωση «Vatra» τον έστειλε στο Παρίσι, όπου διεξάγονταν ήδη διεθνείς διαβουλεύσεις για την τύχη της μεταπολεμικής 1. Χ. Ι. Σούλης, «Φαν Νόλι», Μ.Ε.Ε., τ. 23, 1937, σ. 819. 74

Ευρώπης. Εκεί προσέγγισε τους κύκλους της ιταλικής δι πλωματίας και για ένα διάστημα πολιτεύτηκε στο πλαίσιό της. χα ρα κτηρίστηκε μάλιστα και ως όργανο της ιταλικής πολιτικής. 2 Κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου πολέμου και μετά, από το 1914 μέχρι το 1920, που στην Αλβανία δεν υπήρχε κυβέρνηση, η Εκτελεστική Επι τροπή του Συνδέσμου «Vatra» ανέπτυξε δράση στο εξω τερικό, συγκεντρώνοντας χρήματα από τους Αλβανούς της Αμερικής για την ενίσχυση της χώρας τους. Το 1919 ο Νόλι οργάνωσε από την Ιταλία τη συγκρότηση της Αλβανικής Εθνοσυνέλευσης, η οποία τελικά συνήλθε σε σώμα τον Ιανουάριο του 1920 στην κωμόπολη Λούσνια της περιοχής Βερατίου, και ψήφισε το πρώτο Αλβανικό Σύνταγμα. Στις 3 Ιουνίου του 1920 η αλβανική κυβέρνηση, που ιδρύθηκε στη Λούσνια, έστειλε τελεσίγραφο στον Ιταλό στρατηγό Πιατσεντίνο, ζητώντας την απομάκρυνση των Ιταλών από τη Βλώρα (Αυλώνα) και το Αργυρόκαστρο. Ο Ιταλός στρατηγός δεν ανταποκρίθηκε στο τελεσίγραφο, κι έτσι οι Αλβανοί επιτέθηκαν εναντίον του ιταλικού στρατού, με αποτέλεσμα οι Ιταλοί να οπισθοχωρήσουν και να αποχωρήσουν από το Αργυρόκαστρο μετά από μερικές ημέρες, ενώ από τη Βλώρα αποχώρησαν τον Αύγουστο. 3 Οι Ιταλοί κράτησαν στην κατοχή τους μόνο το νησί Σαζάνι, απέναντι από τη Βλώρα. Λίγους μήνες μετά την απομάκρυνση των Ιταλών, ο Φαν Νόλι πήγε στην Αλβανία και αφού έδιωξε τον Ελληνα Μητροπολίτη Κορυτσάς Ιάκωβο, ανέλαβε την ηγεσία της Αλβανικής Εκκλησίας. Εξαιρετικά δημοφιλής και πολιτικά πανίσχυρος πλέον, παρενέβη στα φλέγοντα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και έγινε επικεφαλής της αλβανικής αντιπροσωπείας στην Γενεύη, όπου συνέβαλε στην αναγνώριση της Αλβανίας ως ανεξάρτητου κράτους-μέλους της Κοινωνίας των Εθνών (Δεκέμβριος 1920). 4 Ο Νόλι επελέγη ως αντιπρόσωπος της πολιτικής αποστολής λόγω του ότι ήταν γνώστης της αγγλικής και της γαλλικής γλώσσας, οι οποίες ήταν οι δύο επίσημες γλώσσες της Κοινωνίας των Εθνών. 2. Peter Minnar, «Peshkopi i Ri Shqiptar» («Ο Νέος Αλβανός Επίσκοπος»), The Christian Science Monitor, Βοστόνη 14-8-1954, σ. 3 3. Θεοφάνης Σ. Νόλι, Αυτοβιογραφία, Βοστόνη 1960, σ. 77. 4. Οθων Τσουνάκος, «Φαν Νόλι», Ε.Ε., τ. 7, 1999, σ. 252. 75

Στη Γενεύη (12 Νοεμβρίου 1920) ο Νόλι βρήκε μια δύσκολη πολιτική ατμόσφαιρα για την Αλβανία. Η επιστολή του προς τον Παντελή Ευαγγέλη (πρωθυπουργό της Αλβανίας) μιλάει καθαρά γι αυτό το γεγονός. Ο Νόλι περιγράφει την κατάσταση ως εξής: «Η εισαγωγή της Αλβανίας στον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών ήταν το πρώτο θέμα της πρώτης ημέρας των εργασιών της Επιτροπής, αμέσως μετά την άφιξη του Λόρδου Robert Secil. Μερικές αποστολές ήθελαν να ρίξουν κλήρο σχετικά με την αίτησή μας η οποία είχε φθάσει στην γραμματεία από τις 15 Οκτωβρίου (1920). Η Αγγλία είναι αδιάφορη και η Ιταλία εντελώς ψυχρή. Η Γαλλία φέρεται ζεστά μετά την πτώση του Βενιζέλου... Ένας υψηλά ιστάμενος της Επιτροπής μού είπε ότι η κατάσταση είναι πιο εύκολη για μας, διότι από τα δύο εμπόδια της εισόδου της Αλβανίας στην Κοινωνία των Εθνών, η Ελλάδα αποκλείστηκε και η Γιουγκοσλαβία ίσως δεν αντιδράσει πολύ. Ο απεσταλμένος του Βελγίου, ο Hafa Saine, τον οποίο γνωρίζω από την Αμερική, μου είπε με σιγουριά και εύχομαι να έχει κάποια βάση αυτό, ότι η Αλβανία και η Φινλανδία θα εισαχθούν χωρίς πολλές συζητήσεις. Τον παρακάλεσα να μου τα επαναλάβει αυτά που μου είπε, γιατί φοβήθηκα μήπως με κοροϊδεύει... Η Ελβετία μάς κοιτάζει με καλό μάτι. Οι καθηγητές Pitard και Du Bochet, συντάκτες της Journal de Genève, έκαναν καλή δουλειά με τους Ελβετούς απεσταλμένους. Ο πρόεδρος Giuseppe Motta ήταν ο πρώτος που μας κάλεσε να τον επισκεφθούμε. Μια από αυτές τις μέρες θα τον δούμε. Και κάτι απρόβλεπτο, η Ιαπωνία μάς φλερτάρει. Απ όλα αυτά που σας περιέγραψα, δεν είμαι και πολύ αισιόδοξος, αλλά σας τηλεγραφώ τις λέξεις «succés probable», 5 τις οποίες παρακαλώ να ερμηνεύσετε ως εξής: «Μπορεί να του κατέβει στο κεφάλι του Safit να μας κάνει να χαρούμε με ένα ωραίο αστείο... Όπως βλέπετε, από τις ειδήσεις και τα τηλεγραφήματα που σας στέλνω, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρχίζω κι εγώ να καταργώ το ιερό έθιμο και αυτό μου θυμίζει τη γνωστή παροιμία: Όταν έχεις αμαρτωλούς φίλους, κινδυνεύεις να κολλήσεις την ασθένειά τους». 6 Ο θρίαμβος του Νόλι για την αναγνώριση της Αλβανίας ως ανεξάρτητου κράτους-μέλους της Κοινωνίας των Εθνών οφείλεται στις προσπάθειες του Λόρδου Robert Sesil, εκπροσώπου της Νότιας Αφρικής, ο οποίος οργάνωσε 5. «succés probable»: γαλλική έκφραση, που σημαίνει «πιθανή επιτυχία». 6. Από το Κεντρικό Αρχείο του Κράτους, Document 121, Dosja 6, Τίρανα 1920. 76

την κίνηση ώστε η Αλβανία να γίνει μέλος της Κοινωνίας των Εθνών. Κατά τη συνεδρίαση, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Νόλι, ο Μουχάμεντ Αλί, εκπρόσωπος της Ινδίας, έκανε την εξής παρατήρηση: «Η Αλβανία αξίζει να είναι μέλος της Κοινωνίας των Εθνών, γιατί είναι η μοναδική χώρα στον κόσμο όπου οι μουσουλμάνοι, οι ρωμαιοκαθολικοί και οι ορθόδοξοι χριστιανοί συνυπάρχουν σαν αδέλφια μεταξύ τους, ανεξαρτήτως από τις θρησκευτικές διαφορές τους». Η ένταξη της Αλβανίας στην Κοινωνία των Εθνών κατά τον Φαν Νόλι είχε μεγάλη σημασία, γιατί ομολογούσε από τη μία μεριά την ανεξαρτησία της και από την άλλη υποτιμούσε την κρυφή συμφωνία του Λονδίνου. Εκτός δε των άλλων, έλυνε και την υπόθεση των συνόρων της Αλβανίας. Το 1913 μια Διεθνής Επιτροπή, αποτελούμενη από εκπροσώπους των έξι Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης της εποχής εκείνης, εστάλη στην Αλβανία για να ορίσει επί τόπου τα σύνορά της, τα οποία είχαν σημειωθεί και στον χάρτη, πριν από το Συνέδριο των Πρέσβεων στο Λονδίνο. 7 Η Επιτροπή ολοκλήρωσε την αποστολή της στον νότο και όρισε τα σύνορα της Αλβανίας από το Ιόνιο Πέλαγος μέχρι τη Λίμνη Όχρι (Αχρίδα). Αυτά είναι τα σύνορα που χωρίζουν την Αλβανία από την Ελλάδα. Οι εργασίες της Επιτροπής σταμάτησαν, εξαιτίας του ξεσπάσματος του Α Παγκοσμίου πολέμου. Γι αυτόν τον λόγο τα ανατολικά και βόρεια σύνορα έμειναν αόριστα. Οι Γιουγκοσλάβοι εκμεταλλεύτηκαν αυτό το γεγονός και εισέβαλαν στη βόρεια Αλβανία, σαν να ήταν κομμάτι της δικής τους χώρας. 8 Προέβαλαν δε τον ισχυρισμό ότι «δεν παραβιάζουμε κανένα σύνορο, γιατί με την Αλβανία δεν υπήρχαν ποτέ σύνορα». Ένα χρόνο μετά την είσοδο της Αλβανίας στην Κοινωνία των Εθνών, το 1921, διεθνής επιτροπή πήγε στην Αλβανία και όρισε επί τόπου τα σύνορα με την Γιουγκοσλαβία. Εκείνη την εποχή, όταν εξελίσσονταν οι συζητήσεις στη συνεδρίαση της Κοινωνίας των Εθνών, ο Έλληνας εκπρόσωπος παραπονέθηκε για τους χειρισμούς του Φαν Νόλι. Υπήρχαν αντιδράσεις από την πλευρά του Λόρδου Σεσίλ, εκπροσώπου της Νότιας Αφρικής, ο οποίος υποστήριζε τον Νόλι. 9 7. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σσ. 70, 78. 8. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 80. 9. Arben Puto, Demokracia e rrethuar (Πολιορκημένη Δημοκρατία), Τίρανα 1990, σ. 74. 77

Μια αμερικανική εφημερίδα το 1924 έγραφε σε άρθρο της: «...Ο Φαν Νόλι είναι ένας αξιόλογος άνθρωπος, εξειδικευμένος διπλωμάτης, αρμόδιος σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, καλός ρήτορας, που από τις πρώτες ημέρες της συνεδρίασης μάς εντυπωσίασε εδώ στη Γενεύη. Νίκησε τους βαλκάνιους αντιπάλους του με ένα καταπληκτικό τρόπο, αλλά πάντα με χαμόγελο. Είναι ένας άνδρας με βαθειά κουλτούρα, ο οποίος έχει διαβάσει κάθε τι που αξίζει να διαβάσει κανείς στα γαλλικά και τα αγγλικά.» 10 Είναι παράξενο όμως ότι, μετά από αυτή την καταπληκτική διπλωματι κή επιτυχία, τη μεγαλύτερη μάλιστα της διπλωματικής του καριέρας, ο Φαν Νόλι έμεινε σαν περιπλανώμενος Ιουδαίος στη Γενεύη. Η Αλβανική κυβέρνηση (1921) δεν του έστειλε τα απαραίτητα χρήματα για να πληρώσει τα έξοδά του και τα εισιτήρια του ταξιδιού. Ως δικαιολογία προέβαλαν ότι το ταμείο του κράτους ήταν άδειο. Για μια ακόμα φορά τον βοήθησε οικονομικά ο σύνδεσμος «Vatra», ο οποίος του έστειλε τα χρήματα που χρειαζόταν. 11 10. Fan Noli, The Manchester Guardian, 23-7-1924, σ. 3. 11. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 81. 78

2. Ο Φαν Νόλι αρχηγός της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης στην Αλβανική Βουλή (1921-1924) Στις 8 Απριλίου 1921 ο Φαν Νόλι επέστρεψε στην Αλβανία. Έφτασε στη Βλώρα με μεγάλη υπερηφάνεια και ύφος νικητή, γιατί κατάφερε με τη διπλωματία του να γίνει δεκτή η είσοδος της χώρας του στα Ηνωμένα Έθνη. Μετά τη Θεία Λειτουργία, που τέλεσε ο ίδιος στην αλβανική γλώσσα στην Εκκλησία του Αγίου Βλασσίου, ως «υψηλός μουσαφίρης», πήγε στην πρωτεύουσα. Όλος ο αλβανικός Τύπος χαιρέτισε τον ερχομό του Νόλι ως ένα σημαντικό γεγονός. Σε καμιά άλλη πολιτική προσωπικότητα δεν είχαν κάνει τέτοιες τιμές, όπως προκύπτει από τα γραφόμενα στις εφημερί δες Koha Agimi και Drita Shrumbini του Ελμπασάν. 12 Ο ερχομός του Νόλι στην Αλβανία είχε διπλό στόχο να συμβάλει, αφενός, στην επανίδρυση του νέου κράτους και στην πρόοδο της αλβανικής κοινωνίας, και αφετέρου να κερδίσει έδαφος για να προετοιμάσει και να πραγματοποιήσει το Αυτοκέφαλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβα νίας. 13 Στις 21 Απριλίου, σε ένα από τα μεσαιωνικά σπίτια των Τοπτάνων, συνεδρίασε η Πρώτη Αλβανική Βουλή υπό την παρουσία 78 βουλευτών. Σε σχέση με τους άλλους βουλευτές, ο Νόλι δεν εκλέχθηκε βουλευτής από τις εκλογές της 5ης Απριλίου, αλλά διορίστηκε από τη «Vatra» ως εκπρόσωπος των Αλβανών της Αμερικής, με βάση την αίτηση που είχε κάνει η αλβανική κυβέρνηση μερικούς μήνες πριν (ο Νόλι έλεγε ότι είναι εκπρόσωπος των εργατών και αγροτών της Αμερικής). Ως βουλευτής της «Vatra», με μισθό 2.000 δολάρια, είχε καθήκον να εργάζεται στη Βουλή με βάση τις εντολές της οργάνωσης που τον είχε στείλει και να την ενημερώνει για κάθε συμβάν. 14 Ο Αλβανο-αμερικανός βουλευτής βρέθηκε σε μια Βουλή που η πλειοψηφία της ήταν πρώην αξιωματικοί της τούρκικης διοίκησης, οι οποίοι είχαν 12. «Αυτός θεωρείται ως ένας από τους σπάνιους άνδρες που έχει σήμερα η Αλβανία..., ένα όνομα που λατρεύεται από κάθε Αλβανό..., μαθημένος και διαλλακτικός στα εθνικά θέματα...». Εφημερίδα Shkumbini, Elbasan 1921. Από το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, Τίρανα 1921, doc. 96, dos. 19/1921. 13. «...O Σεβασμιώτατος, μετά από μακρά περίοδο αγώνα που ξεκίνησε στην Αμερική και Ευρώπη, έρχεται σήμερα στη Βουλή ως εκπρόσωπος των Αλβανών της Αμερικής...». Koha (Καιρός), Κορυτσά, Απρίλιος 1921. 14. Από το αρχείο της Vatra. Από τις παραπομπές του βιβλίου του Piro Taco, Ο Φαν Νόλι στον χώρο της πολιτικής και της δημοσιογραφίας, Τίρανα 1974, σ. 105. 79

σπουδάσει στις σχολές της Κωνσταντινούπολης, ενώ οι υπόλοιποι ήταν πρίγκιπες περιοχών, κληρικοί και πολύ λίγοι διανοούμενοι με δυτικό πνεύμα. Ο Νόλι έβλεπε τη δυσκολία αυτών των βουλευτών να αφήσουν πίσω τους ένα παρελθόν τύπου οριεντάλ και να επανιδρύσουν ένα κράτος με σύγχρονο, ευρωπαϊκό προφίλ. 15 Ο Αvni Rustemi από το εξωτερικό έστειλε τηλεγράφημα προς την Αλβανική Βουλή με το εξής κείμενο: «Το πνεύμα του Γεωργίου Καστριώτη (Σκεντέρμπεη) να σας συνοδεύει στις κρίσιμες στιγμές για να κρατήσετε το μεγαλείο της αρβανιτικής φυλής με μέσα του 20ού αιώνα». Στη Βουλή φανερώθηκαν δύο πολιτικές ομάδες: το Λαϊκό Κόμμα και το Προοδευτικό Κόμμα. Ο Νόλι είχε έρθει με την ιδέα να δημιουργήσει το Εθνικό Κόμμα, αλλά δεν μπόρεσε να την υλοποιήσει. Τότε, κάτω από αυτές τις συνθήκες, αναγκάστηκε να συμμετάσχει στο Λαϊκό Κόμμα, που είχε 28 βουλευτές, οι οποίοι τον εξέλεξαν ομόφωνα ως αρχηγό τους. Το Προοδευτικό Κόμμα είχε στο ενεργητικό του μια ομάδα συντηρητικών, αποτελούμενη από ηνωμένους μπέηδες, όπως ο Αχμέτ Ζώγου και άλλους, οι οποίοι δεν είχαν εθνική συνείδηση, αλλά το μόνο που ήθελαν ήταν να διατηρήσουν την εξουσία και τις περιουσίες τους. Και οι δύο αυτές ομάδες αυτοαποκαλούνταν «κόμματα», ενώ στην πραγματικότητα απείχαν από το να θεωρούνται τέτοια, γιατί δεν είχαν ού τε πρόγραμμα ούτε καταστατικό. Η εκλογή του Νόλι στην αρχηγία του Λαϊ κού Κόμματος τον τοποθέτησε στο μέτωπο της πολιτικής ζωής της Αλβανίας. Ο Νόλι συμμετείχε στις συνεδριάσεις της Βουλής ως αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος και ως μέλος της Επιτροπής της Δικαιοσύνης. Όμως, σύμφωνα με τα πρακτικά της Εθνικής Επιτροπής, από τους 9 μήνες του χρόνου ο Νόλι παρουσιαζόταν στη Βουλή μόνο τους 5, ενώ τον υπόλοιπο χρόνο ασκούσε διπλωματικά καθήκοντα στα Ηνωμένα Έθνη. Στις 17 Ιουνίου 1921 ο Νόλι έφτασε στη Γενεύη. Στις 25 Ιουνίου συνεδρίασε η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών στην Αίθουσα των Γυαλιών του Πα λατιού των Εθνών. Εκεί, ο Νόλι βρέθηκε δίπλα στον απεσταλμένο της Ελλάδας, τον Αλεξανδρόπουλο, και της Γιουγκοσλαβίας, τον Ιωβάνοβιτς, καθώς και ανάμεσα σε εκατοντάδες δημοσιογράφους και άλλους προσκεκλημένους. Ήταν ο πρώτος αγώνας σε διεθνές επίπεδο. Στον λόγο του, 15. Από το Αρχείο του Ινστιτούτου της Ιστορίας, doc. 238, dos. A-IV-153, Τίρανα, 30-4- 1921. 80

ο Νόλι τόνισε ότι το καθήκον του Συνεδρίου των Πρέσβεων ήταν η έγκριση των συμπερασμάτων μεταξύ των νικητών και των ηττημένων του Α Παγκοσμίου Πολέμου και, επειδή η Αλβανία είχε παραμείνει ουδέτερη ως χώρα, δεν έπρεπε να επανεξεταστεί η υπόθεση των συνόρων της, που είχαν οριστεί από το 1913. Υπενθύμισε ότι ο σκοπός των Ηνωμένων Εθνών είναι η εξασφάλιση της αρμονίας μεταξύ των μελών τους. Αυτές οι δηλώσεις δημιούργησαν μεγάλες αντιδράσεις. Μεταξύ του Νόλι και εκπροσώπων των γειτόνων του Νότου και του Βορρά άνοιξε σκληρός διάλογος. Ο Νόλι αντέδρασε, παρουσιάζοντας πολιτικά και ιστορικά επιχειρήματα. Αμέσως μετά το τέλος της συνεδρίασης έδωσε συνέντευξη Τύπου και ενημέρωσε τους δημοσιογράφους ότι, επειδή η Επιτροπή δεν έλυσε την αλβανική υπόθεση, θα ζητούσε από αυτή να την τοποθετήσει στο πρώτο μέρος των εργασιών της Κομισιόν. «Η Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών», δήλωσε ο Νόλι, «δεν έλυσε το αλβανικό ζήτημα, αλλά το ηθικό όφελος ήταν τε ράστιο, λόγω των διαστάσεων που έλαβε το θέμα, κυρίως μέσω του Τύπου, με αποτέλεσμα να προκαλέσει την οργή των φίλων της Αλβανίας, οι οποίοι θεώρησαν ότι έγινε αδικία εκ μέρους της Επιτροπής». Ο διεθνής Τύπος, όπως οι εφημερίδες La Suisse, Manchester Guardian, Daily News, Westminster Gazette, εξεθείασαν τα προτερήματα του Αλβανού δι πλωμάτη, τις ευρείες γνώσεις του και ιδιαίτερα την ευγλωττία του στη ρη τορική. Σε τηλεγράφημα που ο Νόλι έστειλε στα Τίρανα, τόνισε τον μεγάλο ρόλο του Τύπου ως ενός από τα πιο χρήσιμα όπλα για την προστασία ενός μικρού έθνους, όπως το δικό του. Αργότερα, στην ανοιχτή συζήτηση, θα συνέχιζε τον διπλωματικό πόλεμο. Η σοβινιστική πολιτική (όπως την θεωρούσε εκείνος) και οι επιθετικές πράξεις του Βελιγραδίου στα αλβανικά εδάφη, του έδωσαν την αφορμή να καταγγείλει και να αποκαλύψει με αδιαμφισβήτητα στοιχεία, να ζητήσει από την Κοινωνία των Εθνών την απομάκρυνση των γιουγκοσλαβικών δυνάμεων και να τονίσει την ανάγκη για επείγουσα αποστολή μιας διεθνούς επιτροπής, που θα εξέταζε την κατάσταση επί τόπου. Η προειδοποίηση που έκανε για τον κίνδυνο από τον Βορρά επιβεβαιώθηκε μετά από λίγο καιρό, όταν στις 17 Ιουλίου, ως αποτέλεσμα της στρατιωτικής επέμβασης και της ώθησης του Βελιγραδίου ξέσπασε η σχισματική της Μιρντίτα. 16 Από την άλλη πλευρά, ο Νόλι θα 16. Mιρντίτα: Νομός της βόρειας Αλβανίας (βορεινή περιοχή). 81

πάλευε με την πρόκληση των κινδύνων που έρχονταν από τους γείτονες του Νότου. Σε γράμμα προς τον Πρωθυπουργό Ι. Vrioni, γράφει: «...Κάνουμε παρατήρηση σ αυτούς που κάνουν συναισθηματική πολιτική και βάζουν σε κίνδυνο το έθνος. Κινδυνεύουν τα σύνορα του Νότου...». 17 Κατά τη θερινή περίοδο, ο Νόλι ήρθε για λίγο στην Αλβανία και γύρισε τον Αύγουστο ξανά στη Γενεύη. Στις 2 Σεπτεμβρίου, προς το τέλος της Συνέλευσης της Κοινωνίας των Εθνών, που κλήθηκε για τη νέα γιου γκο - σλαβική επέμβαση, ο Νόλι κατήγγειλε αυστηρά την κυβέρνηση του Βελιγρα δίου, όχι μόνο για την οργάνωση της αυτοαποκαλούμενης Δημοκρατίας της Μιρντίτα, αλλά και για τις καινούργιες στρατιωτικές προετοιμασίες εναντίον της χώρας του. Μετά από σκληρό διάλογο ανάμεσα στον Νόλι και τον Ιωβάνοβιτς, η Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών πείσθηκε για την αλήθεια των επιχειρημάτων του Νόλι και αποφάσισε να εξετάσει την υπόθεση. η ενεργητική παρέμβασή του έφερε αποτελέσματα. Μετά την έγκριση της απόφασης της Επιτροπής της Κοινωνίας των Εθνών στις αρχές Δεκεμβρίου, τα γιουγκοσλαβικά στρατεύματα απομακρύνθηκαν τελικά από την Αλβανία. Παράλληλα, ο Νόλι έλαβε μέρος στην Επιτροπή των Μειονοτήτων και ασχολήθηκε με το θέμα. Σε συζήτηση με τον Καζαντζή και τον Σπατάικοβιτς, ανέλυσε την υπόθεση της Βορείου Ηπείρου και έκανε λόγο για την καλή μεταχείριση των μειονοτήτων στη χώρα του, την ίδια στιγμή που οι Έλληνες καταπατούσαν τη γη των Αλβανών και οι Σέρβοι αποίκιζαν συστηματικά στο Κοσσυφοπέδιο. Ο Νόλι υπογράμμισε: «Πρέπει να τηρήσω στάση σοφή και σεβαστή, με σκοπό να κερδίσω τη συμπάθεια της διεθνούς κοινής γνώμης και της Επιτροπής». Για τον Νόλι, ο Λόρδος Cecil έλεγε: «Η αλβανική αποστολή έδωσε στη Συνέλευση της Κοινωνίας των Εθνών ένα μεγάλο δείγμα σοφού και αντικειμενικού πνεύματος, εξασφαλίζοντας τη συμπάθεια». Στα τέλη Οκτωβρίου ο Νόλι κατόρθωσε δυο μεγάλες πολιτικές νίκες: τις επιτυχημένες επαφές του με την Κοινωνία των Εθνών και την αναγνώριση εκ μέρους των Μεγάλων Δυνάμεων της αλβανικής κυβέρνησης και των αλβανικών σύνορων ως καθορισμένων και άθικτων. Ο Μεχμέτ Κονίτσα ενημέρωσε τον Πρωθυπουργό της Αλβανίας ότι ο Σεβασμιώτατος Νόλι έχει κερδίσει μεγάλη συμπάθεια και διεθνή φήμη, προς όφελος της χώρας του. 17. Φαν Νόλι, Γενεύη 1920. 82

Ο Νόλι επέστρεψε στην Αλβανία στα μέσα Νοεμβρίου ως νικητής, την ίδια στιγμή όμως η επικαιρότητα στην χώρα του ήταν γεμάτη από σκληρές αντιπαλότητες και πολιτικές και κυβερνητικές κρίσεις. Από τον Ιούλιο είχαν αλλάξει τρεις κυβερνήσεις. Μετά από μερικούς μπέηδες πρωθυπουργούς, δημιουργήθηκε από τους εθνικιστές ένα Γραφείο Συνεργατών του Πρωθυπουργού (Cabinet), με αρχηγό έναν ορθόδοξο πατριώτη, τον Παντελή Ευαγγέλη. Οι φήμες έλεγαν ότι στον Νόλι θα δινόταν το χαρτοφυλάκιο του Υπουργού Εξωτερικών. Προς το παρόν δεν περίμενε υψηλά πολιτικά καθήκοντα. τον περίμεναν άλλες δραστηριότητες, με πιο σημαντική την ανακήρυξη του Αυτοκέφαλου της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας. Η επιστροφή του Νόλι στη χώρα του συνοδεύτηκε από δύο αξιόλογα δώρα που έκανε στον λαό του, και ιδιαίτερα στη νέα γενιά. Αυτά ήταν τα βιβλία Η ιστορία του Σκεντέρμπεη και το μυθιστόρημα του Μπλάσκο Ιμπάνιεθ Βιθέντε 18 H Καλύβα (La Baracca, 1899), τα οποία είχαν εκδο θεί στην Αμερική και τώρα και στην Αλβανία. Το πρώτο έργο, που το αφιέρωσε στη μητέρα του, τη Μαρία Στυλιανού Νόλι, έγινε δεκτό με με γά λο ενθουσιασμό από τους αναγνώστες της Αλβανίας και της Αμερικής. «Οι Αλβανοί», γράφει η εφημερίδα Dielli, «έχουν μπροστά τους ένα λαμπερό διαμάντι και έναν φωστήρα... Είναι το καλύτερο βιβλίο που έβγαλε το σοφό μυαλό του Επισκόπου μας το τελειότερο και το βαθύτερο που έχει γραφτεί τα 400 τελευταία χρόνια». 19 Στην Αλβανία, κάτω από αυτές τις πολιτικές συγκυρίες, ο Νόλι αποσκο πούσε στο να γνωρίσει καλά τη χώρα του και τους ανθρώπους. Επισκέφθηκε πρώτα την Κρούια και πάτησε το πόδι του στο κάστρο του Σκε ντέρμπεη, εκπληρώνοντας έτσι το αιώνιο όνειρό του. Μετά την Κρούια πήγε στη Βλώρα, όπου γιόρτασε την ημέρα της σημαίας (εθνική αλβανική εορτή της 28ης Νοεμβρίου 1912) και έγινε δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό και τιμές. 18. Μπλάσκο Ιμπάνιεθ Βιθέντε (Blasco Ibanez Visente): Ισπανός συγγραφέας και πολιτικός, ο οποίος απέκτησε παγκόσμια αναγνώριση με τα μυθιστορήματά του, που έχουν ως θέμα τον Α παγκόσμιο πόλεμο. Το πιο περίφημο από τα έργα του είναι Οι τέσσερις ιππότες της Αποκαλύψεως (Los cuatro jinetes del Apocalipsis, 1916), στο οποίο βασίστηκαν δύο αμερικανικά φιλμς. Συνδεόταν με τη γενιά του 1898 (Βαλένθια, Ισπανία, 1867 Μαντόν, Γαλλία, 1928). Ν. Κουμούτσος, «Μπλάσκο Ιμπάνιεθ», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 43, 1998, σ. 398. 19. Dielli, Βοστόνη 1921, σ. 2. 83

Το 1922 ο Νόλι διορίστηκε Υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση του Xhafer Ypi, 20 αλλά μετά από μερικούς μήνες παραιτήθηκε γιατί δεν μπο - ρού σε να συμβιβαστεί με την πολιτική του. Ένα χρόνο μετά, στις 21 Νοεμβρίου 1923, χειροτονήθηκε Επίσκοπος Δυρραχίου. Δεν αφοσιώθηκε, όμως, στο ποιμαντικό του έργο, αλλά συνέχισε τον δρόμο της πολιτικής, εξαναγκα σμένος σ αυτό, όπως ο ίδιος έλεγε, λόγω των ιστορικών συγκυριών. 21 Στις 23 Φεβρουαρίου 1924 άρχισαν οι συνεδριάσεις του κοινοβουλίου. Η εκλογή του Προέδρου της βουλής ήταν το πρώτο θέμα της ημέρας. Στις 3 το μεσημέρι, μέσα στο Κοινοβούλιο, ο Μπεκίρ Βαλτέρι, αντίπαλος του Υπουργού Εσωτερικών Αχμέτ Ζώγου, πυροβόλησε και τραυμάτισε τον τελευταίο στον αριστερό ώμο. Παραλίγο θα γινόταν μακελειό στη Βουλή, διό τι όλοι σχεδόν οι βουλευτές ήταν οπλισμένοι. Αλλά, επειδή ο Ζώγου δεν ήθελε να κάνει ελεύθερο πόλεμο, γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ επικίνδυνο, έδωσε εντολή στην προσωπική του ασφάλεια να μην πυροβολήσουν κα τά των αντιπάλων του. Με τη βοήθεια της συμμορίας του βγήκε σώος από την αίθουσα του Κοινοβουλίου και προετοίμασε την επίθεση. Πολιόρκη σε με τη βία την πρωτεύουσα, με σκοπό να συλλάβει τους βουλευτές της αντιπολίτευσης, να κηρύξει πόλεμο και να επιβάλλει τη δικτατορία του. 22 Με εντολή του Ζώγου, ο επικεφαλής της συμμορίας του, ο μουσουλμά - νος Οσμάν Γαζέπι, προσπάθησε να εκβιάσει τους βουλευτές της αντιπολίτευ σης να παραδοθούν. Οι βουλευτές αντιστάθηκαν και τότε ο Οσμάν Γαζέπι περικύκλωσε το κτίριο του κοινοβουλίου, με αποτέλεσμα να τους κρα τήσει ομήρους μέχρι να συλλάβουν τον αντίπαλο του Ζώγου. Μια άλλη συμμορία, με αρχηγό τον Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι, είχε παρα ταχθεί σε στρατηγικό σημείο, κοντά στο κεντρικό τζαμί των Τιράνων. Παρ όλο που είχε ανθρώπους μαζί του, ο Ζώγου δεν ένιωθε τόσο δυνατός ώστε να επιχειρήσει αμέσως επίθεση. Περίμενε να φθάσουν ενισχύσεις από την Ντίμπρα και το Μάτι (πατρίδα του Ζώγου). 23 Ενώ ο Αχμέτ Ζώγου περίμενε ενισχύσεις, η κατάσταση ανατράπηκε υπέρ των βουλευτών της αντιπολίτευσης. Ο στρατηγός των Τιράνων Τζελάλ Πρεβέζα και ο αρχηγός της Αστυνομίας Σεφκέτ Κόρτσα αρνήθηκαν να 20. Xhafer Υpi (1880-1940): Πρωθυπουργός της Αλβανίας (1921-1922). Ιστορία της Αλβανικής Λογοτεχνίας, Τίρανα 1997, σ. 275. 21. Θεοφάνης Σ. Νόλι, Αυτοβιογραφία, Βοστόνη 1960, σ. 83. 22. Arben Puto, ό.π., σ. 55. 23. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 85. 84

εκτελέσουν τις εντολές του Ζώγου και έδωσαν εντολή στους συντονιστές τους να κυνηγήσουν την συμμορία του Ζώγου και να σπάσουν την πολιορκία της Βουλής. Ενημέρωσαν τους βουλευτές ότι ο στρατός και η αστυνομία ήταν έτοιμοι να τους προστατεύσουν και ότι ήταν ελεύθεροι να συνεχίσουν τη συνεδρίαση ή να πάνε στα σπίτια τους. Ο Καπετάν Σελίμ Λιμποχώβα, συνοδευόμενος από τον Χαμζί Βλώρα, πήγε στο σπίτι του Αχμέτ Ζώγου για να τον εμποδίσει να στείλει κι άλλους στρατιώτες στο κτίριο της Βουλής. Ο πρώτος ταγματάρχης Ντεντ Νικόλα, συνοδευόμενος από τον υποταγματάρχη Ανέστι Κεσάι από τη Χειμάρρα, 24 ξαρμάτωσε τον Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι και τον Φικίρ Ντίνε, εισβάλλοντας το κεντρικό τζαμί των Τιράνων, όπου είχαν εγκατασταθεί με εντολή του Ζώγου. Ενα τάγμα στρατιωτών στάλθηκε στη γέφυρα του Τουγιάννι και εμπόδισε 2.000 χωροφύλακες, που θα έρχονταν για να βοηθήσουν τον Ζώγου από το Μάτι (βόρεια Αλβανία). Το ίδιο έγινε και με το άλλο τάγ μα, που θα ερχόταν από τη Ντίμπρα (βόρεια Αλβανία). Εκτός των άλλων, ο καπετάν Σεφκέτ Κόρτσα κατέλαβε την τηλεφωνική υπηρεσία και την τηλεγραφία, για να εμποδιστεί η αποστολή μηνυμάτων, ώστε να μην σταλεί ενίσχυση από το Ελμπασάν. Το σώμα ασφαλείας του Ζώγου αποσύρθηκε από τη Βουλή και την εγκατέλειψε. Ο εκτελεστής παραδόθηκε σε μια επιτροπή αποτελούμενη από βουλευτές και των δύο κομμάτων. Ο Βαλτέρι δήλωσε ότι είχε επιχειρήσει να σκοτώσει τον Ζώγου, γιατί ήθελε να σώσει την Αλβανία από έναν προδότη. 25 Αφού φυλάκισαν τον Μπεκίρ Βαλτέρι, το κοινοβούλιο συνέχισε τη συνε δρίαση για την εκλογή του Προέδρου του. Πρόεδρος της Βουλής εκλέχθη κε ο Εσφέρ Φράσερι, από το συντηρητικό κόμμα, ο οποίος έλαβε 58 ψή φους, ενώ ο υποψήφιος του φιλελεύθερου κόμματος Ιμπραήμ Γκίνι έλαβε 33 ψήφους. Οι συντηρητικοί είχαν την εξουσία στα χέρια τους, κα θώς αποτελούσαν την πλειοψηφία της Βουλής, υπεξαιρώντας τις ψήφους. 26 Κατά την πολιορκία της Βουλής, η οποία διήρκεσε τέσσερις ώρες, ο Φαν Νόλι αισθάνθηκε σαν τον Προφήτη Δανιήλ στον λάκο των λεόντων. 27 24. Χειμάρρα ή Χιμάρρα: Κωμόπολη της νότιας Αλβανίας (Βορείου Ηπείρου), στα πα ράλια της διοικητικής περιφέρειας Αυλώνος στην Αδριατική, ανάμεσα στην Αυλώνα και τους Αγίους Σαράντα. Σύγχρονο Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, εκδ. Πελεκάνος, σ. 1400. 25. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 86. 26. Θεοφάνης Σ. Νόλι, ό.π., σ. 87. 27. Παλαιά Διαθήκη, Δανιήλ, κ. 6, 17-25. «...και ο προφήτης Δανιήλ, λεόντων ποιμήν...», από το απολυτίκιον του Αγίου. 85

3. Ο Φαν Νόλι επικεφαλής της Δημοκρατικής Επανά στασης του Ιουνίου 1924 και Πρωθυπουργός της Αλβανίας (Ιούνιος - Δεκέμβριος 1924) Την άνοιξη του 1924 στην Αλβανία ξέσπασε επαναστατική κίνηση, που εξέφραζε με πρωτόγνωρο τρόπο τις απόψεις των φτωχών. Οι κυριότερες πολιτικές της χώρας είχαν διασπαστεί. Ένας σκληρός πόλεμος διεξήχθη μεταξύ της συντηρητικής δεξιάς, η οποία αποσκοπούσε στο να διατηρήσει τα παλιά προνόμια σε μια φεουδαρχική Αλβανία, και της προοδευτικής πλευράς, η οποία υποστήριζε μεταρρυθμίσεις που θα έβαζαν τη χώρα στο δρόμο της ανάπτυξης και της δημοκρατικής εξέλιξης. Ο πόλεμος εξελίχθηκε αρχικά στο πλαίσιο του βουλευτικού συστήματος, που ιδρύθηκε στην Λούσνια, 28 ρίχνοντας φως στην αλβανική πραγματικότητα. Έτσι δημιουρ γήθηκε μια εξτρεμιστική, ρευστή κατάσταση: οι πολιτικές κρίσεις συμπλέχθηκαν με τις συνεχόμενες κυβερνητικές κρίσεις. Αρχηγοί της κίνησης, για μια Αλβανία εργατών και αγροτών ενάντια στους μπέηδες και τους πλούσιους, ήταν οι Φαν Νόλι, Λουίγκ Γκουρακούκι, Αβνί Ρουστέμι και Μπαϊράμ Τσούρι. Αυτοί, κατά τον αλβανικό Τύπο, 29 είχαν ανάψει στις ψυχές των φτωχών τον δίκαιο, ιδανικό σκοπό. Ανίκανη να σταματήσει την έντονη πορεία των δημοκρατικών δυνάμεων, η συντηρητική κυβέρνηση της χώρας αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τη βία ως μέσο για να εξασφαλίσει την εξουσία που κατείχε. Όλοι οι μπέηδες της εποχής εκείνης (1923) είχαν ως πνευματικό αρχηγό των Αχμέτ Ζώγου, ο οποίος, όπως γράφει ο αλβανικός κομμουνιστικός Τύπος 30 (1959), είχε δείξει 28. Στη Λούσνια, στις 28 Ιανουαρίου 1920, πραγματοποιήθηκε συνέδριο που διήρκησε 3 μέρες. Σ αυτό έλαβαν μέρος 50 αντιπρόσωποι από όλη την Αλβανία. Το Συνέδριο της Λούσ νιας πήρε αποφάσεις με ιστορική σημασία για την Αλβανία. Δημιούργησε μια επιτροπή, αποτελούμενη από 4 άτομα, που θα εκτελούσε τα καθήκοντα της ηγεσίας του κράτους, κα θώς και μια άλλη εθνική επιτροπή από 37 άτομα, για τη λειτουργία της Βουλής. Καθαίρεσε την προσωρινή Κυβέρνηση του Δυρραχίου (Durresi) και εξέλεξε μια καινούργια κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Σουλεϊμάν Δελβίνα. Διακήρυξε ως πρωτεύουσα της Αλβανίας την πόλη των Τιράνων. Αλβανικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό, Έκδοση της Ακαδημίας των Επιστημών της Αλβανίας, Τίρανα 1985, σ. 511. 29. Κεντρικό Αρχείο του Κράτους (Α.Q.SH.), fondi 251, v. 1924, d. 136, 140. 30. Από το Αρχείο του Ινστιτούτου της Ιστορίας, «Ντοκουμέντα και ιστορικό υλικό από τον πόλεμο του αλβανικού λαού για την ελευθερία και τη δημοκρατία (1917-1941)», Τί ρανα 1959, doc. n. 160. 86

ότι ήταν αρμόδιος της δολοπλοκίας και του πολιτικού φόνου. Τη φυσική εξουδετέρωση των πολιτικών αντιπάλων ανέλαβε ο Ζώγου, προκειμένου να επιβάλει δικτατορία στη χώρα του. Στις 20 Απριλίου 1924 δολοφόνησε σε δρόμο των Τιράνων τον Αβνί Ρουστέμι, τον αρχηγό της οργάνωσης Bash kimi (Ένωση), η οποία συγκέντρωνε τα πιο προχωρημένα στοιχεία των νέων διανοουμένων, που είχαν ως ιδανικό την αναγέννηση της Αλβανίας σε δημοκρατικές βάσεις. Η δολοφονία αυτή ήταν μια απόπειρα εναντίον της συνείδησης του έθνους, γι αυτό και σηματοδότησε την εξέγερση-αφε τη ρία των μεγάλων γεγονότων της άνοιξης του 1924, που προκάλεσαν την κατίσχυση της Δημοκρατικής Επανάστασης. Από τον βορρά, υπό την καθοδήγηση του Μπαϊράμ Τσούρι (Bajram Curri), η επαναστατική κίνηση εξαπλώθηκε με γρήγορους ρυθμούς στον νότο, όπου 12.000 αγρότες άρπαξαν τα όπλα για να χτυπήσουν τις δυνάμεις της κυβέρνησης. Με αρχηγό τον Φαν Νόλι, δημιουργήθηκε στη Βλώρα επιτροπή για τη γενική γραμμή της επανάστασης. Οι μεγάλες δυνάμεις έκαναν μια τελευταία προσπάθεια για να βοηθήσουν την κυβέρνηση, όταν ο άγγλος υπουργός Άιρες, εκτελώντας μια αιφνίδια επέβαση στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας, πρότεινε τη συμφιλίωση των δύο πλευρών. Όμως, ούτε αυτό το γεγονός μπόρεσε να σταματήσει τη γρήγορη νίκη της Δημοκρατικής Επανάστασης. Στις πρώτες μέρες του Ιουνίου 1924 οι εναπομείνουσες συντηρητικές δυνάμεις εκδιώχθηκαν πέρα από τα σύνορα, ιδιαίτερα στη Γιουγκοσλαβία, όπου ο Ζώγου έγινε δεκτός ως σύμμαχος και ανέλαβε την εποπτεία των μελλοντικών εξελίξεων στην Αλβανία. Στις 16 Ιουνίου 1924 σχηματίστηκε η Δημοκρατική Κυβέρνηση με αρχηγό τον Φαν Νόλι, που παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το τέλος Δεκεμβρίου 1924 (6 μήνες). Παρ όλο το μικρό χρονικό διάστημα παραμονής στην εξου σία, η Δημοκρατική Κυβέρνηση απετέλεσε σημαντικό σταθμό στη δημοκρατική μεταβολή της αλβανικής κοινωνίας. Το πρόγραμμά της, όπως το παρουσίασε ο Νόλι στις 18 Ιουνίου 1924, εξέφραζε απόλυτα, εκείνη την εποχή, τα οράματα των χαμηλών στρωμάτων του λαού. Σημαντικοί σταθμοί του προγράμματος ήταν η εγκατάσταση της ελευθερίας της πολιτικής και η εφαρμογή μιας σειράς μεταρρυθμίσεων, με κυρίαρχη την αγροτική. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, βέβαια, δεν ήταν δυνατό να ξεπεράσουν τα όρια της κλασικής δημοκρατίας, αλλά υπόσχονταν να δημιουργήσουν μια βάση για τις συνεχόμενες και βαθιές κοινωνικές ανατροπές. 31 31. Historia e Shqiperise (Ιστορία της Αλβανίας), τόμ. 3, Έκδοση της Ακαδημίας των Επιστημών της Αλβανίας, Τίρανα 1984, σ. 287. 87

Η καινούργια κυβέρνηση του Νόλι, που σχηματίστηκε στις 16 Ιουνίου 1924, αποτελούνταν από τους: Φαν Νόλι, Πρωθυπουργός Σουλεϊμάν Δελβίνα, Υπουργός Εξωτερικών Ρετζέπ Σάλα, Υπουργός Εσωτερικών Κασέμ Κιαφζέζι, Υπουργός Αμύνης Σταύρος Βινιάου, Υπουργός Δικαιοσύνης και Παιδείας Κιαζίμ Κοτσούλι, Υπουργός Τύπου και Γεωργίας Κεμάλ Μπουσάτι, Υπουργός χωρίς χαρτοφυλάκιο Ο Νόλι, ο Λουίγκ Γκουρακούκι (Luigi Gurakuqi) και ο Σταύρος Βινιάου ήταν οι πιο προοδευτικοί και ένθερμοι υποστηρικτές των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Οι ενέργειες αυτής της επαναστατικής κίνησης θα ερχόταν σε σύγκρουση με τα συντηρητικά στοιχεία, ιδιαίτερα με τους στρατιωτικούς. Κάτι τέτοιο θα καθόριζε εκ των προτέρων όλη τη δραστηριότητα της καινούργιας κυβέρνησης, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό πολιτικό πεδίο. Το πρόγραμμα της κυβέρνησης περιελάμ βανε τα κυριότερα καθήκοντα των μελών της όπως αναφέρθηκαν πιο πάνω. Μεταφράστηκε από τον Νόλι στα αγγλικά και εστάλη με τηλεγράφημα στις αλβανικές πρεσβείες των χωρών και στα πρακτορεία ειδήσεων. 32 Το πρόγραμμα προκάλεσε το ενδιαφέρον των αντιδραστικών κύκλων στο εξω τε ρικό, οι οποίοι προανήγγειλαν ότι η καινούργια κυβέρνηση θα αντιμετώπιζε προβλήμα τα και δυσκο λίες στις διεθνείς πολιτικές αρένες. Το κεντρικό πρόβλημα της εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης του Νόλι ήταν, χωρίς αμφιβολία, αυτό της διεθνούς αναγνώρισης, δηλαδή της διατήρησης καλών σχέσεων με τις κυβερνήσεις άλλων κρατών, το οποίο συναντάται συνεχώς στο κέντρο της διπλωματικής δραστηριότητας της κυβέρνησης αυτής. Στις 17 Ιουνίου ο καινούργιος πρωθυπουργός Φαν Νόλι ενημέρωσε μέσω τηλεγραφήματος τους πρωθυπουργούς των χωρών της Ευρώπης όπως τον Herriot (Γαλλία), τον MacDonald (Αγγλία), τον Mussolini (Ιταλία), τον Pachic (Γιουγκοσλαβία) και τον Παπαναστασίου (Ελλάδα) ότι η υψηλή Eπιτροπή της Αντιβασιλείας (Regence) τού είχε 32. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 195, fl. 1-4. 88

αναθέσει τον σχηματισμό φιλελεύθερης κυβέρνησης, που είχε ως σκοπό να δώσει στην Αλβανία μια σύγχρονη και δημοκρατική διοίκηση. 33 Στο πλαίσιο αυτής της δραστηριότητας περιλαμβάνεται και το τηλεγράφημα που απηύθυνε ο Νόλι στις 19 Ιουνίου στον Drummond, Γενικό Γραμματέα της Κοινωνίας των Εθνών, 34 καθώς και μια επιστολή προς τον Υπουργό της Ιταλίας Markezi Durazzo, με την οποία ζητούσε από τη Ρώμη να προειδοποιήσει τις κυβερνήσεις των γειτονικών χωρών να μην επεμβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις της Αλβανίας. Από την πλευρά της, η φασιστική Ιταλία έβλεπε με ελπίδα τις αλλαγές στο πολιτικό σκηνικό της Αλβανίας. Ο κύριος σκοπός της ιταλικής πολιτικής ήταν να εξασφαλίσει βάσεις εντός της χώρας, ώστε να πραγματοποιήσει εισβολή στην Αλβανία, όπως είχε σχεδιάσει από καιρό. Η φασιστική κυβέρνηση της Ιταλίας δεν είχε επιλέ ξει ακόμα τις πολιτικές ομάδες της Αλβανίας, ωστόσο δεν θεωρούσε εκεί νη τη στιγμή κατάλληλο τον Ζώγου, ο οποίος δεν παρείχε αρκετές εγγυή σεις. Παρόλο που ήταν ο κύριος αντιπρόσωπος του τσιφλικαδικούσυντη ρητικού ρεύματος στην εσωτερική ζωή της Αλβανίας ρεύμα που εξασφάλιζε μεγάλες δυνατότητες για άνοιγμα εναντίον των εξωτερικών επιρροών και συμφερόντων, όπως έδειξε καθαρά ο πολιτικός πόλεμος στην Αλβανική Βουλή (1920-1924), οι συνεχείς ταλαντεύσεις του όσον αφορά την εξωτερική πολιτική, άλλες φορές προς τη Γιουγκοσλαβία και άλλες προς την Αγγλία, τον καθιστούσαν αναξιόπιστο. 35 Εξάλλου, η Ρώμη δεν ενδιαφερόταν για οποιοδήποτε άνοιγμα. αποσκοπούσε στο να εξασφαλίσει στην Αλβανία πρωτεία, τοπικά αλλά και ολοκληρωτικά. Σε τέτοιες πολιτικές συγκυρίες, ο Μουσολίνι διάλεξε μια μέση οδό, ώστε οι αλλαγές στην Αλβανία να συντελεστούν με ήπιο τρόπο, αλλά και να μην αποκαλυφθεί η δική του παρέμβαση, για να μην αποχωριστεί τους συμμάχους, και ιδιαίτερα τη Γιουγκοσλαβία. Έτσι, προσέγγισε τη νέα κυβέρνηση στέλνοντας στον Νόλι απάντηση στο τηλεγράφημά του, στις 21 Ιουλίου 1924, όπου τον συνέχαιρε για το υψηλό καθήκον που του είχαν εμπιστευτεί. 36 33. Στα τηλεγραφήματα αυτά ο Νόλι προσπαθούσε να παρουσιάσει το σχήμα της καινούργιας κυβέρνησης ως μια συνταγματική αλλαγή, αναφέροντας και το καθήκον που του είχε αναθέσει η Επιτροπή της Αντιβασιλείας. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 136, 140. 34. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 141. 35. Documenti Diplomati Italiani D.D.I. (Διπλωματικό Ιταλικό Ντοκουμέντο), 7a serie, vol. III, d. 222, σ. 135-136. 36. D.D.I. ό.π., vol. III, d. 306, σ. 179. 89

Ένα πρώτο αποτέλεσμα στην υπόθεση της αναγνώρισης της Δημοκρατι κής Κυβέρνησης του Νόλι, όσον αφορά την ιταλική στάση, ήταν ότι η Ρώ μη τάχθηκε υπέρ αυτής, φάνηκε προετοιμασμένη να την αναγνωρίσει, αλλά δεν το έκανε αμέσως, όπως πίστευαν στα Τίρανα. Στις 22 Ιουνίου, το αλβανικό Υπουργείο Εξωτερικών ενημέρωσε με τηλεγράφημα όλες τις δι πλωματικές αντιπροσωπείες της Αλβανίας στο εξωτερικό ότι «η Ιταλική κυβέρνηση αναγνώρισε επίσημα την καινούργια Αλβανική κυβέρνηση». 37 Ο ίδιος ο Φαν Νόλι, μιλώντας με τον εκπρόσωπο της Ιταλίας σχετικά με την απάντηση του Μουσολίνι, άφησε να εννοηθεί ότι κι εκείνος αναγνωρίζει την κυβέρνηση του τελευταίου. Όμως, τα διπλωματικά ιταλικά ντοκουμέντα, εκτός από το ότι δεν αφήνουν καμία αμφιβολία γι αυτό το θέμα, δείχνουν ξεκάθαρα και την αιτία δι σταγμού της Ιταλικής κυβέρνησης, που δεν ήθελε να ενεργήσει χωρίς τις συμμαχικές κυβερνήσεις. Γι αυτή τη μεταστροφή της πείσθηκαν επιτέ λους τα Τίρανα. Σε τηλεγράφημα, που εστάλη εκείνες τις μέρες στην αλβανική πρε σβεία στη Ρώμη, το Υπουργείο Εξωτερικών της κυβέρνησης Νόλι εκδήλωσε όλη του την απογοήτευση για το ότι η αναγνώριση εκ μέρους της Ιταλίας de jure και de facto είχε διαψευστεί μετά από μερικές ώρες, το νίζο ντας ότι δεν υπήρχε αναγνώριση de jure. 38 Σ αυτή την περίπτωση, η κυβέρ νηση Νόλι απαιτούσε από την πρεσβεία να παρέμβει και να ζητήσει επί μονα από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ιταλίας την αναγνώρισή της άμεσα. Οι Αλβανοί ήλπιζαν ότι την πλήρη ανα γνώριση εκ μέρους της Ιταλίας θα ακολουθούσε και η αναγνώριση εκ μέρους της Αγγλίας, γεγονός που θα κατέλυε τα εμπόδια και θα άνοιγε τον δρόμο για την κυβέρνηση Νόλι. 39 Παρόλες τις ταλαντεύσεις, η Ρώμη δεν άφησε στην άκρη αυτή την υπό θεση. Δεν έχασε το ενδιαφέρον της για την οικοδόμηση σχεδίου συνεργασίας με την καινούργια κυβέρνηση των Τιράνων. Πήρε την πρωτοβουλία για τη λύση της υπόθεσης της αναγνώρισης σε ευρύτερο, διεθνές πλαίσιο από τους διπλωματικούς εκπροσώπους στις μεγάλες πρωτεύουσες: Λονδίνο, Παρίσι, Ουάσινγκτον και Βελιγράδι. 40 Με καμία από τις άλλες συμμαχικές κυβερνήσεις η Ιταλία δεν χειρίστηκε το ζήτημα της αναγνώρισης της 37. P. Pastorelli, Η Ιταλία και η Αλβανία 1924-1927, Φλωρεντία 1967, σ. 34. 38. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 140, f. 30. 39. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 140, f. 30. 40. D.D.I. ό.π., vol. III, d. 336, σ. 185. 90

Αλβανικής κυβέρνησης τόσο στενά όσο με την Γιουγκοσλαβική κυβέρνηση. Και αυτό είναι αναμενόμενο, καθώς καμία άλλη κυβέρνηση εκείνη την εποχή δεν ανταγωνιζόταν τη Ρώμη στην Αλβανία όσο αυτή του Βελιγραδίου. Η Γιουγκοσλαβική κυβέρνηση κράτησε από την αρχή μια αρνητική στάση, που εκδηλώθηκε αμέσως μετά τις ανταλλαγές τηλεγραφημάτων μεταξύ Νόλι και Πασίτς. Η Γιουγκοσλαβική κυβέρνηση όχι μόνο δεν ήταν έτοιμη να αναγνωρίσει την καινούργια Αλβανική κυβέρνηση, αλλά ήταν αποφασισμένη να εμποδίσει με κάθε τρόπο την εδραίωσή της τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στη διεθνή πολιτική αρένα. Το ζήτημα της αναγνώρισης της Δημοκρατικής Κυβέρνησης θεωρήθηκε κλειστό στις ιταλο-γιουγκοσλαβικές επαφές κατά το τέλος Αυγούστου, όταν το Βελιγράδι κατηγόρησε την κυβέρνηση Νόλι για ώθηση των οπλισμένων συμμοριών στα σύνορα. Ο ίδιος ο βασιλιάς της Γιουγκοσλαβίας Αλέξανδρος ζήτησε από τον Μουσολίνι να μεσολαβήσει στα Τίρανα για να δοθεί τέλος στην άγονη πολιτική των προκλήσεων (colpi di spillo) που ακολουθούσε η Αλβανία εναντίον της Γιουγκοσλαβίας. 41 Από την πλευρά του, ο γιου γκοσλαβικός Τύπος έκανε εκστρατεία κατηγορώντας την κυβέρνηση Νόλι ως υπεύθυνη για τις δραστηριότητες των ανταρτών στο Κόσσοβο. 42 Ο Μουσολίνι επιχείρησε να παίξει τον ρόλο του διαμεσολαβητή, δίνο - ντας αμέσως εντολή στον αντιπρόσωπό του Marchetti να συζητήσει την υπόθε ση με τον Νόλι και να του τονίσει ότι, αν επιβεβαιωθούν οι γιουγκοσλα βικές κατηγορίες, θα δυσκολέψουν πολύ οι ιταλικές διπλωματικές ενέρ γειες σχετικά με την εύνοια στην αναγνώριση της Δημοκρατικής Κυβέρ νη σης. 43 Στις αρχές Νοεμβρίου δεν υπήρχαν ελπίδες να εξελιχθεί η υπόθεση. Στη Γιουγκοσλαβία βρισκόταν σε εξέλιξη η ανθαλβανική εκστρατεία (σύμφωνα με τον αλβανικό Τύπο) όχι μόνο στον διπλωματικό τομέα, αλλά σ αυτόν της επέμβασης με όπλα. 44 Για τη θέση της Ελληνικής κυβέρνησης στην υπόθεση της αναγνώρισης της Δημοκρατικής Κυβέρνησης Νόλι δεν μπορούν να εξαχθούν συμπεράσμα τα, καθώς οι σχετικές πηγές είναι ελάχιστες και αντιφατικές. Το απο- 41. D.D.I. ό.π., vol. III, d. 420, σ. 243. 42. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 143. 43. D.D.I. ό.π., vol. III, d. 420. 44. A. Puto, ό.π., σ. 25. 91

τέλεσμα της υπόθεσης αυτής εκ μέρους της ελληνικής πλευράς παρουσιάστηκε σχεδόν όπως και στην περίπτωση της ιταλικής πλευράς. Εκείνες τις ημέρες η αλβανική πρεσβεία στην Αθήνα έστειλε αναφορά σε όλες τις πρεσβείες των ξένων χωρών στα Τίρανα, στην οποία τόνιζε ότι η αλβανική εξέγερση σχολιάστηκε έντονα από τον Τύπο στην Ελλάδα και ότι οι εφημερίδες δημοσίευσαν άρθρα με αρνητικά σχόλια. 45 Όμως, μερικούς μήνες αργότερα, στον ελληνικό Τύπο γινόταν λόγος για την αναγνώριση της Αλβανικής κυβέρνησης εκ μέρους της Ελληνικής ως κάτι γνωστό. 46 Έτσι, όταν από τα μέσα Νοεμβρίου γνωστοποιήθηκε η καταγγελία της παλιάς ελλη - νοσερβικής συνθήκης της συμμαχίας, που έγινε στην εποχή των βαλκανι κών πολέμων, εκ μέρους της γιουγκοσλαβικής πλευράς, οι ελληνικές εφημε ρίδες θεώρησαν ως μια από τις αιτίες που έσπρωξαν το Βελιγράδι να κάνει ένα τέτοιο βήμα τη βιαστική κίνηση εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης που, χωρίς πρώτα να συνεννοηθεί με τη γιουγκοσλαβική, είχε κάνει την ανα γνώριση της κυβέρνησης Νόλι. 47 Το ίδιο έλεγε και ο εκπρόσωπος της Αλ βανίας στην Αθήνα, ο οποίος ενημέρωνε για τα γεγονότα το Υπουργείο Εξωτερικών στα Τίρανα. 48 Εκείνη την εποχή επικρατούσε ένταση στις ελληνοαλβανικές σχέσεις. Οι συγκρούσεις σχετικά με ένα κομμάτι συνόρων (δέκα χωριά της Κορυτσάς) που βγήκαν στην επιφάνεια εντονότερες, η ένταση στον Τύπο εναντίον της κυβέρνησης Νόλι, και τέλος η βοήθεια που έδωσαν οι ελληνικές Αρχές στην ομάδα του Μουφίτ Λιμποχώβα (Mufit Libohova) για την επίθεση στην κατεύθυνση του Αργυροκάστρου τον Δεκέμβριο, όλα αυτά μιλούν ασφαλώς υπέρ της εικασίας ότι η αναγνώριση από την Ελληνική κυβέρνηση έγινε αργότερα. Με άλλα λόγια, η αναφορά για την αναγνώριση της κυβέρνησης Νόλι εκ μέρους της Ελληνικής κυβέρνη σης δεν βρίσκει σήμερα επαρκή υποστήριξη ούτε στα ντοκουμέντα της επο χής εκείνης, ούτε σε γεγονότα ή συγκεκριμένες πράξεις. Όπως ήταν αναμενόμενο, η Αγγλική κυβέρνηση κράτησε επίσης αρνητι κή στάση στην υπόθεση της αναγνώρισης της κυβέρνησης Νόλι. Σε μια συζήτηση με τον Ιταλό αντιπρόσωπο στα μέσα Ιουνίου 1924, ο Άγγλος 45. Α.Q.SH., 7-6-1924, fondi 251, v. 1924. 46. Απογευματινή, Αθήνα 9-11-1924. 47. Απογευματινή, ό.π. Από τα αποκόμματα εφημερίδων του ξένου Τύπου. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924. 48. Τηλεγράφημα από τον εκπρόσωπο της Αλβανίας στην Αθήνα, 19-11-1924. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 62. 92

υπουργός παρουσίασε την κατάσταση στην Αλβανία με πολύ σκούρα χρώματα και δεν δίστασε να ονομάσει τον Ζώγου ως τη μοναδική εγγύηση για την πολιτική σταθερότητα στη χώρα. 49 Η ίδια αντίδραση ήρθε και από την κυβέρνηση της Αμερικής. Αμέσως μετά τον σχηματισμό της καινούργιας κυβέρνησης Νόλι, ο υπουργός των Η.Π.Α. Grandsmith άρχισε να επικαλείται προβλήματα νομικοτυπικού χαρακτήρα στο πλαίσιο του συνταγματικού δικαίου της χώρας. Δεν ήταν σίγουρος ότι ο σχηματισμός της κυβέρνησης Νόλι ήταν νόμιμος, εάν η αλλαγή ταίριαζε με το σύνταγμα κλπ. Τόνιζε με έμφαση ότι του φαινόταν αρκετά ύποπτο ότι ο μοναδικός αντιβασιλέας που είχε μείνει (S. Peci) είχε νόμιμο δικαίωμα να επιτρέπει τον σχηματισμό κυβέρνησης. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις αμφιβολίες, ο Αμερικανός αντιπρόσωπος ενημέρωσε το αρμόδιο διαμέρισμα του κράτους, στις 19 Ιουνίου, ότι ο ίδιος δεν θα έκανε καμία πράξη που θα ερμηνευόταν ως αναγνώριση. 50 Σχετικά με τη στάση της γαλλικής κυβέρνησης, είναι δύσκολο να λεχθεί ότι τα συμφέροντα της Γαλλίας στην Αλβανία ήταν ένας ξεχωριστός πολιτικός παράγοντας μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο. Μετά την «εμπειρία της Κορυτσάς», που έφερε για πρώτη φορά τη γαλλική πολιτική σε άμεση επαφή με τον αλβανικό εθνικισμό, το ενδιαφέρον της Γαλλίας βρήκε έκφραση στη συμμετοχή της στα σχέδια που έγιναν (ιδιαίτερα στο Συ νέδριο της Ειρήνης) για νέο τεμαχισμό της Αλβανίας, προκειμένου να την βάλουν υπό φόρμα εξάρτησης από μια μεγάλη δύναμη. Το 1920 η θέση της Γαλλίας ταυτίστηκε σχεδόν με αυτή της Γιουγκοσλαβίας, στην οποία η γαλλική διπλωματία ανέθεσε σταδιακά σημαντικό ρόλο στο τμήμα των Βαλκανίων. Υπό αυτό το πρίσμα, και η στάση της γαλλικής κυβέρνησης στην υπόθεση της αναγνώρισης της κυβέρνησης Νόλι δεν άφηνε χώρο για πολλές ελπίδες. Η μόνη κυβέρνηση που αναγνώρισε τη Δημοκρατική Κυβέρνηση του Νόλι και που ανέπτυξε διπλωματικές σχέσεις μαζί της ήταν αυτή της Σοβιετικής Ένωσης. Οι ομαλές διακρατικές σχέσεις μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Αλβανίας ξεκίνησαν στο τέλος του 1922. Για τα επόμενα δύο χρό νια, ένα από τα κύρια καθήκοντα της εξωτερικής πολιτικής της Σοβιε- 49. D.D.I., vol. III, d. 262. 50. Τηλεγράφημα του Grandsmith (19-6-1924) στο Hakworth T. H., Digest of International Law, vol. I, Ουάσινγκτον 1940, σ. 282. 93

τι κής Ένωσης ήταν η άρση του διπλωματικού αποκλεισμού μέσω της εξασφάλισης διεθνούς αναγνώρισης και της αποκατάστασης των ομαλών σχέσεων με πλήθος κρατών, ανεξάρτητα από το κοινωνικό τους σύστημα. 51 Ο Φαν Νόλι πήρε την απόφαση να απευθυνθεί ο ίδιος στη Σοβιετική κυ βέρνηση, προτείνοντας την ανάπτυξη διπλωματικών σχέσεων με τη δική του κυβέρνηση. Η μεγάλη εφημερίδα του Λονδίνου Daily Telegraph έγραφε τότε, σε άρ θρο του Νοεμβρίου, ότι ο Φαν Νόλι θα μετάνιωνε που βιάστηκε να αναπτύ ξει διπλωματικές σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση. 52 Η πρόταση της κυβέρνησης Νόλι (1924) για ανάπτυξη διπλωματικών σχέσεων με τη Σοβιετική Ένωση σχολιάζουν οι Αλβανοί ήταν μια πράξη ανεξαρτησίας για την εξωτερική της πολιτική. Η κυβέρνηση του Βελιγραδίου κατήγγειλε την κίνηση του Νόλι με μια ειδική υπόμνηση στις Μεγάλες Δυνάμεις, στις 26 Νοεμβρίου, παρουσιάζοντάς την ως απόπειρα εισόδου των σοβιετικών κατασκόπων στην Αλβανία. 53 Η μη αναγνώριση της Δημοκρατικής Κυβέρνησης από την πλευρά των άλλων κρατών δεν ήταν απλώς μια διπλωματική αποτυχία. Δημιούργησε την απόλυτη απομόνωσή της από τη διεθνή αρένα, γεγονός που, κάτω από τις συγκυρίες εκείνης της εποχής, δεν μπορούσε παρά να έχει βαριές επιπτώσεις τόσο στη δραστηριότητα όσο στην υπόσταση της κυβέρνησης. Το γεγονός αυτό πήρε σταδιακά τη μορφή μιας πραγματοποιημένης συμφωνίας σε διεθνές επίπεδο να «πνίξουν στην κούνια» την επαναστατική κίνηση στην Αλβανία. Στην πραγματικότητα, η γενική πολιτική επικαιρότητα στην Ευρώπη δεν ήταν ευνοϊκή για οποιεσδήποτε προοδευτικές διαδικασίες, σύμφωνα με τον Φαν Νόλι. Επιπλέον, στη διεθνή απομόνωση της Δημοκρατικής Κυβέρνησης συνετέλεσε και το πλήρες «κλείσιμο» που αντιμετώπισε στις σχέσεις με τα κράτη των Βαλκανίων και ιδιαίτερα με τις δύο γειτονικές χώρες, τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα. Ο Φαν Νόλι ήρθε σε σύγκρουση με τις κυβερνήσεις των γειτονικών χωρών για το θέμα των μειονοτήτων και των συνόρων. Αυτά τα προβλήματα έμειναν στην ημερήσια διάταξη όλη την περίοδο Ιουνίου-Δε- 51. Istorija diplomati, ρώσικη έκδοση, vol. III, Μόσχα 1945, σ. 285-318. 52. Κατά την ελληνική εφημερίδα Καθημερινή, 27-11-1924. Βρέθηκε στο Κεντρικό Αρχείο του Κράτους. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 225, f. 291. 53. J. Swire, Albania, the rise of a kingdom, Λονδίνο 1929, σ. 446. 94

κεμβρίου 1924. Σ αυτά αναφερόταν ο ίδιος σε συνεντεύξεις που είχε δώσει στις αρχές Σεπτεμβρίου 1924 σε δημοσιογράφους των εφημερίδων των δύο γειτονικών χωρών στη Γενεύη, την περίοδο που έλαβε μέρος στις εργασίες της Κοινωνίας των Εθνών. Από συζήτηση με εκπρόσωπο της ελληνικής εφημερίδας Πολιτεία προκύπτει ότι ο Νόλι εξέφραζε την προδιάθεση της κυβέρνησής του να δώσει μια ώθηση στις σχέσεις της με την Ελλάδα. 54 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απάντηση που δίνει ο Νόλι στην ερώτηση αν υπάρχουν ουσιαστικές αιτίες για τις ψυχρές σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Αλβανών. «Αντιθέτως», λέει ο Νόλι, «υπάρχουν τόσο κοινές σχέσεις ως προς τη φυλή και ως προς την ιστορία και ως προς τα κοινωνικά συμφέροντα μεταξύ των δύο λαών, τόσο που κάθε λογικός άνθρωπος, απελευθερωμένος από τις προκαταλήψεις, είναι φυσικό να περιμένει φιλικές σχέσεις και ειλικρινή συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών. Από την άλλη, οι Αλβανοί δεν ξεχνούν ότι κατά την εθνική τους αναγέννηση, πολλές εμπνεύσεις είχαν πάρει από την ελληνική κουλτούρα και μάλιστα ότι οι πρώτοι απόστολοι της αλβανικής ιδέας είχαν σπουδάσει στη Ζωσιμαία Σχολή, στα Ιωάννινα». Κατά τον Φαν Νόλι, οι ελληνοαλβανικές σχέσεις έμπαιναν σε μια καινούργια φάση, με τη συνεννόηση που προσπαθούσαν για τη λύση της υπόθεσης των συνόρων. Ένα άλλο εμπόδιο για την ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών ο Νόλι έβλεπε και στο θρησκευτικό πρίσμα, στη βαθιά ριζωμένη προκατάληψη που υπήρχε σε κάποιους ελληνικούς κύκλους, οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι η Αλβανία, επειδή κατά πλειοψηφία ο λαός της ήταν μουσουλμανικός, δεν είναι παρά μόνο «μια μικρή Τουρκία». Ο Νόλι, σε συζήτηση για το πρόβλημα των ελληνοαλβανικών σχέσεων, επέμεινε στην υπόθεση των μειονοτήτων στις δύο πλευρές των συνόρων και έκανε λόγο για τους Τουρκαλβανούς της Τσαμουριάς (Τσάμιδες), για τους οποίους, στην Κοινωνία των Εθνών, υποστήριξε ότι έπρεπε να εξαιρεθούν από την ανταλλαγή πληθυσμών, σύμφωνα με τη συνθήκη της Λοζάνης. Από την άλλη πλευρά όμως, η προσπάθεια στόχευε στο να δημιουργηθεί ένα καινούργιο κλίμα, να ανοίξει ένα καινούργιο κεφάλαιο στις πανβαλκανικές σχέσεις γενικά, και ιδιαίτερα στις σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας. 55 54. Πολιτεία, Αθήνα 9-9-1924. 55. Πολιτεία, ό.π.. 95

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, σε συνεντεύξεις που έδωσε ο Νόλι εκείνη την εποχή στις εφημερίδες του Βελιγραδίου Politika και Vreme, άγγιξε δύο υποθέσεις που επηρέαζαν αρκετά τις σχέσεις μεταξύ Αλβανίας και Γιου γκο - σλαβίας: τον τελικό ορισμό των συνόρων και τον χειρισμό των μειονοτήτων. Η κυβέρνηση του Νόλι κατηγορούνταν ότι προκαλούσε αναταραχές στους πληθυσμούς του Κοσσυφοπεδίου. Ο Νόλι υπενθύμιζε ότι η Γιου γκοσλαβική κυβέρνηση θα έπρεπε να μεταχειριστεί καλύτερα τους Αλβανούς του Κόσσοβου. 56 Ο Νόλι καλλιεργούσε την ιδέα της δημιουργίας μιας καινούργιας κοινωνίας στα Βαλκάνια, που θα ονόμαζε «Βαλκανική Συνομοσπονδία» (Confedération Balkanique), για την οποία έπρεπε να συνεργαστούν όλοι. Τώρα πια το όραμα για καινούργια Βαλκάνια στηρίζεται σε συγκεκριμένα επιχειρήματα. Ο Νόλι προτείνει να μειωθούν οι στρατοί, πράγμα που θα δημιουργούσε δυνατότητες και πηγές για ευημερία. Αλλά, μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ιδέα του για ειρηνική συμφωνία (entente cordiale) στα Βαλκάνια. Για την πραγματοποίησή της, πρότεινε ως πρώτο βήμα «τη συνεργασία όλων των πρωθυπουργών των Βαλκανικών κρατών», η οποία θα ξεπερνούσε όλες τις αντιρρήσεις που υπήρχαν και θα άνοιγε τον δρόμο για μια Πανβαλκανική συμφωνία. «Ο πόλεμος», προσθέτει ο Νόλι, «είναι πολυτέλεια (luxe) για τα μεγάλα κράτη, ενώ για τα μικρά είναι καταστροφή. Γι αυτό είναι απόλυτη ανάγκη να συνεννοούμαστε και να συνεργαζόμαστε για την ειρήνη και την πρόοδο όλων των Βαλκανικών κρατών». 57 Οι ιδέες αυτές, τις οποίες εξέφραζε και στις διαλέξεις του στην Κοινωνία των Εθνών το 1924, έτυχαν μεγάλων αντιδράσεων από τις άλλες χώρες των Βαλκανίων, ιδιαίτερα από τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα. 58 Ο αλβανικός Τύπος σχολίασε αυτό το γεγονός ως εξής: «Ο Νόλι και η κυβέρνησή του ήταν διατεθειμένοι να ξεπεράσουν τις αντιπαλότητες με τους γείτονές τους και ήταν έτοιμοι να κάνουν προσπάθειες για τη βελτίωση του κλίματος στα Βαλκάνια. Όμως, είναι γεγονός ότι κάθε έκφραση εντιμότητας, κάθε προσπάθεια για συνεργασία και συμφωνία, προσέκρουε 56. Vreme, Βελιγράδι 13-9-1924. 57. Sociéte des Nations, «Actes de la V Assemblée. Séances pléniéres co mpte-rendu des dé bats», Journal Offi ciel, Γενεύη 1924, σσ. 105-106. 58. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924. 96

στον τοίχο της σιωπής, της απιστίας και της ανοιχτής αντίδρασης των γειτονικών κυβερνήσεων». 59 Το φθινόπωρο του 1924 αποκρυσταλλωνόταν η κοινή στάση των ξένων κυβερνήσεων, που εξέφραζε τόσο την άρνηση της αναγνώρισης, όσο και και συστηματικές αντιρρήσεις για πλήθος προβλημάτων στην εξωτερική πολιτική. Η κλιμάκωση αυτής της στάσης οδήγησε σε επέμβαση με όπλα για την αναστροφή της κατάστασης στην Αλβανία και για την καταστολή της δημοκρατικής κίνησης. Η Γιουγκοσλαβία ήταν η πρώτη χώρα που καλλιέργησε την ιδέα για την πτώση της κυβέρνησης Νόλι. Οι Αλβανοί πίστευαν ότι η κυβέρνηση που ώθησε πιο πολύ αυτή την πολιτική, απ όλες τις κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, ήταν αυτή της Αγγλίας. 60 Στις αρχές του μήνα Δεκεμβρίου 1924 η Δημοκρατική Κυβέρνηση του Νόλι περιήλθε σε κατάσταση απόλυτης πολιορκίας, ως αναμενόμενο αποτέλεσμα μιας κομπλεξικής πολιτικής, στρατιωτικής και διπλωματικής δραστηριότητας, που διήρκεσε μερικούς μήνες. Εκείνες τις ημέρες του Δεκεμβρίου ήρθαν πληροφορίες από το Βελιγράδι ότι ο Ζώγου απομακρύνθηκε στο Παρίσι μαζί με την οικογένειά του. Η εφημερίδα Politika έδωσε αυτή την ερμηνεία: «Πριν ξεκινήσει, ο Ζώγου συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό Pashic και με τον βασιλιά της Γιουγκοσλαβίας Αλέξανδρο». Ύστερα έκανε αυτή την ανακοίνωση στην Politika: «Φεύγω για το Παρίσι, για να περάσω εκεί τον χειμώνα. Ευχαριστώ τη Γιουγκοσλαβική κυβέρνηση που μπόρεσε να καταλάβει και να αξιολογήσει τον ειλικρινή πατριωτισμό μας...». 61 Στη συνέχεια ο Ζώγου χάθηκε στο κενό. δεν έγινε λόγος ούτε για την αναχώρησή του από το Βελιγράδι ούτε για την άφιξή του στο Παρίσι. Μέ χρι το τέλος Νοεμβρίου έμεινε σε απόλυτη μυστικότητα. Στην πραγμα τικότη τα, η αναχώρηση του Ζώγου για το Παρίσι ήταν μόνο μια προσχεδιασμένη κίνηση, πρκειμένου να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι αρχη γός της ανθεπανάστασης αποχωρούσε από την πρώτη γραμμή και παραιτούνταν. Η κυβέρνηση του Βε λι γραδίου ήλπιζε να παραπλανήσει τον Φαν Νόλι και όλον τον επανα στα τι κό κόσμο της Αλβανίας, προκειμένου να αιφνιδιαστούν, όταν θα έμπαινε σε εφαρμογή το σχέδιο του Ζώγου. Με άλλα 59. Bashkimi (Ένωση), Τίρανα 15-12-1924. 60. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 287. 61. Bashkimi (Ένωση), Τίρανα 2-12-1924. 97

λόγια, η αναχώρηση του Ζώγου ήταν μια «μπλόφα» ο Ζώγου ζούσε κρυμμένος στο Βελιγράδι. 62 Η πρώτη επίθεση του Ζώγου πραγματοποιήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 1924 στα βορεινά σύνορα της Αλβανίας. Τότε ήρθαν και οι πληροφορίες από το αλβανικό προξενείο ότι ο Ζώγου βρισκόταν στο Πριζρέν, όπου είχαν γίνει όλες οι προετοιμασίες. Οι μεγάλες αδυναμίες της κυβέρνησης Νόλι φάνηκαν στο πεδίο του πολέμου. Η στρατιωτική αρχηγία δεν ήταν στο ύψος των περιστάσεων. Το Υπουργείο Αμύνης δεν έλαβε κανένα μέτρο, ούτε όρισε κανέναν ως γενικό ταγματάρχη της επιχείρησης, όπως απαιτούσε μια τέτοια περίσταση. Με μεγάλη καθυστέρηση δόθηκαν εντολές από το κέντρο για επιστράτευση στρατιωτών και εθελοντών. 63 Φυσικά, οι οργανωτές της επίθεσης επωφελήθηκαν από την απραξία και την αργοπορία της κυβέρνησης των Τιράνων. 64 Στις 10 Δεκεμβρίου οι στρατιωτικές δυνάμεις του Ζώγου συγκεντρώθηκαν στο Πριζρέν. 15.000 άνδρες πέρασαν τα σύνορα και πολέμησαν με τους αλβανούς στρατιώτες υπό την ηγεσία του Μπαϊράμ Τσούρι. Στα σύνορα υπήρχαν μόνο 500 άτομα, κυρίως χωροφύλακες οι οποίοι αναγκάστηκαν να αποτραβηχτούν στο Βασπάς, αφήνοντας το Κούκες και την Κρούμα (πόλεις της βόρειας Αλβανίας). Στις 16 Δεκεμβρίου στην περιοχή της Πεσκοπής πραγματοποιήθη καν αιματηρές μάχες και οι αλβανικές δυνάμεις υποχώρησαν. Η Πεσκο πή έπεσε στα χέρια των ανδρών του Ζώγου. Ο δρόμος προς τα Τίρανα ήταν ανοιχτός, ενώ η άμυνά τους πολύ ασθενής. Οι άνδρες του Ζώγου επιτέθη καν προς πολλές κατευθύνσεις και η κυβέρνηση Νόλι δεν ήταν σε θέση να ελέγξει την κατάσταση. Οι δυνάμεις που ήρθαν από τη Γιουγκοσλαβία έφτασαν μέχρι το Ελμπασάν. Δυνάμεις υπέρ του Ζώγου ενάντια στην κυβέρνηση Νόλι ήρθαν και από το ελληνικό έδαφος. 65 Στα τέλη Οκτωβρίου, το Υπουργείο Εσωτερικών στα Τίρανα έλαβε ένα τηλεγράφημα από τον Δελβίνα, στο οποίο ο επιθεωρητής της διοίκησης της πόλης εξέφραζε την άποψη ότι η κατάσταση ήταν αρκετά κρίσιμη, λόγω 62. «Η αναχώρηση του Ζώγου προς το Παρίσι ήταν μια διπλωματική μανούβρα», Bashkimi (Ένωση), Τίρανα 9-12-1924. 63. Αρχείο Υπουργείου Εσωτερικών, Τίρανα, V. 1924, d. 95. 64. Liria Kombetare (Εθνική Ελευθερία), Τίρανα 15-12-1924. 65. A. Puto, ό.π., σ. 121. 98

των προετοιμασιών ανθεπαναστατικών στοιχείων πέρα από τα σύνορα με την Ελλάδα. 66 Στο τηλεγράφημα αναφερόταν το εξής: «Οι πράκτορες αυτής της κίνησης είναι φιλοβασιλικοί και έχουν δραπετεύσει από την Αλβανία στην Κέρκυρα, και τώρα βρίσκονται στα σύνορα χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Σύμφωνα με πληροφορίες που έχω, η μία ομάδα αποτελεί ται από τον Κότσο Κώστα (Koco Kosta) και τον Σκέντο Πογιάνι (Skendo Pojani), οπαδούς του Ζώγου, που βρίσκονται στα σύνορα με την Κορυτσά η άλλη από τον Τζεμάλ Αρανίτι (Xhemal Araniti) και τον Λοχαγό Βέιζ Σερβά νι (Veiz Servani), στα σύνορα με το Αργυρόκαστρο. Σκοπός τους είναι να δημιουργήσουν αναταραχές στα σύνορα και να ενωθούν με αξιωματικούς, με σκοπό την ανατροπή της κυβέρνησης Νόλι. 67 Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια άλλη πληροφορία, που η ιταλική πρεσβεία έστειλε στο κέντρο στις αρχές Νοεμβρίου 1924. Μεταξύ άλλων έλεγε: «Πριν μία εβδομάδα, δύο αλβανοί αξιωματικοί που είχαν δραπετεύ σει από την Αλβανία, πιστοί του Αχμέτ Ζώγου, πήγαν στην Κέρκυρα συ νοδευόμενοι από δύο γιουγκοσλάβους αξιωματικούς, τον ταξίαρχο Κνεζεβίτς και τον στρατηγό Γιούρο Ριστίτς, για να συνεννοηθούν με τους φι λοβασιλικούς... Στην πραγματικότητα λαμβάνουμε ειδήσεις ότι τις τελευταίες μέρες οι δύο αξιωματικοί βρίσκονται κοντά στα αλβανικά σύνορα, στα νοτιοανατολικά...». 68 Η βάση της επιχείρησης στον νότο ήταν τα Ιωάννινα, όπου συγκεντρώθηκαν οι δυνάμεις του Ζώγου. Οι φιλοβασιλικοί, με αρχηγό τον Μουφίτ Λιμποχόβα (Mufit Libohova), είχαν ως καθήκον να επιτεθούν στη συνοριακή γραμμή στην Κακκαβιά, για να κυριεύσουν με πολιορκία το Αργυρόκαστρο. Ο ίδιος ο Μουφίτ έφθασε στα Ιωάννινα στις 9 Δεκεμβρίου, παραμένοντας και συζητώντας επί δύο ώρες με την ελληνική στρατιωτική διοίκηση. Σε τηλεγράφημα από τη Νομαρχία του Αργυροκάστρου στις 12 Δεκεμβρίου 1924 αναφερόταν ότι στην άλλη πλευρά των ελληνικών συνόρων οι τοπικές Αρχές έκαναν μερικές στρατιωτικές κινήσεις που τράβηξαν την προσοχή. 69 Στις 20 Δεκεμβρίου, ο Ιταλός πρόξενος στα Ιωάννινα έστειλε στον Μου- 66. Dokumenta due materiale historike (Ντοκουμέντα και ιστορικές μελέτες), Τίρανα 1959, d. 183. 67. Dokumenta due materiale historike, d. 184. 68. Ειδήσεις από την ιταλική πρεσβεία. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 184. 69. Τηλεγράφημα του αντινομάρχη Hile Mosi από το Αργυρόκαστρο, 12-12-1924. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 264, f. 91. 99

σολίνι ένα τηλεγράφημα, στο οποίο ανέφερε: «Οι ειδήσεις των σημερινών εφημερίδων γράφουν ότι η κατάσταση στη νότια Αλβανία έχει βαρύνει, λόγω της επανάστασης του Αχμέτ μπέη Ζώγου. Έχω μάθει ότι ο Μουφίτ μπέη και άλλοι Αλβανοί αξιωματικοί, οι οποίοι βρίσκονται εδώ και μερικές μέρες στα Δελβινάκια, ετοιμάζονται να μπουν στη νότια Αλβανία (Βόρεια Ήπειρο)». 70 Ενώ η αντιπαράθεση στον βορρά πήρε τη μορφή πολεμικού μετώπου, στον νότο οι στρατιωτικές πράξεις είχαν το χαρακτήρα των περιορισμένων τοπικών μαχών που κατέληξαν στην άμεση απομάκρυνση των κυβερνητικών δυνάμεων, οι οποίες ήταν τελείως ανοργάνωτες και ανεπαρκείς για να αντιμετωπίσουν το αντιδημοκρατικό κύμα. 71 Έτσι, μέσα σε δύο εβδομάδες, η κυβέρνηση του Φαν Νόλι ανετράπη. Στις 24 Δεκεμβρίου 1924 τα Τίρανα έπεσαν στα χέρια των δυνάμεων του Ζώγου. Τα μέλη της κυβέρνησης, μαζί με τον Φαν Νόλι, απομακρύνθηκαν στη Βλώρα. Από εκεί, περίπου 300 με 350 άτομα αναχώρησαν για την Ιταλία, μεταξύ αυτών και οι Φαν Νόλι, Λουίγκ Γκουρακούκι και Σταύρος Βινιάου, ενώ κάποιοι άλλοι έφυγαν για την Ελλάδα. Μερικοί επαναστάτες παρέμειναν στην Αλβανία για να συνεχίσουν την αντίσταση κατά του καθεστώτος Ζώγου. Ο Μπαϊράμ Τσούρι σκο τώθηκε σε αγώνα πολέμου με τους χωροφύλακες του βασιλιά στον βορρά το 1925, ενώ ο Λουίγκ Γκουρακούκι έπεσε νεκρός από σφαίρες οπαδών του Ζώγου (1925) στο Μπάρι της Ιταλίας. Από το εξωτερικό ο Νόλι αγωνίστηκε με ζήλο κατά του μοναρχικού καθεστώτος του Ζώγου. Στις 18 Δεκεμβρίου με τηλεγράφημά του απευ θύνθηκε στις τρεις Μεγάλες Δυνάμεις (Ιταλία, Αγγλία, Γαλλία), σε μια τελευταία διπλωματική προσπάθεια. Το ίδιο τηλεγράφημα έστειλε και στον Γενικό Γραμματέα της Κοινωνίας των Εθνών E. Drummond, 72 περιγράφοντας συνοπτικά την κατάσταση που δημιουργήθηκε στην Αλβανία εξαιτίας των επιθέσεων Γιουγκοσλαβίας και Ελλάδας από διάφορα σημεία των συνόρων. Ζητούσε από τις Μεγάλες Δυνάμεις και την Κοινωνία των Εθνών να μεσολαβήσουν στην κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας, ώστε να δοθεί τέλος 70. Τηλεγράφημα του Ιταλού πρόξενου στα Ιωάννινα, 20-12-1924. D.D.I., vol. III, d. 626. 71. Bashkimi, 20-12-1924. Α.Q.SH., fondi 251, v. 1924, d. 258, f. 11-12. 72. Το αντίγραφο βρίσκεται στο Αρχείο του Αλβανικού Κράτους. Α.Q.SH., fondi 1924, d. 258, f. 10. 100

στις μεθοδεύσεις της Σερβίας, που απειλούσαν σοβαρά την ειρήνη στα Βαλκάνια. 73 Η κυβέρνηση της Ρώμης ήταν σαφής: το ενδιαφέρον της στο εξής ήταν να μην ζημιωθούν τα συμφέροντα της ιταλικής πολιτικής από την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στην Αλβανία. Η Κοινωνία των Εθνών από την πλευρά της κράτησε μια στάση εντελώς αδιάφορη, αφού, κατά τον Νόλι, οι Μεγάλες Δυνάμεις ασκούσαν σ αυτήν μεγάλη επιρροή. Στις 27 Δεκεμβρίου ο Ζώγου απευθύνθηκε με τηλεγράφημά του στην Κοινωνία των Εθνών, ανακοινώνοντας την πτώση της Δημοκρατικής Κυβέρνησης Νόλι και την κυριαρχία του, ως πρωθυπουργού της Αλβανίας (1924-1939) και ως γενικού αρχηγού της επιχείρησης για την αλλαγή του συστήματος του Νόλι. Παρά την αποτυχία που είχε η Επανάσταση του Ιουνίου, ο Νόλι παρέμεινε ο κύριος πρωταγωνιστής μιας ιστορικής επιχείρησης, η οποία, αν και δεν πέτυχε τον στόχο της, ανήγγειλε τη χρεοκοπία ενός μεσαιωνι κού καθεστώτος και άνοιξε καινούργιο ορίζοντα για την αναγέννηση της αλβανικής κοινωνίας. Παντού, ακόμα και στον πολιτικό χώρο, το όνομα του Νόλι για τους αλβανούς θα μείνει συνδεδεμένο με τα πιο προοδευτικά ιδανικά της εποχής εκείνης. Όπως είχε πει ο Ισμαήλ Κανταρέ (γνωστός αλβανός πεζογράφος), «ο Νόλι ήταν ο πιο προοδευτικός πρωθυπουργός στην πιο οπισθοδρομική χώρα του κόσμου». 74 Με τη Δημοκρατική Επανάσταση του Ιουνίου 1924, ο Νόλι προχώρησε, από τη σφαίρα του κηρύγματος και έμπνευσης ιδεών, στο έδαφος μιας συ - γκεκριμένης και αφοσιωμένης δραστηριότητας για την πραγματοποίησή τους. Ο αλβανός συγγραφέας Arben Puto παραλληλίζει τον Νόλι με «μοντέρνο Μωυσή». Ίσως δεν πήγε τον λαό του στη Γη της Επαγγελίας, αλλά παρ όλα αυτά ο «Μωυσής του Ιουνίου» άσκησε μια δυνατή επιρροή στις καρδιές των συντοπιτών του, παραμένοντας ως σημείο αναφοράς και ως πνευματικός ηγέτης των προοδευτικών κύκλων στον αλβανικό κόσμο. 75 Για την αντιδραστική του ενέργεια, ο Νόλι καταδικάστηκε από τον Ζώγου ερήμην σε θάνατο, το 1925. 73. Vehbi Bala, Fan Noli, Vepra, τόμ. 5, Τίρανα 1988, σ. 191 74. Ismail Kandare, Ο ερχομός του Μιγγένι στην αλβανική λογοτεχνία, Τίρανα 1991, σ. 89. 75. A. Puto, ό.π., σ. 259. 101

Κεφάλαιο Δ Ο Φαν Νόλι ως άνθρωπος του Πνεύματος. Η άλλη πτυχή της ζωής του 1. Ο Φαν Νόλι δημοσιογράφος Ο Φαν Νόλι εγκατέλειψε την Αλβανία τα Χριστούγεννα του 1924. Περιπλανήθηκε για περίπου οκτώ χρόνια στην Ευρώπη, μέχρι το 1932, οπότε του δόθηκε η αμερικανική βίζα και επέστρεψε οριστικά τις Η.Π.Α., όπου έζησε έως τον θάνατό του (1965). Αποσύρθηκε από την πολιτική και ασχολήθηκε με πνευματικά ζητήματα. Αγωνίστηκε για την επιμόρφωση της νέας γενιάς, κυρίως για τα παιδιά των Αλβανών που ζούσαν στην Αμερική, που είχαν σχεδόν εξαμερικανισθεί, με αποτέλεσμα να μην καταλαβαίνουν τις ιερές Ακολουθίες στην αλβανι κή γλώσσα. Ο Νόλι προσπάθησε να λύσει αυτό το πρόβλημα. Ακριβώς όπως είχε μεταφράσει τα πιο βασικά εκκλησιαστικά βιβλία από τα ελληνικά στα αλβανικά, πριν πενήντα χρόνια, τώρα για μια ακόμα φορά ήταν υποχρεωμένος να τα μεταφράσει στα αγγλικά. 1 «Έχουμε σκοτώσει τον εαυτό μας με το ίδιο το χέρι μας», έγραφε ο Νόλι, βγάζοντας συμπεράσματα από την ανάλυση των γεγονότων του 1924. 2 Ήταν σαφές ότι ο Νόλι δεν χρησιμοποίησε βία εναντίον των εχθρών του. Δεν ακούμπησε το χέρι του πάνω τους, δεν τους άγγιξε ούτε με τριαντάφυλλο. 3 Ο Νόλι πίστευε ότι οι αδύνατοι, όσο αδύναμοι και αν φαίνονται, είναι πιο δυνατοί από τους ισχυρούς. Παρά τους συνεχείς ελιγμούς, ο δρόμος του Νόλι από την αβεβαιότητα και τις αμφιταλαντεύ σεις πέρασε σιγά-σιγά στη σιγουριά και την υπερίσχυση. 1. Fan Noli, Liturgy and Catechism of the Eastern Orthodox Church, Βοστόνη 1955, σ. 36. 2. Fan Noli, Η ζωή μου στην Αλβανία, Albanian Orthodoks Church in Amerika, Βοστόνη 1960, σ. 101. 3. Ismail Kadare, Ο ερχομός του Μιγγένι στην αλβανική λογοτεχνία, Τίρανα 1991, σ. 30. 102

Αυτή την αισιοδοξία θα την συναντήσουμε πολλές φορές στην ποίησή του. Εμπνεύστηκε από τη μορφή του Έλληνα πολεμιστή, του Μαραθωνομά χου, 4 του αγγελιοφόρου της νίκης του μικρού επί του μεγάλου, του υποδούλου επί του τυράννου. Σ αυτό το κεφάλαιο θα δούμε μια άλλη πτυχή των ιδιοτήτων του Νόλι, αυτή του καλλιτέχνη, του δημοσιογράφου, του ποιητή, του συγγραφέα, του μεταφραστή, του μουσικολόγου, του ιστορικού κλπ. Ο Νόλι είχε γίνει γνωστός ως ποιητής, ιστορικός, μουσικολόγος, κριτι κός καλλιτεχνικών έργων, ρήτορας κλπ., ενώ έχουν γίνει προσπάθειες να φωτιστεί και μια άλλη ιδιότητά του, αυτή του δημοσιογράφου. Αυτή του την ενασχόληση (για την οποία είναι λιγότερο γνωστός) την συνέδεσε στε νά κυρίως με την πολιτική του δραστηριότητα και επένδυσε σ αυτήν περισσότερα απ ό,τι σε κάθε άλλο τομέα σύμφωνα, πάντα, με τον αλβανικό Τύπο. 5 Με την ιδιότητα του δημοσιογράφου, ο Νόλι είχε χρησιμοποιήσει διάφορα ψευδώνυμα, με συχνότερο το «Αλί-μπαμπα Κιούτεζα» (Ali-baba Qyteza), ιδιαίτερα σε άρθρα δημοσιευμένα στην εφημερίδα Kombi. 6 Αργότερα έγραφε με το ψευδώνυμο «Μαυρομάτης», το οποίο ήταν το πραγματικό επίθετό του, αλλά και με το «Ελληνικότατον γυμνασιάρχης». Το 1906 ο Sotir Peci γνωστοποίησε στους Αλβανούς της Αμερικής το γεγονός ότι σύντομα στις σελίδες της εφημερίδας Kombi θα αρχίσει να γράφει ο Αλίμπαμπα Κιούτεζα, που θα υπογράφει πότε ως «Μαυρομάτης» και πότε ως «Ελληνικότατον γυμνασιάρχης». «Για καλή μας τύχη, και για την πρόοδο της εθνικής μας υπόθεσης, εδώ και λίγο καιρό έχει έρθει εδώ ο κύριος Μαυρομάτης. Από τα δημοσιευμένα άρθρα στην εφημερίδα μας θα έχετε γνωρίσει τον Ελληνικότατον Γυμνασιάρχη του φωτός. Είναι ελάχιστοι τέτοιοι άνθρωποι για την Αλβανία, οι οποίοι μαζί με τον μεγάλο πατριωτισμό έχουν και απόλυτη γνώση. Ο Μαυρομάτης είναι ήρωας της αλβανικής ιδέας και μπροστά της δεν υπολογίζει ούτε τη ζωή του. Η τύχη μας είναι να πεθάνουμε ως πολεμιστές! Είναι μεγάλη τιμή για την Kombi να δημοσιεύσει 4. Φαν Νόλι, «Τρέξε Μαραθωνομάχε» («Rend ov Marathonomak»), Ποίημα, Βρυξέλλες, Απρίλιος 1930. 5. Piro Tako, Ο Φαν Νόλι στον χώρο της πολιτικής και της δημοσιογραφίας, Τίρανα 1977. σ. 3. 6. Ιστορικές Μελέτες, έκδοση της Ακαδημίας των Επιστημών, Τίρανα 1971, νο 3, σ. 167. 103

στις στήλες της τα άρθρα του κυρίου Μαυρομάτη. Αυτός στα κείμενά του, με τα πατριωτικά αισθήματα, δίνει κουράγιο και ελπίδες στους ταλαί πωρους Αλβανούς μετανάστες στην Αμερική... Λοιπόν, από εδώ και πέρα συ νεργάτης της Kombi θα είναι ο κ. Μαυρομάτης, και στα άρθρα του θα υπο γράφει ως Αλί-μπαμπα Κιούτεζα». 7 «Η παρουσίαση που έγινε εκ μέρους της Kombi για τον Νόλι ήταν αντάξια ενός σπάνιου ανθρώπου με ιδιαίτερο ταλέντο, που γίνεται αντιληπτό αμέσως», γράφει ο Αλβανός καθηγητής Piro Tako. 8 Η δημοσιογραφική καριέρα του Νόλι άρχισε στην εφημερίδα Kombi, στη Βοστόνη, τον Ιούλιο του 1906 και έληξε τον Μάιο του 1907. Ήταν μικρής διάρκειας, αλλά πλούσια σε αισθήματα και πολύ ενδιαφέρουσα. Οι συνθήκες εργασίας για τον Νόλι ήταν δύσκολες. Τα έσοδα από τις εκδόσεις έφταναν μόνο για ύπνο και διατροφή, αλλά εκείνος δεν απογοητευόταν. Ξεκίνησε την καριέρα του με το άρθρο με τίτλο «Πώς υποδέχονται αλλού οι Αρχιερείς», 9 γραμμένο σε βαριά γλώσσα. Στο άρθρο αυτό κατήγγειλε τη δημαγωγία της ελληνικής προπαγάνδας, που προσπαθούσε να παρουσιάσει τη δολοφονική επίθεση εναντίον του Δεσπότη της Κορυτσάς Φωτίου ως έργο που εκτελέστηκε από πουλημένους ανθρώπους, τουρκαλβανούς, και όχι από ανθρώπους με εθνικά αισθήματα κατά τον Νόλι αυτές ήταν ίντριγκες του Φαναριού. Κατήγγειλε, επίσης, με σκληρή γλώσσα και βάρβαρο τρόπο τους Έλληνες της Κορυτσάς, οι οποίοι πάλι κατά τον ίδιο υπηρετούσαν ελληνικά συμφέροντα. «Μόνο η μπουνιά, ο λιθοβολισμός, ο ξυλοδαρμός και η τουφεκιά θα βάλει στη θέση τους αυτούς τους προδότες», έγραφε ο Νόλι. Όπως βλέπουμε, εκείνη την εποχή ο Νόλι ήταν ένας παρτιζάνος, ένας αντάρτης που χρησιμοποιούσε βία εναντίον των προδοτών και των εχθρών του Λαού. Με το πέρασμα του χρονου αυτή η νοοτροπία άλλαξε και στην Επανάσταση του Ιουλίου 1924 ο Νόλι δεν χρησιμοποίησε τον ξυλοδαρμό και τη βία, χαρακτηριστικά που είχε αποκτήσει κατά την περίοδο 1906-1907, κυρίως λόγω της επιρροής που άσκησε σ αυτόν η Γαλλική Επανάσταση. Αργότερα, στο άρθρο με τίτλο «Όχι ηττημένη», φανέρωνε πιο πολύ από αλλού τις ανησυχίες του σχετικά με την υπόθεση της εθνικής κίνησης, κάτι που δημιούργησε αντιδράσεις ακόμα και στους συντοπίτες του, όπως 7. S. Peci, Kombi, Βοστόνη, 7 Ιουλίου 1906. 8. Piro Tako, ό.π., σ. 7. 9. Kombi, Βοστόνη, 23 Ιουλίου 1906. 104

τον Φάικ Κονίτσα, ο οποίος μέσω της εφημερίδας Albania δήλωνε ανοιχτά ότι δεν συμφωνούσε με τις απόψεις του Νόλι. 10 Oι απόψεις αυτές του Νόλι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς υποστήριζε ότι για μια φεουδαρχική χώρα σαν την Αλβανία χρειαζόταν πιο σκληρή προσπάθεια, με νύχια και με δόντια, παρά με την πένα. Ο Νόλι ήταν εναντίον όλων εκείνων που μέχρι τότε είχαν αναλάβει τη διαχείριση της αλβανικής ιδέας. Σ αυτό το άρθρο ο Νόλι εκφράζεται πολύ αυστηρά, με λόγια σαν τσεκούρι. «Δεν μπορούμε να πούμε ότι έχουμε μια εθνική υπόθεση όταν οι Αρχές της χώρας (Αλβανίας) δεν έχουν καινούργιες ιδέες και επιχειρήματα και ο λαός μας δεν πρέπει να έχει διαφορετικές ιδέες από αυτές των αρχηγών του», έγραφε ο Νόλι το 1906. Σ αυτό το σημείο πολλοί συνεργάτες του τού άσκησαν κριτική, αφού έγραφε χωρίς να κάνει διακρίσεις, χωρίς να εξαιρεί όλους εκείνους που αγωνίζονταν με σάρκα και ψυχή για την εξέλιξη της εθνικής υπόθεσης. Ένα από τα πιο δυνατά άρθρα του Νόλι που δημοσιεύτηκε στην Kombi ήταν χωρίς αμφιβολία εκείνο με τίτλο «Hannibal ante portas» («Ο Αννίβας προ των πυλών»). Ο Νόλι εμπνεόταν πάντοτε από τα μεγάλα γεγονότα και θέματα, κάτι που γινόταν ορατό σε όλη την πολιτική και κοινωνική του δραστηριότητα. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο λάτρεψε τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και δούλεψε με ζήλο για την μετάφρασή τους. Το άρθρο με τίτλο «Ο Αννίβας προ των πυλών» ήταν πάνω απ όλα μια σκληρή παρατήρηση που απευθυνόταν σε όλους τους Αλβανούς και τους αρχηγούς της κίνησης για την εθνική απελευθέρωση. Ο Νόλι προσπαθούσε να αγγίξει τους Αλβανούς στο πιο ευαίσθητο σημείο τους: την υπόληψη. Κατά τον Νόλι, οι Αλβανοί είχαν συσχετίσει την επιβίωση με την τιμή, κι έτσι θέλησε να τους υπενθυμίσει τον τρόπο με τον οποίο επιστρατεύτηκαν οι Ρωμαίοι όταν ο Αννίβας βρέθηκε στις πύλες της Ρώμης. Ο φόβος που αισθάνθηκαν οι Ρωμαίοι μπροστά σ αυτόν τον άνθρωπο, με μάτια Κύ κλωπα και μυαλό αετού, εξαφανίστηκε γρήγορα, αφού η τιμή της πατρίδας τους ήταν πάνω απ όλα. Ο κίνδυνος που απειλούσε την Αλβανία εκείνη την εποχή ήταν η Τουρκία. Η «αρρωστημένη» Τουρκία, που δεν μπορούσε να σταματήσει την εξέ γερση των υποδουλωμένων της Αυτοκρατορίας. «Η καμπάνα του τελευ- 10. Αlbania, Βρυξέλλες 1906. 105

ταίου κινδύνου που πλησιάζει τη χώρα μας», έγραφε ο Νόλι, «χτυπάει στα αυτιά μας... αλλά όπως φαίνεται δεν ακούγεται η ιστορική έκφραση: Hannibal ante portas!». 11 Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις του Νόλι στο ίδιο άρθρο σχετικά με τη Ρωσική Επανάσταση του 1905, παρόλο που η επανάσταση στη Ρω σία δεν ήταν ανάλογη με εκείνη που θα μπορούσε να γίνει στην Αλβανία, καθώς στη μεν Ρωσία η επανάσταση έγινε ενάντια στην Τσαρική Αυτοκρατορία, ενώ στην Αλβανία ενάντια στους Τούρκους κατακτητές. Ο Νόλι ήταν φανατικός υποστηρικτής της Ρωσικής Επανάστασης, επειδή είχε ως όπλο τη βία και ως αποτέλεσμα τη ριζική ανατροπή ενός παλιού κατεστημένου. Γι αυτό έγραφε: «Όλες οι οδοί είναι καλές, όπως μας δείχνουν και οι Ρώσοι, όταν προσπαθούμε για το καλό του έθνους μας. Δεν υπάρχει έλεος, γιατί το έλεος θα μας πνίξει και θα μας πετάξει ζωντανούς στα χέρια των Τούρκων». 12 Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και το άρθρο του Νόλι με τίτλο «Ο δρόμος δεν είναι στρωμένος με ροδοπέταλα» (1906), στο οποίο περιέγραφε με φιλοσοφικό τρόπο την υπόθεση της εθνικής απελευθέρωσης. Σ αυτό διακρίνεται και η ιδιαίτερη ικανότητα του Νόλι στην πένα, κα θώς όχι μόνο σκέφτεται πολύ για όσα γράφει, αλλά προσπαθεί να απομακρυνθεί από την κλασική παρουσίαση των γεγονότων και των ιδεών, χωρίς να αλλοιώσει καθόλου το περιεχόμενό τους. Αυτή του η ικανότητα τον κάνει να μην επαναλαμβάνεται από το ένα κείμενο στο άλλο ή από τη μια ομιλία στην άλλη, παρόλο που η ουσία παραμένει η ίδια. Χωρίς αμφιβολία, αυτός είναι και ο λόγος που τα άρθρα του διαβάζονται με μεγάλο ενδιαφέρον, σύμφωνα με τους Αλβανούς συγγραφείς. Σε κάθε φράση του διακρίνεται η λεπτότητα της σκέψης του και το γνήσιο ταλέντο του. Στο άρθρο του με τίτλο «Όχι! Τα όπλα δεν θα τα πετάξουμε», ο Νόλι συμβουλεύει τους Αλβανούς να ενωθούν για τινάξουν τα δεσμά της δουλείας των Τούρκων. Εκείνη την εποχή (1906), μεταξύ των διανοούμενων της Αλβανίας υπήρχε χάσμα, που οφειλόταν όχι μόνο στη διαφορετική θρησκεία τους (χριστιανοί και μουσουλμάνοι), αλλά και στη διαφορά που υπήρχε στην κουλτούρα και στις πεποιθήσεις τους. Οι χριστιανοί ορθόδοξοι, που 11. Φαν Νόλι, Kombi, Βοστόνη, 18-8-1906. 12. Φαν Νόλι, ό.π., 29-10-1906. 106

κατείχαν υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης, είχαν την άποψη ότι η αλβανική γλώσσα ήταν τόσο φτωχή, ώστε δεν χρησίμευε ούτε σ έναν γύφτο. Σ αυτό το άρθρο, ο Νόλι προσπαθούσε να περάσει στους αναγνώστες μερικές απόψεις, οι οποίες προέτρεχαν και δεν ταίριαζαν καθόλου με την τότε αλβανική πραγματικότητα. Ήθελε πάντοτε να επιβάλει στους άλλους τις απόψεις και τις ιδέες του, τα συναισθήματα και τις πεποιθήσεις του. Επέμενε, ότι ήταν ένας ηγέτης που είχε μπει στον δρόμο του πολέμου για να απελευθερώσει την πατρίδα του, κι έτσι δεν έπρεπε να έχει ούτε οι κογένεια, ούτε παιδιά, ούτε κτηματική περιουσία, γιατί ως ηγέτης είχε παντρευτεί το «ιδανικό», και τα πλούτη θα του ήταν βάρος στο καθήκον που είχε αναλάβει. Ο ίδιος έμεινε πιστός στις απόψεις του σ όλη του τη ζωή, αλλά δεν είχε το δικαίωμα να απαιτεί από τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Παρ όλα αυτά, ήθελε οπωσδήποτε να τον υπακούνε οι άλλοι, αφού θεωρούσε τον εαυτό του ανώτερο, τόσο ως προς τη μόρφωση όσο και ως προς την πνευματική καλλιέργεια. Στο σημείο αυτό δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι ο Νόλι περιαυτολογούσε με τρόπο αλαζονικό. Από το 1906 άρχισε να διακρίνεται σ αυτόν το «culte de uni», δηλαδή η λατρεία της αλαζονείας. Επίσης, είχε την ιδέα ότι μέχρι τότε η αλβανική λογοτεχνία δεν είχε δώσει τις κατάλληλες αξίες. Ο ίδιος ήταν πολύ αυστηρός με τον εαυτό του, αλλά και με τους άλλους συντοπίτες του, είτε αυτοί ήταν συγγραφείς είτε ήταν ποιητές κλπ. Ήταν της άποψης ότι δεν είχαν γίνει γνωστοί ούτε στην Αλβανία ούτε στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τον Αλβανό καθηγητή Piro Tako, ο Νόλι δεν γνώριζε καλά την κατάσταση στην Αλβανία ούτε τους συγγραφείς της εποχής εκείνης, όπως τους Σαμί-Μπέη Φρά σερι, Ιερωνύμ Ντε Ράντα, Αντών Ζάχο Τσαγιούπι κ.ά. (1906). 13 Το άρθρο με τίτλο «1η Ιανουαρίου 1907» είναι περισσότερο μια περιγραφή με έντονες λυρικές σκηνές, παρά ένα δημοσιογραφικό κείμενο. «Δεν βρίσκουμε καλύτερο πρωτοχρονιάτικο δώρο», γράφει ο Νόλι, «από το άρθρο αυτό, το οποίο συμβολίζει την όψη του έθνους μας που είναι κουρα σμένη από τις ταλαιπωρίες του έτους 1906 και τώρα στέκει να ξεκουρα στεί, αλλά δεν βρίσκει ησυχία, διότι ο νους, η καρδιά και η ψυχή βράζουν από 13. Piro Tako, ό.π., σσ. 27-28. 107

μέσα και φωνάζουν: σήκω, σήκω, γιατί τον χρόνο που πέρασε δεν έκανες τίποτα. σήκω, γιατί αν κοιμάσαι εσύ, οι εχθροί σου επαγρυπνούν, είναι σε εγρήγορση... Παλικάρια, τα όπλα μην τα αφήνετε από τα μπράτσα, γιατί η καλύτερη ευχή για το καινούργιο έτος 1907 είναι αυτή!». 14 Το κύριο καθήκον του Νόλι ήταν να οργανώσει τους Αλβανούς μετανάστες της Αμερικής σε μια ενωμένη κοινωνία, η οποία θα έδινε ελπίδα και κουράγιο, λέγοντας ότι τα παλικάρια της Αλβανίας δουλεύουν και δεν κοιμούνται. Στην αποστολή αυτή ο Νόλι αφιέρωσε τα καλύτερα χρόνια της νιότης του. Έτσι, στις 10 Φεβρουαρίου 1907 ίδρυσε στο Washington Hall της Βοστόνης τη Νεανική Οργάνωση «Πίστη-πίστην» («Besa-Besen»), η οποία έγινε το έμβρυο της Παναλβανικής Ομοσπονδίας «Vatra». Στο Washington Hall ο Νόλι έδωσε την καλύτερη ομιλία που είχε δώσει έως τότε, που χαρα κτηριζόταν από τόση ευγλωττία, ώστε το ακροατήριο είδε καθαρά στο πρόσωπο του Νόλι τον μέλλοντα διπλωμάτη της Αλβανίας. Στο τέλος της ομιλίας του, η οποία δημοσιεύτηκε στην Kombi, ο Νόλι χειροκροτήθηκε πολύ θερμά και παρομοιάστηκε με τον σημαντικότερο αρχαίο Έλληνα, τον Αθηναίο ρήτορα Δημοσθένη (384-322 π.χ.). Ο Νόλι θα έδινε τέλος στη δημοσιογραφική του καριέρα με το μεγάλο άρθρο «Οι Έλληνες και οι Αλβανοί, ο Αλί Πασάς και οι Θερμοπύλες», που δημοσιεύτηκε σε δύο τεύχη της Kombi (1907). Ο Νόλι ήθελε να παραλληλίσει τις Θερμοπύλες με μια εφημερίδα στην ελληνική γλώσσα, η οποία ήθελε να παρουσιάζει ότι οι Αλβανοί και οι Έλληνες είναι σαν αδέλφια. Σύμφωνα με τον Νόλι, το άρθρο αυτό δεν ήταν ακριβές, και στα σχετικά σχόλιά του άγγιξε ιστορικά και γλωσσικά προβλήματα μεταξύ των δύο λαών. Επίσης, αποκάλυψε στους αναγνώστες του τις απόψεις του για την αλβανική λαογραφία (φολ-κλορ) και για τα παραδοσιακά τραγούδια. Για τα τραγούδια αυτά ο Νόλι ένιωθε μεγάλο σεβασμό. «Όταν πεθάνω», έλεγε, «δεν θέλω να σηκώσετε για μένα κανένα ομοίωμα, αλλά να μου τραγουδήσετε ένα ωραίο παραδοσιακό τραγούδι». Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι απόψεις του για τον Αλί Πασά. Μετά τον Σκεντέρμπεη, ο Νόλι είχε λατρέψει περισσότερο απ όλους τους Αλβανούς λογοτέχνες τον Αλί Πασά (τον τουρκαλβανό) από το Τεπελένι. Στο πρόσωπο του Αλί Πασά ο Νόλι είδε έναν δυνατό άνθρωπο, ο οποίος για να πραγματοποιήσει τα σχέδιά του δεν υπολόγιζε κανένα εμπόδιο, έλεος, 14. Φαν Νόλι, ό.π., 1-1-1907. 108

ατονία, ούτε συναισθήματα. Είδε τον άνθρωπο που, χρησιμοποιώντας βία, εξυπνάδα και πονηριά, εξουδετέρωνε όλα τα εμπόδια που έβρισκε μπροστά του. Είδε, επίσης, τον υπεράνθρωπο, και γι αυτό τον αγάπησε από την νεαρή του ηλικία. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι ο Νόλι υπέγραφε τα άρθρα του στην Kombi με το ψευδώνυμο Αλί-μπαμπά Κιούτεζα (A.b.Q.). Αυτό το μυστικό αποκαλύφθηκε σ ένα δικό του γράμμα: «Να μπορούσα να πάω στην Κωνσταντινούπολη, να φιλήσω το μνήμα του Αλί Πασά, αλλά είμαι πολύ κουρασμένος και γερασμένος από τις σκέψεις μου...». 15 Την εποχή που γράφονταν αυτά, ο Νόλι υπέφερε από ψυχική διαταραχή και κατάθλιψη, λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης στην οποία βρισκόταν. Ίσως γι αυτό, ένα χρόνο αργότερα, το 1908, αποφάσισε να χειροτονηθεί ιερέας. Για τους Αλβανούς ο Νόλι είναι μεγάλος αρχιτέκτονας του καλλιτε χνικού λόγου και της επαναστατικής και δημοκρατικής σκέψης. Με τη δημοσιογραφία και τη ρητορική του, ο Νόλι έκτισε ένα ωραίο οικοδόμη μα, το οποίο είναι στέρεο και θα αντέξει σε όλες τις εποχές. 16 15. Από το αρχείο του Ινστιτούτου Ιστορίας και Γλώσσας, Τίρανα, Επιστολή του Φαν Νόλι, 26-9-1907. 16. Dhimiter Shuteriqi, περ. Nentori, τόμ. 5, Tίρανα 1965, σ. 149. 109

2. Ο Φαν Νόλι ποιητής Το πρώτο γνωστό ποίημα του Νόλι ανήκει στο είδος της λυρικής ποίησης και έχει τον τίτλο «Φύσα αγέρα» 17 (1907). Το έγραψε σε ηλικία 25 χρό νων. «... Από πού μας έρχεσαι, ω σφοδρέ αγέρα, γιατί σφυρίζεις με τόση συγκίνηση: Ερχομαι απ τα βουνά της Αλβανίας, για να μεταδώσω οδυρμό και θλίψη! Φύσα, μωρέ αγέρα, ω ρε καημένε αγέρα, φύσα αμέσως στην καρδιά μου, στην καρδιά μου έμπα...» (απόσπασμα) Ο Νόλι εμπνεύστηκε αυτό το ποίημα από ένα δραματικό γεγονός της εποχής: Μια αλβανίδα γυναίκα, αφού οι Τούρκοι σκότωσαν τον άνδρα της, έχασε και την ορφανή κόρη της. Τη σωρό της την έθαψαν, χωρίς νεκρώσιμη ακολουθία, κάτω από το χιόνι, κάπου στον κάμπο της Κορυτσάς. Το ποίημα έχει γραφτεί σε μορφή διαλόγου μεταξύ του ποιητή (που εκείνο τον καιρό βρισκόταν στο εξωτερικό) και του αγέρα, που έρχεται από την Αλβανία. Σ αυτόν τον διάλογο εκφράζεται ο βαθύς πόνος για την απώλεια του κοριτσιού. Οι στίχοι του ποιήματος αυτού είναι παραδοσιακοί. Αργότερα, μετά από τρία χρόνια, ο Νόλι έγραψε το ποίημα «Δώστε για τη Μητέρα», 18 το οποίο έχει επικό χαρακτήρα (1910). Με αυτό το ποίημα παρότρυνε τους συντοπίτες του να βοηθήσουν την προπαγάνδα για την αναγέννηση της Αλβανίας. Εδώ, η μορφή της μητέρας συμβολίζει την Αλβα νία. Το ποίημα αυτό χαρακτηρίζεται από παραδοσιακό πνεύμα με οξείες νότες. Έτσι, στα ποιήματα της πρώτης περιόδου της καλλιτεχνικής του δημιουργίας, απεικονίζεται, από τη μία πλευρά, η συνέχεια της πατριωτικής ποίησης με παραδοσιακό πνεύμα και, από την άλλη, η αρχή του επικού και επαναστατικού-αντιφεουδαρχικού χαρακτήρα. Σε μερικά από τα ποιήματά του φαίνεται και το ταλέντο της πολιτικής του σάτιρας, το οποίο θα εξελιχθεί 17. Φαν Νόλι, Kombi, Βοστόνη, 25-1-1907. 18. Φαν Νόλι, ό.π., 1910. 110

σε μια ξεχωριστή δύναμη εναντίον του αντιφεουδάρχη και διαδόχου του Εσάντ Πασά Τοπτάνι (Esad Pasha Toptani 19 ) του Αχμέτ Ζώγου. Τα πιο συναρπαστικά ποιήματα με πολιτικό χαρακτήρα τα έγραψε κατά το διάστημα 1926-1930 στην ξενιτιά, στην Ευρώπη. Εκείνη την εποχή το καθεστώς του Ζώγου τον καταδίκασε ερήμην σε θάνατο. Η πηγή που ενέπνευσε τον Νόλι να γράψει αυτά τα ποιήματα δεν ήταν μόνο το προσωπικό του δράμα, αλλά και το δράμα της πατρίδας και του λαού του. Η πιο τραγική μορφή του δράματος στον γραπτό λόγο του Νόλι ήταν η ήττα της Δημοκρατικής Επανάστασης του 1924 και η νίκη των αντιδη μοκρατικών, μοναρχικών και φεουδαρχικών δυνάμεων. Το 1926 στις Βρυξέλλες έγραψε τα ποιήματα «Η σπηλιά της Ντρα γομπής» 20 και «Ο Ύμνος της σημαίας». 21 Το πρώτο ποίημα περιγράφει τον βαθύ πόνο για τους ήρωες της Επα νάστασης του 1924, οι οποίοι σκοτώθηκαν από τα όργανα του Ζώγου, ενώ το δεύτερο μάς μιλά για τη σημαία, η οποία θα γινόταν σύμβολο της εθνικής και κοινωνικής απελευθέρωσης. Τα γεγονότα του 1924 και η ήττα της Δημοκρατικής Επανάστασης επηρέασαν τις ιδέες του Νόλι. Η επιρροή των σοσιαλιστικών ιδεών και της εργατικής κίνησης τον οδήγησε να γράψει, αργότερα, δύο άλλα συναρπαστικά ποιήματα: «Στις άκρες των ποταμών» και «Τρέξε Μαραθωνομάχε» 22 (1930). Περιπλανώμενος από άκρη σε άκρη στο Αμβούργο, στην καρδιά του άναψε το φως της ελπίδας και ένιωσε ότι μετά τον «χειμώνα» έρχεται η «άνοιξη». Στο ποίημα «Τρέξε Μαραθωνομάχε» παραλληλίζει τη μορφή του νέου πολεμιστή, που αναγγέλλει την απελευθέρωση από τους μοναρχοφεουδαρχικούς, με τη μορφή του Αθηναίου οπλίτη Φειδιππίδη, ο οποίος κάλυ ψε τρέχοντας τα 42 χιλιόμετρα της απόστασης Μαραθώνα-Αθηνών, προκειμένου να αναγγείλει στους συμπατριώτες του τη νίκη επί των Περσών το 490 π.χ. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, τα ποιήματα με βιβλικό χαρακτήρα 19. Εσάντ Πασά Τοπτάνι: Τουρκαλβανός τσιφλικάς (1863-1920). Σκοτώθηκε στο Παρίσι από τον δημοκράτη Αβνί Ρουστέμι στις 13 Ιουνίου 1920. Το 1914 ήταν Υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση του πρίγκιπα Vihelm Vid. Aleks Buda, Αλβανικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό, Τίρανα 1985, σ. 1103. 20. Ντραγομπή (Dragobi): Ορεινή περιοχή της βόρειας Αλβανίας. Το ποίημα «Η σπηλιά της Ντραγομπής» έχει αφιερωθεί στους εθνικούς ήρωες Bajram Curri και Luigi Gurakaqi. 21. Φαν Νόλι, Άλμπουμ, Βρυξέλλες, 28 Νοεμβρίου 1925. 22. Φαν Νόλι, «Τρέξε Μαραθωνομάχε», Βερολίνο, Απρίλιος 1930. 111

(εμπνευσμένα από τη Βίβλο), στα οποία προσπάθησε να θίξει χρησι μοποιώντας τα μεταφορικά μέσα της ποίησης τον πυρήνα και τη σημασία των πολιτικών γεγονότων του 1921-1924, με έμφαση στην υπόθεση των σχέσεων μεταξύ αρχηγού και Λαού, βάζοντας σ αυτήν και τον ρόλο του. Σ αυτήν την ενότητα ανήκουν τα εξής ποιήματα: «Ο Μωυσής στο Όρος», 23 «Ο Πέτρος στο μαγγάλι», 24 «Η πεζοπορία του Χριστού» 25 και «Σταύ ρω - ση». 26 Εδώ γίνεται δεκτό το βιογραφικό στοιχείο, αλλά πάνω σ αυτό επιδρούν οι πολιτικές γενικεύσεις που περιλαμβάνουν οι βιβλικές μορφές. Στο ποίημα «Ο Μωϋσής στο Όρος» περιγράφεται ο βαθύς πόνος που αισθάνεται ο ποιητής μακρυά από την πατρίδα του, μετά την ήττα της Επανάστασης του 1924. Το έγραψε σε ηλικία 48 χρονών. Ο Νόλι εδώ τονίζει ότι, κατά την Παλαιά Διαθήκη, ο Μωυσής είδε την πατρίδα του, τη Γη της Επαγγελίας, μόνο από μακριά, από την κορυφή του Όρους Νεβώ, λίγο πριν πεθάνει στην έρημο. Εννοείται ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με το ψυχικό δράμα του Νόλι, του ποιητή, ο οποίος ζει με τη θλίψη ότι δεν θα προλάβει να δει την δική του «Γη της Επαγγελίας», την πατρίδα του. 27 Ποιήματα όπως «Η πεζοπορία του Χριστού», «Η Σταύρωση» και «Ο Πέτρος στο μαγγάλι» παρουσιάζουν θέματα από τα πάθη του Χριστού. Είναι πρωτότυπα και ως προς το ύφος, αλλά και ως προς το βαθύ περιεχόμε νό τους. Σ αυτά ο Νόλι, παραβάλλει τους αλβανούς με τους δεινοπαθήσα ντες Εβραίους. Ο Νόλι συμπεριέλαβε όλα τα ποιήματά του, τα οποία έγραψε το χρονικό διάστημα από το 1906 έως το 1948, σε ένα μοναδικό βιβλίο με τον τίτλο Άλμπουμ, 28 που δημοσιεύθηκε το 1948 στη Βοστόνη με την υποστήριξη του Συνδέσμου «Vatra». Η δεύτερη έκδοση του Άλμπουμ 29 έγινε το 1966 στη Βοστόνη και περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα που είχαν δημοσιευθεί στις εφημερίδες Kombi και Dielli, καθώς και όλα τα συγγράμματα του Νόλι. Ο Νόλι έφερε στη λογοτεχνία ένα δικό του, προσωπικό στιλ, με δυνατές μεταφορικές εκφράσεις που συσχετίζονται μεταξύ τους. 23. Φαν Νόλι, «Ο Μωυσής στο Όρος» (Βρυξέλλες 27-1-1927), Liria Kombetare, Γενεύη 1930. 24. Φαν Νόλι, «Ο Πέτρος και το μαγγάλι», Άλμπουμ, Βρυξέλλες 1930, σ. 30. 25. Φαν Νόλι, ό.π., σ. 35. 26. Φαν Νόλι, ό.π., σ. 38. 27. Βίβλος, Δευτερονόμιο 34, 1 28. Φαν Νόλι, Άλμπουμ, εκδ. Vatra, Βοστόνη 1948. 29. Φαν Νόλι, ό.π., Βοστόνη 1966. 112

3. Ο Φαν Νόλι μεταφραστής των παγκόσμιων λογοτεχνικών έργων Οι μεταφράσεις του Νόλι καλύπτουν έργα μεγάλων δυτικών συγγρα φέων (Σαίξπηρ, Θερβάντες, Βολταίρου, Νίτσε, Ιψεν, Πόε, Ομάρ Καγιάμ κ.ά.). Το 1926 στις Βρυξέλλες μετέφρασε τα δράματα του Σαίξπηρ 30 Ιούλιος Καίσαρ, Μάκβεθ και Άμλετ, ενώ το 1932 στη Βοστόνη μετέφρασε το έργο Οθέλλος. Για τον επαναστάτη Νόλι, ήρωες του Σαίξπηρ, όπως ο Ιούλιος Καίσαρ, ο Μάκβεθ, ο Άμλετ, ήταν η αφορμή για να αγγίξει επίκαιρα προβλή ματα της πολιτικής κίνησης στην Αλβανία, όπως αυτό της βίας, του τρόπου καταστολής μιας αντιλαϊκής εξουσίας, της εξασφάλισης της νίκης. Ερωτήματα, που από καιρό είχαν απασχολήσει τον Νόλι, με τον δρόμο της φώτισης του νου ή με τη δύναμη των όπλων, που στέκονται πίσω από τις εικασίες. Ο Σαίξπηρ ήταν για τον Νόλι πνευματικός πατέρας, αυτός που τον είχε εμπνεύσει στη ζωή του, ο δάσκαλος των δασκάλων, ο μεγαλύτερος ποιητής όλων των ποιητών. Την ευγνωμοσύνη του γι αυτόν τον μεγάλο λογοτέχνη ο Νόλι την είχε εκφράσει προσφέροντας στους συντοπίτες τις μεταφράσεις των κορυφαίων έργων του Σαίξπηρ. Το 1964, στο πλαίσιο της Επετείου των 400 χρόνων από τη γέννηση του Σαίξπηρ (1564), το BBC οργάνωσε έναν κύκλο με ραδιοφωνικές ομιλίες από ερευνητές, κριτικούς λογοτεχνικών έργων, μεταφραστές κλπ. από όλες τις χώρες του κόσμου, με θέμα: «Ο Σαίξπηρ: Απόψεις γύρω από τη μεγάλη προσωπικότητά του». Στο πρόγραμμα ήταν καλεσμένος και ο Νόλι, ο οποίος ετοίμασε και έστειλε στο Λονδίνο δύο ομιλίες με τίτλους: «Ο Σαίξπηρ κι εγώ» και «Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ». Αυτές οι ομιλίες μεταδόθηκαν από το BBC τον Ιούνιο και τον Σεπτέμβριο του έτους 1964 αντίστοιχα, μεταφρασμένες στην αγγλική και στη γαλλική γλώσσα. 30. Σαίξπηρ Ουίλλιαμ (William Shakespeare ή Shakespere): Αγγλος ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός, γνωστός και ως ο Βάρδος του Έιβον (Bard of Avon) ή ο κύκνος του Έιβον (Swan of Avon), ο Εθνικός ποιητής της Αγγλίας και ο μεγαλύτερος δραματουργός μετά την αρχαιότητα. Βαπτίστηκε το 1564 στην πόλη Στράτφορντ-απόν- Ειβον (Stratford-upon- Avon), όπου και πέθανε το 1616. Ο Σαίξπηρ ήταν γνώστης των κλασικών και ρητορικών μορφών, πιθανώς ήδη από την εποχή που φοιτούσε στο σχολείο. Στις αρχές της σταδιοδρομίας του μιμήθηκε τον Οβίδιο στο ποίημα «Αφροδίτη και Άδωνις» και τον Πλαύτο στην Κωμωδία των παρεξηγήσεων. Τα έργα του Σαίξπηρ παίζονται σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο και εξακολουθούν να αποτελούν πηγή έμπνευσης και πειραματισμού. Νίκος Μπουγάς, «Σαίξπηρ», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 53, 1999, σ. 58. 113

Η ομιλία «Ο Σαίξπηρ κι εγώ» δημοσιεύτηκε ως άρθρο και στο εβδομαδιαίο περιοδικό του BBC The Listener στο Λονδίνο. Το όνομα του Νόλι συ μπεριελήφθη στη βιβλιογραφία της Αγγλικής Ακαδημίας, καθώς ήταν γνω στή η εντρύφησή του στο σαιξπηρικό έργο. Στο παραπάνω άρθρο, ο Νόλι όχι μόνο αξιολογούσε το έργο του μεγάλου δραματουργού και ποιητή, αλλά αποκάλυπτε και τη μεγάλη επιρροή που είχε ασκήσει στον ίδιο το έργο αυτό, καθώς και τα συναισθήματα που του είχε προκαλέσει. Ενδιαφέρον για τους αναγνώστες παρουσιάζει και ο τρόπος με τον οποίο ο Νόλι ήρθε σ επαφή με τα έργα και τη βιογραφία του Σαίξπηρ από τη νεανική του ηλικία, αλλά και η εμπειρία του από τον Άμλετ, ρόλο που είχε υποδυθεί στους ελληνικούς θεατρικούς θιάσους όταν περιόδευε στη Μεσόγειο. Επίσης, αναφέρεται και στο πώς μετέφρασε τα έργα του Σαίξπηρ στην αλβανική γλώσσα, με μεγάλη διάθεση και ιδιαίτερο ζήλο, πριν από 38 χρόνια. Προς το τέλος του άρθρου κάνει κι ένα κομψό αστείο: «Ελπίζω να μεταφράσω και μερικά άλλα αριστουργήματά του στην αλβανική γλώσσα. Μπορώ να το κάνω αυτό, είμαι ακόμα νέος. Είμαι μόνο 82 ετών!» 31 Η επέτειος για τα 400 χρόνια από τη γέννηση του Σαίξπηρ γιορτάστηκε επίσης και στις ΗΠΑ. Ήταν το μεγαλύτερο γεγονός της χρονιάς για τον αμερικανικό λογοτεχνικό-καλλιτεχνικό κόσμο. Η μεγαλύτερη τιμή που έκανε στον Σαίξπηρ η Αμερική ήταν ο εορτασμός στον Λευκό Οίκο στις 22 Ιουνίου 1964, από τον Πρόεδρο L. Johnson, με συμμετοχή 300 σαιξπηρολόγων (ερευνητών, μεταφραστών, ηθοποιών, δραματουργών, κριτικών λογοτεχνικών έργων κλπ.). Ανάμεσα στους προσκεκλημένους ήταν και ο Φαν Νόλι. Ήταν ο πρώτος άνθρωπος αλβανικής καταγωγής σύμφωνα με τις αλβανικές πηγές 32 που ανέβηκε τα σκαλιά του Λευκού Οίκου. Η παρουσία του Νόλι σ αυτήν τη δεξίωση δεν ήταν τυπική, αφού τού απηύθηναν τον λόγο δύο φορές. Καταρχήν προσευχήθηκε προς τιμήν της επετείου, ευ χαριστώντας τον Κύριο των Δυνάμεων που χάρισε στον αγγλόφωνο κόσμο και στην παγκόσμια λογοτεχνία τον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. «Ευχαριστούμε, Κύ ριε», είπε, «για τη χαρά που έδωσες σε εκατομμύρια ανθρώπους...!» Στη συνέχεια πήρε πάλι τον λόγο, αυτή τη φορά όχι με την ιδιότητά του ως Επισκόπου, αλλά με αυτήν του καλού γνώστη του σαιξπηρικού έργου, οπότε είχε την ευκαιρία να περιγράψει εύστοχα τις εμπειρίες και 31. Nasho Jorgaqi, Η ζωή του Θ. Σ. Νόλι, τ. 2, Τίρανα 2005, σ. 415. 32. Reiz Malile, Ο Φαν Νόλι, ο μεταφραστής του Σαίξπηρ, εκδ. Toena, Τίρανα 2001. 114

τις αναμνήσεις του από τη μελέτη των έργων του μεγάλου δραματουργού, κάτι που κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον του κοινού. Στο τέλος της ομιλίας είπε τα εξής: «Η πρόσκληση που μου κάνατε, να λάβω μέρος σ αυτόν τον εορτασμό, είναι η μεγαλύτερη ανταμοιβή μου για την εργασία που έκανα για τον Σαίξπηρ. 33 Με τις μεταφράσεις αυτές, ο Νόλι αποσκοπούσε στο να φέρει σ επαφή τον αλβανικό κόσμο με την παγκόσμια λογοτεχνική κουλτούρα, με την οποία πολλοί λαοί είχαν εξελιχθεί και προοδεύσει. Ήθελε να μεταδώσει στους Αλβανούς της Αμερικής φιλανθρωπικά και πολιτιστικά μηνύματα, αλλά και να δημιουργήσει μίσος για τη δουλεία, για τη βία και την αδικία που υπήρχαν σε βάρος των λαών. Τέτοια φιλελεύθερα οράματα μετέδωσε στους αναγνώστες Αλβανούς και με τα Ρουμπαγιάτ (Τετράστιχα) του Πέρση ποιητή Ομάρ Καγιάμ. 34 Σύμφωνα με τον Νόλι, στα Ρουμπαγιάτ διαμορφωνόταν ωραία και δυνατά η προσωπικότητα του ελεύθερου ανθρώπου. Ο Νόλι είχε καταλάβει από καιρό ότι στα ποιήματα του Ομάρ Καγιάμ έβρισκε τον εαυτό του, αλλά και σημάδια της αλβανικής νοοτροπίας, γι αυτό τα ονόμαζε «μαγευτικούς στίχους». Ο λυρικός ήρωας του Ομάρ Καγιάμ, που ερχόταν από τα περίχωρα της Μέσης Ανατολής, κήρυττε την ελευθερία των σκέψεων και των συναισθημάτων, τη χαρά της ζωής, την ευχαρίστηση και την ομορφιά, μακριά από κάθε δόγμα και φανατισμό. Μέσα από τον λυρικό ήρωα, ο Νόλι κατηγορούσε την πνευματική και κοινωνική σκλαβιά της εποχής, που στην Αλβανία ήταν τόσο φανερή. Το θάρρος του ήταν τόσο μεγάλο, ώστε υπερβαίνοντας την πλατφόρμα της θρησκευτικής ηθικής, επικύρωνε την ελευθερία ως το πιο πολύτιμο πράγμα στον κόσμο. Στα Ρουμπαγιάτ ο άνθρωπος κινείται ελεύθερος, σε αντίθεση με την ηθική διδασκαλία και το φιλοσοφικό κήρυγμα περί σωστού και λάθους, αγαθού και κακού. Από αυτή την οπτική γωνία αξιολογούσε ο Νόλι τα ποιήματα 33. Artur Liolini, Ο άνθρωπος των δύο αιώνων, Βοστόνη, Απρίλιος 1993. 34. Ομάρ Καγιάμ: Πέρσης ποιητής, μαθηματικός και αστρονόμος (Νισαπούρ, Ιράν, 1048-1122). Γνωστός στην πατρίδα του και στην εποχή του για τα επιστημονικά επι τεύγματά του, αλλά στους αγγλόφωνους αναγνώστες του για τα ποιήματά του σε μορφή «ρουμπαϊγιάτ» (τετράστιχων), που εκδόθηκαν το 1859 από τον Έντουαρντ Φιτζέραλντ με τον τίτλο Τα ρουμπαϊγιάτ του Ομάρ Καγιάμ. Μια προσεκτική ανάγνωση των αυθεντικών στίχων αποκαλύπτει τον Ομάρ Καγιάμ ως άνθρωπο βαθυστόχαστο, που βασανιζόταν από τα αιώνια ερωτήματα γύρω από τη φύση του σύμπαντος, τη ροή του χρόνου και τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Κ. Γεωργουσόπουλος, «Ομάρ Καγιάμ», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 31, Αθήνα 1997, σ. 120. 115

του Ομάρ Καγιάμ και υπό το ίδιο πρίσμα τα παρουσίαζε στους Αλβανούς αναγνώστες, σε μια εποχή που η ταραγμένη ψυχή του βρισκόταν στο κενό. Την πρώτη έκδοση των Τετράστιχων την έκανε στη Βιέννη το 1926 και την ονόμασε Ρουμπαγιάτ, ενώ ένα χρόνο αργότερα, το 1927, εξέδωσε ξανά στις Βρυξέλλες τη συλλογή, πιο βελτιωμένη, με τον τίτλο Ρουμπαριάτ. 35 Ο Νόλι αισθανόταν την ανάγκη να μεταφράσει σύγχρονη λογοτεχνία, διότι την εποχή εκείνη, όπως έγραφε σ έναν φίλο του, 36 ο σκλαβωμένος αλβα νικός λαός είχε ανάγκη από έργα με επαναστατικό περιεχόμενο. Γι αυτό ξεκίνησε να μεταφράζει έργα του Ίψεν, 37 που κατά τον Νόλι ήταν επαναστα τικός συγγραφέας, λόγω των απόψεών του και του ανοιχτού πολέμου που είχε κηρύξει στην αριστοκρατική κοινωνία, στους νόμους και στην ηθική της. Ο Ίψεν ήταν ο αγαπημένος συγγραφέας του Νόλι. Το 1921 είχε μεταφράσει στα ελληνικά το έργο Ο εχθρός του λαού, ενώ το 1923, στην ακμή του πολιτικού πολέμου στην Αλβανία, όταν είχε μείνει απομονωμένος από τους οπισθοδρομικούς αντιπάλους, είχε ταυτίσει τον εαυτό του με τον Σκότμαν, τον ήρωα του έργου. Το 1928, από την Βιέννη, μετέφραζε το παραπάνω έργο από τη δανεζική στην αλβανική γλώσσα. Στον πρόλογο του έργου έγραφε: «Δεν υπάρχει κανένα άλλο δράμα σαν αυτό, το οποίο χλευάζει τόσο ωραία και βαθιά την ιδεολογία της αριστοκρατικής τάξης για να δείξει ότι, σ αυτό το σύστημα, η ελευθερία του λόγου, η Βουλή, η θρησκεία και το σχολείο είναι μόνο μια δημαγωγία και μια κωμωδία. Την ίδια εποχή (1928) μετέφρασε και ένα άλλο δράμα του Ίψεν, το Η κυρία Ίγκνερ του Άιστροτ, με σκοπό να βοηθήσει τον αλβανικό λαό να ξε σηκωθεί εναντίον των πλουσίων, των αγάδων και των μπέηδων. Στη μετάφραση του παραπάνω δράματος, με το επαναστατικό και δυνατό πνεύ - μα που το χαρακτηρίζει, ο Νόλι παραλλήλισε την Αλβανία της εποχής εκείνης με τη Μεσαιωνική Νορβηγία. 35. Η δεύτερη έκδοση, που ονομάστηκε Ρουμπαριάτ, περιλαμβάνει 330 τετράστιχα εκ των 500, τα οποία είχε το πρωτότυπο. 36. Επιστολή του Φαν Νόλι προς τον Qerim Panariti από την Βιέννη, Απρίλιος 1926. 37. Ίψεν Χένρικ (Γιόχαν): Νορβηγός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, δημιουργός του μοντέρνου ρεαλιστικού θεάτρου Χένρικ (Γιόχαν) Ιψεν (Henrik Johan Ibsen). Γεννήθηκε στο Σην της Νορβηγίας το 1828 και πέθανε το 1906 στη Χριστιανία (σημερινό Οσλο). Τα κυ ριότερα έργα του είναι: Πέερ Γκυντ (1867), Το σπίτι της κούκλας (1879), Οι βρυκόλακες (1881) και Εντα Γκάμπλερ (1890). Μ. Στεφανίδης, «Ιψεν», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 31, 1999, σ. 24. 116

Το 1933, στη Βοστόνη, μετέφρασε τη νουβέλα Η καλύβα (La barraca) του Ισπανού συγγραφέα Μπλάσκο Ιμπάνιεθ. Το έργο αυτό χαρακτηρίζεται από ζωηρό και έντονο ρεαλισμό και σημαντική δραματική δύναμη στην περιγραφή της ζωής της Βαλένθιας. 38 Την περίοδο που είχε εγκαταλείψει για πάντα την Ευρώπη και είχε εγκατασταθεί μόνιμα στις ΗΠΑ, ο Νόλι αφοσιώθηκε στις πνευματικές ενασχολήσεις. Άρχισε τη μετάφραση του μυθιστορήματος του Θερβάντες 39 Δον Κιχώτης, έργο το οποίο έπρεπε να έχει διαβάσει κανείς πριν πεθάνει, σύμφωνα με την άποψή του. 40 Είχε βάλει ως στόχο να μεταφράσει αυτό το έργο για τους συμπατριώτες του, όχι τόσο για να συμβάλει στην αναβάθμιση του πνευματικού επιπέδου τους, όσο για να τους ενθαρρύνει στον αγώνα για την κοινωνική πρόοδο. «Ο Δον Κιχώτης», έγραφε ο Νόλι στη Republika, «είναι αυτός που ζητάει να γυρίσει τη ρόδα της ιστορίας προς τα πίσω. Και στην Αλβανία υπάρχουν χιλιάδες δονκιχωτικοί άνθρωποι, που προσπαθούν να γυρίσουν τη ρόδα της ιστορίας προς τα πίσω, άνθρωποι που ζουν με παραμύθια και φαντάσματα του ανατολικού φεουδαρχισμού... Οι άνθρωποι αυτοί είναι κωμικοί και δραματικοί... Η Αλβανία θα σωθεί από αυτούς μόνο με πρόοδο και εκσυγχρονισμό... Αυτοί οι σκοτεινοί άνθρωποι, που αρνούνται να εκσυγχρονιστούν, γίνονται μαριονέτες των αγράμματων μπέηδων που σκοτώνουν και τον εαυτό τους και την Αλβανία. Όταν θα έχετε στα χέρια σας αυτό το βιβλίο, τότε θα έχετε και την πιθανότητα να μάθετε την αλήθεια, αλλά και ένα όπλο για να την προστατεύσετε». 41 Στη μετάφραση του Δον Κιχώτη ο Νόλι έβαλε στοιχεία από την αλβα νική νοοτροπία, στοιχεία πολύ κοντινά με τον μεσαιωνικό κόσμο του Θερβά ντες. Τον Δεκέμβριο του 1931, ο Νόλι άρχισε να δημοσιεύει στις σελίδες της εφημερίδας Republika κομμάτια από τη μετάφραση του Δον Κιχώτη. Θεω- 38. Βαλένθια ή Βαλένσια: Πρωτεύουσα της επαρχίας της Βαλένθια και του πρώην βασιλείου της Βαλένθια της Ανατολικής Ισπανίας. Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 13, 1998, σ. 192. 39. Θερβάντες, Μιγκέλ ντε Θερβάντες Σααβέδρα (Miguel de Cervantes Saavedra, 1547-1616): Υπήρξε το εξοχότερο πνεύμα και ο λαμπρότερος ανανεωτής της ισπανικής λογοτεχνίας. Το έργο του Δον Κιχώτης (Don Quixote), είναι το ευρύτερα, μετά τη Βίβλο, μεταφρασμένο βιβλίο στον κόσμο και θεωρείται από πολλούς, ακόμα και σήμερα, το καλύτερο από τα σύγχρονα μυθιστορήματα. Ο Θερβάντες ήταν θεατρικός συγγραφέας και ποιητής, καθώς και μυθιστοριογράφος. επίσης ο πρωτοπόρος του ψυχολογικού διηγήματος στην Ισπανία. «Θερβάντες», ό.π., τ. 27, 1998, σ. 436. 40. Φαν Νόλι, Republika, Βοστόνη, 10-10-1932. 41. Φαν Νόλι, ό.π. 117

ρούσε το έργο αυτό ως ένα από τα πιο επαναστατικά και λαϊκά λογοτεχνικά έργα του κόσμου. Από αυτήν την οπτική, αποκάλυψε για άλλη μια φορά τις επαναστατικές του απόψεις και τις πολιτικές του πεποιθήσεις εναντίον του φεουδαρχικού συστήματος στην Αλβανία. Στην κοσμοθεωρία του ο Νόλι συμπεριελάμβανε την υλιστική θεώρηση για την κοινωνία και την ιστορία, και, κατά συνέπεια, προχώρησε στην υλιστική ανάλυση του έργου Δον Κιχώτης, παρουσιάζοντάς το και τοποθετώντας το στον κατάλληλο τόπο και χώρο. Το περιεχόμενο και οι ιδέες του μυθιστορήματος, οι πρωταγωνιστές του, το βαθύ ειρωνικό πνεύμα και ο σαρκασμός παίρνουν σάρκα και οστά στην περιγραφή της ισπανικής κοινωνίας του 17ου αιώνα. Για να καταστήσει σαφέστερο τον κοινωνικό διαχωρισμό, ο Νόλι χωρίζει την κοινωνία της εποχής εκείνης σε δύο στρώματα: στην αγροτική αριστοκρατία και στην φτωχική αγροτική τάξη, που αντιπροσωπεύονται από τον Δον Κιχώτη και από τον Σάντσο Πάντσο, αντίστοιχα. Ο Νόλι κατάφερε να αποτυπώσει τόσο την κωμική και τη δραματική πλευρά της κοινωνίας, όσο και τον πυρήνα των χαρακτήρων των πρωταγωνιστών, στα πρόσωπα των οποίων βρήκε το κλειδί της επιτυχίας του. Με τη δημοσίευση της μετάφρασης του Δον Κιχώτη, ο Νόλι αποσκοπούσε στο να εξασφαλίσει μόνιμους συνδρομητές στη Republika για το έτος 1932 και να αυξήσει τον αριθμό των νέων συνδρομητών. Παράλληλα, σκόπευε να εκδώσει το έργο σε μορφή βιβλίου, έχοντας εναποθέσει πολλές ελπίδες στην έκδοση αυτή. Αρκεί να αναφέρουμε ότι, αν είχε την επιτυχία και τα οικονομικά οφέλη που περίμενε από αυτήν, η ροή των γεγονότων θα είχε αλλάξει ριζικά έως το τέλος του έτους 1933. Για να σώσει την εφημερίδα Republika από την καταστροφή, έκανε μεγάλη προπαγανδιστική εκστρατεία. «Έχουμε ξεκινήσει να δημοσιεύουμε στη Republika εδώ και δύο εβδομάδες το αριστούργημα του Ισπανού συγ γραφέα Μιγκέλ ντε Σααβέδρα Θερβάντες Δον Κιχώτης. Είναι αδύνατον να μη σας αρέσει! Διαβάστε το με την προσοχή που του αρμόζει!», έγραφε ο Νόλι στην εφημερίδα Kombi, το 1932 στη Βοστόνη. Ο Νόλι κατάφερε να εξασφαλίσει μόνο 140 συνδρομητές για τη Republika, με αποτέλεσμα να μην μπορέσει να αποφύγει την χρεοκοπία της. Μετά από μερικούς μήνες η εφημερίδα έκλεισε εντελώς. Έτσι, οι Αλβανοί αναγνώστες της Αμερικής δεν είχαν την ευκαιρία να διαβάσουν ολόκληρο το έργο. 118

Το 1934, ο Νόλι μετέφρασε το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Γάλ - λου συγγραφέα Σταντάλ 42 Το κόκκινο και το μαύρο (La rouge et le noir), ενώ το 1936 μετέφρασε το πεζογράφημα του Πόε 43 Η αφήγηση του Αρθούρ Γκόρντον Πυμ (The Narrative of Arthur Gordon Pym). Ο Νόλι είχε συνειδητοποιήσει ότι με τις μεταφράσεις αυτών των κλασικών αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, είχε ήδη τελέσει ένα πολύ σημαντικό έργο στη ζωή του. Αυτό το μεγαλειώδες έργο, μόνο ένας άνθρωπος με ιδιαίτερες ικανότητες, με έντονο ζήλο, με υπομονή και αφοσίωση, όπως ο Φαν Νόλι, θα μπορούσε να το υποστηρίξει. 42. Σταντάλ (Stendhal), ψευδώνυμο του Μαρί-Ανρί Μπελ (Marie-Henri Beyle): Από τους κορυφαίους Γάλλους μυθιστοριογράφους του 19ου αιώνα, τα έργα του οποίου διακρίνονται για την ψυχολογική και πολιτική του διαίσθηση. Γεννήθηκε το 1783 στη Γκρενόμπλ και πέθανε το 1842 στο Παρίσι. Αριστουργηματικά θεωρούνται τα μυθιστορήματά του: Το κόκκινο και το μαύρο (Le rouge et le noir) και Το μοναστήρι της Πάρμας (La Chartreuse de Parme). Χρησιμοποίησε κατά καιρούς πολλά ψευδώνυμα, από τα οποία εκείνο που επικράτησε προερχόταν από την πόλη Στεντάλ (Stendal ή Stendhal) της Πρωσίας. Γιάννα Δουραμπέη, «Σταντάλ», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 55, σ. 160. 43. Πόε Έντγκαρ Άλαν (Edgar Allan Poe): Αμερικανός ποιητής, πεζογράφος και κριτικός, ο πρώτος Αμερικανός συγγραφέας που κατέκτησε τη διεθνή αναγνώριση. Γεννήθηκε το 1809 στην Βοστόνη και πέθανε το 1849 στην Βαλτιμόρη. Είναι γνωστός κυρίως για τα έργα του, στα οποία επικρατεί το μυστήριο και το μακάβριο, όπως: Οι φόνοι της οδού Μοργκ (Murders in the Rue Morque), 1841 και Το κοράκι (The Raven). Κ. Σοφιανός, «Πόε», ό.π., τ. 49, σ. 392. 119

4. Ο Φαν Νόλι συγγραφέας και ιστοριογράφος Ένας άλλος καλλιτεχνικός τομέας που τράβηξε το ενδιαφέρον του Νόλι ήταν η ιστοριογραφία, δηλαδή η έκθεση γεγονότων του παρελθόντος με λογοτεχνικό τρόπο και με βάση την κριτική έρευνα, την παράδοση και την προσωπική εμπειρία. Σε σεμινάριο των Αλβανοαμερικανών διανοούμενων, που έλαβε χώρα στη Βοστόνη από τις 7 έως τις 11 Αυγούστου 1961, ο Νόλι εκφώνησε ομιλία με τίτλο: «Πώς έγινα συγγραφέας». Στην ομιλία αυτή, που ήταν βασισμένη σε μια πλούσια βιβλιογραφία, είχε ετοιμαστεί με πολύ μεράκι και είχε τη μορφή μιας ελεύθερης συζήτησης, ο Νόλι επικαλέστηκε επιστημονικά επιχειρήματα για την καλλιτεχνική του εμπειρία σχετικά με το θέμα που παρουσίαζε. Απευθυνόμενος πρώτα στους νέους που οραματίζονταν να γίνουν συγγραφείς, ο ιστοριογράφος Νόλι ανέπτυξε το θέμα του υπό το πρίσμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Επεσήμανε ότι οι προϋποθέσεις για να γίνει η συγγραφή μια επιτυχημένη τέχνη είναι η έμπνευση, η τεχνική, η αγορά και η αξιολόγηση. με άλλα λόγια ότι ο καλλιτέχνης πρέπει να βρει την έμπνευση στο κοντινό του περιβάλλον, να εξασφαλίζει το ψωμί του πουλώντας τα δημιουργήματά του και να αξιολογηθεί και να υποστηριχθεί από το κοινό του. 44 Ο Νόλι ανέλυσε την άποψή του στηριζόμενος σε στοιχεία από την Ιστορία της Τέχνης στην Αρχαιότητα (του ελληνικού πολιτισμού), την Ευρωπαϊκή Αναγέννηση και τους μοντέρνους καιρούς, παρουσιάζοντας παράλληλα και την εμπειρία των μεγάλων καλλιτεχνών, στους οποίους συμπεριέλαβε και τον εαυτό του. Μάλιστα, τόνισε ότι έγινε γνωστός συγγραφέας, ιστοριογράφος, ποιητής και μουσικολόγος μέσα από τα δικά του έργα. Η ομιλία του ήταν τόσο επιστημονική όσο και ευχάριστη, και έτυχε μεγάλου ενδιαφέροντος από το ευρύ ακροατήριο. 45 Ο Νόλι ασχολήθηκε με την ιστοριογραφία από το 1921, όταν ο πρόεδρος της εταιρείας «Arsimi» («Παιδεία») της Κορυτσάς τού πρότεινε να γράψει ένα βιβλίο για την ιστορία του Γεωργίου Καστριώτη (Σκεντέρμπεη, 1405-1468), του αλβανού ήρωα που πολέμησε μέχρι το τέλος του τους Τούρκους. Ο Νόλι δέχθηκε την πρόταση αυτή με μεγάλη χαρά και υπολόγισε ότι το έργο 44. Bajram Krasniqi, Η κοσμολογία και το στιλ του Νόλι, Πρίστινα 1984, σ. 43. 45. Qerim Panariti, Αναμνήσεις γύρω από τον Φαν Νόλι 1936-1965. Από το Αρχείο του Ινστιτούτου της Ιστορίας, Τίρανα. 120

θα ολοκληρωνόταν σε διάστημα δώδεκα μηνών. Μέχρι τον ενδέκατο μήνα, οι έρευνές του στηρίζονταν σε κάποιες πηγές του Βαρλέτα 46 και σε άλλες, ανώνυμες βιογραφίες για τον Σκεντέρμπεη. Δεν είχε καταφέρει μέχρι τότε να εντοπίσει βιβλιογραφικό υλικό σε κανένα αρχείο. Τότε, ανακάλυψε ότι τέτοιο υλικό υπήρχε στη Βιέννη και, προκειμένου να πραγματοποιήσει την έρευνά του εκεί, ζήτησε παράταση χρόνου από τον πρόεδρο της εταιρείας «Arsimi». Εκείνος όμως του απήντησε ότι η εταιρεία που είχε αναλάβει την έκδοση του βιβλίου αρνείται να δώσει παράταση, και θέλει το βιβλίο να είναι έτοιμο εντός του προσυμφωνηθέντος χρονικού διαστήματος των δώδεκα μηνών. Έτσι, ο Νόλι έγραψε την Ιστορία του Σκεντέρμπεη-πρίγκιπα της Αρβάνου 47 (1412-1468) βασισμένος σε ελάχιστα βιβλιογραφικά στοιχεία, εμπλουτίζοντάς την περισσότερο με δημιουργήματα της φαντασίας του. Μετά από 24 χρόνια, το 1945, ο Νόλι βελτίωσε και εμπλούτισε με νέα στοιχεία από τα αρχεία της Βιέννης το ιστορικό αυτό έργο του, το οποίο έγραψε στα αγγλικά υπό τον τίτλο George Castrioti Scanderbeg (1405-1468) (Γεώργιος Καστριώτης Σκεντέρμπεη, 1405-1468). Με το έργο αυτό, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους (1945) ο Επίσκοπος Φαν Νόλι, σε ηλικία 63 ετών, απέκτησε τον τίτλο του Δόκτορος στη Φιλοσοφική Σχολή του Πα νε πιστημίου της Βοστόνης. Ήταν το πρώτο έργο γραμμένο στην αγγλική γλώσσα από έναν ιστοριογράφο αλβανικής καταγωγής. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το George Castrioti Scanderbeg (1405-1468) μπήκε στην επιστημονική κυκλοφορία για τις ιστορικές αξίες που παρουσίαζε, αλλά δεν ήταν τόσο εύκολο να διαβαστεί από τη μάζα των Αλβανοαμερικανών, το πνευματικό επί πεδο της οποίας ήταν πολύ χαμηλό. Ο ίδιος ο Νόλι αναφέρεται σε επιστολή που έλαβε από τον Κοσμήτορα του Κολλεγίου των Καρδιναλίων και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, τον Eugen Tisserant, στην οποία, μεταξύ άλλων, ο τελευταίος αναφέρει: «Εκφράζω τα θερμότερά μου συγχαρητήρια γι αυτό το ιστορικό έργο, που τιμά την προσωπικότητά σου, το Πανεπι στήμιο του Harvard, αλλά και τον αλβανικό λαό. Αν και δεν είχε μεγάλη απήχη ση, έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της βιογραφίας του Σκεντέρμπεη». 48 46. Βαρλέτας Μαρίνος: Λόγιος Ρωμαιοκαθολικός κληρικός (15ος αιώνας) από τη Σκόδρα της Αλβανίας. Τα σημαντικότερα έργα του είναι: Ο βίος του Γεωργίου Καστριώτη Σκεντέρμπεη και το Τουρικό Χρονικό. Β. Φειδάς, Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 13, Αθήνα 1991, σ. 307. 47. Άρβανος: Ορεινή περιοχή της Κεντρικής και Βόρειας Αλβανίας, που βρίσκεται μεταξύ των ποταμών Ματ και Υσάνιο και συνδέεται με την ονομασία της περιοχής και των κατοίκων της κατά τον 12ο αιώνα. Β. Φειδάς, ό.π., σ. 319. 48. Από το αρχείο της Ομοσπονδίας «Vatra», Βοστόνη 1946. 121

Έχοντας υπόψη του ότι το επιστημονικό του έργο για τον Σκεντέρμπεη στην αγγλική γλώσσα ήταν ανώτερο από το επίπεδο των συντοπιτών του, ο Νόλι άρχισε να δουλεύει την παραλλαγή της ιστορίας ενός εθνικού ήρωα στην αλβανική γλώσσα. Βασισμένος στο έργο Ιστορία του Σκεντέρμπεηπρίγκιπα της Αρβάνου (1412-1468), που εκδόθηκε το 1921, ο Νόλι επεξεργάστηκε το κείμενο και το εμπλούτισε με όλα τα στοιχεία που διέθετε. Χωρίς να αλλοιώσει τα ευρήματα από τις επιστημονικές έρευνές του και χωρίς να περιορίζει το σύνολο των γεγονότων της εποχής, ο ιστοριογράφος θα έγραφε την ιστορία του ήρωα σε μια απλή και κατανοητή γλώσσα. Αυτή τη φορά δεν θα τον ονόμαζε «Σκεντέρμπεη» αλλά ηγέτη της Αρβάνου. Γι αυτήν την παραλλαγή ο Νόλι έκανε μια πολύ δύσκολη και σοβαρή προσπάθεια, καθώς ο ίδιος δεν μιλούσε τόσο καλά την αλβανική γλώσσα, που μέχρι το 1947 είχε εξελιχθεί. Η Ιστορία του Σκεντέρμπεη, Ηγέτη της Αρβάνου (1405-1468) εκδόθηκε από την εκδοτική εταιρεία Crimson Printing Company στη Βοστόνη και κυκλοφόρησε το 1950 με έξοδα της Ομοσπονδίας «Vatra». Αυτό το ιστο ρικό του έργο ο Νόλι το αφιέρωσε στην αγαπημένη μητέρα του, τη Μαρία Στυ λιανού Νόλι, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς αυτήν. Το βιβλίο για τον Σκεντέρμπεη έτυχε θερμής αποδοχής από τους Αλβανοαμερικανούς της Βοστόνης και από τους αναγνώστες γενικότερα. Εκείνη την εποχή η εφημερίδα Kombi στη Βοστόνη έγραφε ότι αυτό το κεφαλαιώδες έργο γράφτηκε από τον μεγαλύτερο διανοούμενο, άνθρωπο και επιστήμονα, που είχε βγάλει έως τότε η αλβανική φυλή, τον Επίσκοπο Φαν Σ. Νόλι. 49 Το 1931 ο Νόλι έγραψε το βιογράφημά του με τίτλο Η ζωή μου στην Αλβανία, το οποίο περιέχει πολύτιμες πληροφορίες για τις ιστορικές εξελίξεις στη χώρα αυτή. Δημοσιεύθηκε το 1960 στη Βοστόνη με τη βοήθεια της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αμερικής. Μια βελτιωμένη έκδοση του ιστορικού αυτού βιβλίου κυκλοφόρησε το 1968 από τον εκδοτικό οίκο Rilindja στην Πρίστινα. 49. Ό.π., 1950. 122

5. Ο Φαν Νόλι μουσικός Το φθινόπωρο του 1934, σε ηλικία 52 ετών, ο Νόλι άρχισε να σπουδάζει μουσική στο New England Conservatory of Music, ένα από τα πιο παλιά και πιο γνωστά μουσικά πανεπιστήμια της Αμερικής. Οι σπουδές στη μουσική ήταν μια φλογερή επιθυμία που τον είχε συνοδεύσει, με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο, σε όλη του τη ζωή. Από τον πατέρα του είχε διδαχθεί βυζαντινή μουσική και είχε εξασκήσει και ο ίδιος καθήκοντα ψάλτη, όταν το απαιτούσαν οι ανάγκες της εκκλησίας στο χωριό που γεννήθηκε. Πάντοτε επιθυμούσε να γνωρίσει την επιστημονική πλευρά της μουσικής και να γίνει μουσικοσυνθέτης, να ασχοληθεί δηλαδή επαγγελματικά. Στο πανεπιστήμιο διάλεξε το τμήμα της δημιουργίας, της σύνθεσης. Από τα στοιχεία που έχουμε για τη χρονική περίοδο που σπούδασε στο Κονσερβατουάρ, μαθαίνουμε ότι κατέβαλε με όλες του τις δυνάμεις συστηματική προσπάθεια για την επιμόρφωσή του σ αυτόν τον τομέα. 50 Εκεί διδάχθηκε πολλά μαθήματα, όπως αρμονία, σύνθεση, ενορχή στρωση, μουσικά όργανα και ιστορία της μουσικής. Επίσης ασχολήθηκε πολύ με τη μάθηση της τεχνικής της Λειτουργικής μουσικής. Σ αυτόν τον κλάδα είχε και τη βοήθεια του καθηγητή της αρμονίας, του W. S. Smith. Έτσι, παράλληλα με τις σπουδές του, μετέφρασε 108 γρηγοριανούς ύμνους, αποδίδοντας στην αλβανική γλώσσα το ποιητικό τους πνεύμα και χρησιμοποιώντας την κατάλληλη ορολογία. Αργότερα συνδύασε ύμνους της βυζαντινής μουσικής με τη ρωσική γλώσσα και εισήγαγε στην εκκλη - σία μουσικές συνθέσεις μεγάλων δημιουργών, κάνοντάς την πιο ελκυστική και συναισθηματική. Το 1936 συνέθεσε το πρώτο μουσικό έργο με τίτλο «Ύμνοι για μικτή χορωδία», που εκδόθηκε από την Ορθόδοξη Επισκοπή της Αμερικής. Μερικά χρόνια αργότερα συνέθεσε τα έργα «Υμνολογία της Ανατολικής Ορθό δοξης Εκκλησίας», «Βυζαντινό Υμνολόγιο» και «Επί ποταμών Βαβυλώνος» (1951). 50. Nasho Jorgaqi, Σκέψεις γύρω από τις λογοτεχνικές απόψεις - φιλολογικές μελέτες, τ. 1, Τίρανα 1982, σσ. 27-29. 123

Στις 25 Ιουνίου 1937, ο Νόλι ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Κονσερ βατουάρ New England, αποκτώντας το πτυχίο Bachelor of Music στο τμήμα της σύνθεσης, το δεύτερο κατά σειρά πτυχίο στο Πανεπιστήμιο Har vard της Βοστόνης. Για την απόκτηση του πτυχίου παρουσίασε τρεις μουσικές συνθέσεις: «Σκεντέρμπεη», «Αλβανικές ραψωδίες» και «Ο φτωχός Γάσπαρης». Οι συνθέσεις αυτές εκτελέστηκαν ενώπιον της Επιτροπής της Σχολής από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Κονσερβατουάρ του New England. Η μουσική που συνέθεσε και παρουσίασε ο Νόλι αντανακλούσε τον ίδιο, την ψυχική του κατάσταση, τον συναισθηματικό του κόσμο, τις αντιλήψεις και τον σκοπό της ζωής του. Για τη σύνθεση του έργου «Ο φτω χός Γάσπαρης» εμπνεύστηκε από το ποίημα του Γάλλου ποιητή Πολ Βερλαίν 51 με τίτλο «Ο ορφανός», για να εκφράσει με τη γλώσσα της μουσικής τις ταλαιπωρίες και τις κακουχίες των φτωχών. Οι παραπάνω τρεις μουσικές συνθέσεις αξιολογήθηκαν με άριστα από την Επιτροπή της Σχολής. Ένα χρόνο αργότερα, το 1938, ο Νόλι συνέχισε τις μεταπτυχιακές του σπου δές στην Ανωτάτη Σχολή του Πανεπιστημίου της Βοστόνης (University Graduate School) στο τμήμα των Μουσικών Ερευνών (Μουσικολογία). Από έντυπο που είχε συμπληρώσει στη Γραμματεία της Σχολής, μαθαίνουμε ότι ο Νόλι είχε παρακολουθήσει παράλληλα μαθήματα στην Ιστορία της Ευρώπης για τις Καλές Τέχνες. Το θέμα του μεταπτυχιακού που έπρεπε να εκπονήσει ήταν «Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση» με επιβλέποντα τον καθηγητή A. H. Meyer. Δεν γνωρίζουμε αν το θέμα αυτό προτάθηκε από τον καθηγητή ή από τον ίδιο τον Νόλι. Παρ όλα αυτά, ήταν ένα θέμα δύσκολο και περίπλοκο, εντελώς πρωτότυπο, που είχε να κάνει τόσο με τη μουσική όσο και με την ιστορία και με άλλους γνωστικούς τομείς. Για την εκπόνηση αυτής της μεταπτυχιακής εργασίας ο Νόλι είχε όλα τα εφόδια, αφού ήταν ιστορικός, ποιητής, μουσικοσυνθέτης και κριτικόςμεταφραστής λογοτεχνικών έργων. Ο Μπετόβεν ήταν δε ο αγαπημένος 51. Ο Γάλλος ποιητής Πολ Βερλαίν (Paul Verlaine) γεννήθηκε το 1844 στο Μετς και πέθανε το 1896 στο Παρίσι. Ποιητής, στα έργα του οποίου κυριαρχεί ένας επιτακτικός και διάχυτος αισθησιασμός, που δίνει βάρος στο κρύο, το σκοτάδι, τη βροχή, το χιόνι. Ποιητής της γης και του νερού, ο Βερλαίν ήταν ένα θηλυκό, όπως είχε πει ο ίδιος. «Πολ Βερλαίν», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 14, Αθήνα 1998, σ. 104. 124

του συνθέτης που, εκτός από τη μεγάλη αξία που είχε, αντιπροσώπευε τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά ιδανικά του Νόλι. Επίσης, η ζωή και η δημιουργία του Μπετόβεν αποτελούσε ένα πεδίο μεγάλου ενδιαφέροντος, που απαιτούσε επιστημονική μελέτη και έρευνα σε βάθος. Η κοσμοθεωρία του Μπετόβεν ήταν για τον Νόλι μια ελκυστική υπόθεση, την οποία ήθελε να αναλύσει και να περιγράψει από μια πρωτότυπη οπτική γωνία. Επιπλέον, υπήρχαν προσωπικοί λόγοι που έκαναν τον Νόλι να αι σθάνεται κοντά στον Μπετόβεν, όπως ομοιότητες στον τρόπο ζωής και στην πνευματική καλλιέργεια, καθώς και πολλά κοινά στοιχεία στην κοσμοθεωρία τους, στις ιδέες και στις πολιτικές πεποιθήσεις τους. Το χρονικό διάστημα που ο Νόλι είχε στη διάθεσή του για να εκπονήσει την εργασία ήταν σύντομο (Ιούλιος 1938-Αύγουστος 1939). Επίσης, έπρεπε να δώσει και μεταπτυχιακές εξετάσεις σε μαθήματα όπως αρμονία, ιστορία της εκκλησιαστικής μουσικής, μουσικές έρευνες, ιστορία της τέχνης, μέχρι και γλωσσικές μελέτες. Δεν επρόκειτο, δηλαδή, για μια απλή μεταπτυχιακή εργασία, αλλά για μια πραγματική, σε βάθος έρευνα. Η εργασία Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση είχε διττό χα ρακτήρα: αυτόν της βιογραφικής και αυτόν της μονογραφικής μελέτης. Η δεύτερη υπερισχύει της πρώτης, καθώς η ζωή του μουσικοσυνθέτη προ σφέρεται για να διευκολυνθεί η επιλογή του κύριου θέματος της εργα σίας. Βάζοντας στο κέντρο της μελέτης του τη μορφή του Μπετόβεν και εξε τάζοντας δύο όψεις, αυτή του ανθρώπου και αυτή του καλλιτέχνη, ο Νόλι τοποθέτησε το έργο σε μια γερή επιστημονική βάση, γεγονός που επι βεβαιώνεται από την εισαγωγή, τις πηγές, αλλά και από την ευρεία και πλούσια βιβλιογραφία. Κεντρικά ερωτήματα της έρευνας ήταν αν η Γαλλική Επανάσταση με τις ιδέες της επηρέασε την ανθρώπινη δραστηριότητα σε κάθε επίπεδο, μέχρι ποιου σημείου οι ιδέες αυτές επηρέασαν τον Μπετόβεν και πώς ακτινοβόλησε το πνεύμα της επανάστασης στη μουσική του. Σ αυτά τα μεγάλα ερωτήματα ο Νόλι απήντησε με την προοδευτική αντίληψη του Ρομαίν Ρολάν, 52 ο οποίος αποκαλούσε τον Μπετόβεν «αληθινό 52. Ρολάν Ρομαίν: Γάλλος μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και δοκιμιογράφος, από τους μεγάλους μυστικιστές της γαλλικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα (Κλαμεσύ 1866, Βεζελαί 1944). Ο Ρολάν υπήρξε απόστολος σπάνιας ακεραιότητας, συγγραφέας γεμάτος αγάπη για την ανθρωπότητα, όπως μαρτυρούν και τα Απομνημονεύματά του, τα οποία εκδόθηκαν το 1956. «Ρολάν», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 52, σ. 186. 125

υιό της Γαλλικής Επανάστασης». Ο Νόλι μελέτησε τις αντιλήψεις του Ρολάν για το θέμα και τις ανέλυσε γενικά, παρουσιάζοντας τον Μπετόβεν ως άνθρωπο της εποχής του, αλλά και ειδικά, σε καλλιτεχνικό επίπεδο, θεωρώντας τη μουσική του (ειδικά την 3η και την 9η Συμφωνία) έκφραση του επαναστατικού ιδανικού. Αυτή η δυνατή σχέση που ανέπτυξε ο Νόλι με αυτές τις ιδέες τον βοηθά να σχηματίσει την αντικειμενική άποψη ότι ο Μπετόβεν είχε την ψυχή της Γαλλικής Επανάστασης. Με αυτή την επιστημονική μελέτη, που τον καθιέρωσε ως έναν γνήσιο και σοβαρό μελετητή, ο Νόλι ξεπέρασε το εύρος μιας μεταπτυχιακής εργασίας, καταφέρνοντας να δείξει τη μεγάλη συνάντηση του καλλιτέχνης με τον ερευνητή. Το 1947 το έργο αυτό κυκλοφόρησε ως βιβλίο στην αγγλική γλώσσα. Την έκδοση επιμελήθηκε ο καθηγητής του Κονσερβατουάρ της Μουσικής του Πανεπιστημίου της Βοστόνης, ο γνωστός κριτικός A. H. Meyer, ο οποίος αξιολόγησε το έργο ως αληθινή αρρωγή στις βιβλιογραφικές πηγές για τον Μπετόβεν. Η μουσική αυτή μελέτη θαυμάστηκε επίσης από πολλούς άλλους κορυφαίους ευρωπαίους κριτικούς λογοτεχνικών έργων και δοκιμιογράφους, όπως τους Μπέρναρ Σω, Έρνεστ Νιούμαν, Σιμπέλιους, Τόμας Μαν κ.ά., οι οποίοι χαρακτήρισαν το έργο σοβαρό και επιστημονικό, βασισμένο σε μεθοδολογικά κριτήρια ενός καταξιωμένου ερευνητή με ιδεαλιστικές αντιλήψεις. 53 Ο δρόμος που χάραξε ο Νόλι ήταν γεμάτος ταλαιπωρίες, αγώνες και προσδοκίες. Η πορεία του αυτή τον κατέταξε ανάμεσα στους κορυφαίους καλλιτέχνες της Αλβανίας και στις παγκοσμίως αναγνωρισμένες προσω πικότητες. 53. The Boston Post, Blagden Str., Βοστόνη 1947. 126

Κεφάλαιο Ε Η αρνητική αποτίμηση της δραστηριότητας και του έργου του Φαν Νόλι και οι επιπτώσεις της σε εθνικό και εκκλησιαστικό επίπεδο 1. Κριτική και σπίλωση της υπόληψης του Φαν Νόλι Η παρουσίαση της μορφής του Φαν Νόλι ως άψογης στα πέντε (5) βι βλία 1 με τον ίδιο τίτλο, Fan Noli, Έργα, μας κάνει να πιστεύουμε ότι θα μπορού σαν να υπάρχουν σήμερα στον κόσμο άνθρωποι χωρίς ελαττώματα και αρνητικά στοιχεία. Στην Κομμουνιστική Αλβανία υπήρχε η πρακτική να δημιουργούνται ολόκληρες βιβλιοθήκες με φακέλους, που περιείχαν όλα τα βιογραφικά και τα χαρακτηριστικά στοιχεία των Αλβανών διανοουμένων, και ιδιαίτερα όσων ζούσαν στο εξωτερικό. Αυτοί οι φάκελοι, που τηρούνταν από το «στυγνό» κομ μουνιστικό καθεστώς, διακρίνονταν από διαφορετικό χρωμα τισμό, ανάλο γα με τις θέσεις αυτών που αφορούσαν στα ζητήματα της αλβανικής πο λι - τικής. Οι περισσότεροι από τους ιστορικούς ερευνητές ασχολήθηκαν, ως επί το πλείστον, με την προσωπικότητα του Νόλι, παραμερίζοντας ηθελημένα ή αθέλητα τους άλλους διανοούμενους της εποχής του. 2 1. Κατά την περίοδο 1987-1988, η Ακαδημία των Επιστημών της Λαϊκής και Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Αλβανίας εξέδωσε πέντε βιβλία με τίτλο Fan Noli-Έργα, με συγγραφέα τον V. Bala και συντάκτη τον Nasho Jorgaki (καθηγητές διδάκτορες της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Τιράνων), αφιερωμένα στη ζωή και το έργο του Νόλι. Τα βιβλία εκδόθηκαν κυκλοφόρησαν με την ευκαιρία της επετείου των 100 χρόνων από τη γέννησή του. V. Bala, Fan Noli, Έργα 1, Τίρανα 1988. 2. Από τον Peter Minnar (το πραγματικό του όνομα ήταν Πέτρος Μηνάς), αλβανικής καταγωγής, ο οποίος έζησε και πέθανε στη Βοστόνη σε ηλικία 106 ετών, δημοσιεύθηκε το άρθρο «Noli or Konica», στην ILLYRIA, Boστόνη, 28-12-1994, σ. 4. 127

Σε δημόσιο διάλογο μεταξύ του Αλβανοαμερικανού Peter L. Minnar και των δύο συγγραφέων και καθηγητών του Πανεπιστήμου των Τιράνων Viron Koka kai Nacho Jorgaki, ο οποίος δημοσιεύθηκε στις αλβανικές εφημερίδες Zeri i Popullit 3 και Rilindja Demokratike, 4 ο πρώτος λέει: «Σας τονίζω ότι έχω εκτιμήσει τον Φαν Νόλι ως άνθρωπο με ευρύ πολιτισμό, με ξεχωριστή εξυπνάδα και διάνοια, ως καταπληκτικό ποιητή, αλλά, και ως μεγάλο ρήτορα. Όμως τον υποτιμώ για την αφιλοξενία του, την μνησικακία του, την απο τυχία του ως κληρικού, τον εγωισμό του, τις κομμουνιστικές του ιδέες, αλλά και για την αποτυχία του ως πολιτικού». Για όλους τους παραπάνω λόγους θα παρουσιάσουμε ορισμένα αληθινά γεγονότα. 3. Ν. Jorgaqi, «Ηistoria nuk shkruhet me thashetheme» («H ιστορία δεν γράφεται με κακοήθειες»), Zeri i Popullit, Τίρανα, 10-9-1995, σ. 4. 4. V. Koka-Debat, «Sulme meskine liliputesh Kunder Fan S. Nolit giigand» («Επιθέσεις νάνων εναντίον του γίγαντος Νόλι»), Rilindja Demokratike, Τίρανα, 19-9-1995, σ. 4 128

2. Ο Φαν Νόλι ως φιλορώσος και αποτυχημένος πολιτικός Στις αρχές Δεκεμβρίου 1924 μια σοβιετική αποστολή, με αρχηγό τον Μ. Κρακοβίετσκι, έφθασε στο Δυρράχιο. 5 Ο Νόλι αμέσως συγκάλεσε κυβερνητικό Συμβούλιο. Η πλειοψηφία των μελών του Συμβουλίου εξέφρασε τη γνώμη να μην δεχθούν στα Τίρανα τη Σοβιετική αποστολή. Ο Νόλι επέμεινε ότι δεν θα ήταν πρέπον, από διπλωματικής απόψεως, να αρνηθούν την αποστολή και, όπως είπε χαρακτηριστικά: «δεν πρέπει να φτύσουμε στο πρόσωπο τη διπλωματική αποστολή ενός μεγάλου κράτους, όπως η Σο βιετική Ενωση». Στο βιβλίο Rron or rron dhe nuk vdes Shqiptari 6 (Ζει, ωρέ, ζει και δεν πεθαίνει ο Αλβανός), διαβάζουμε: «Τα χρόνια της ξενιτιάς διεύρυναν τους ορίζοντες του Νόλι και τον έκαναν πιο ισχυρό στον αγώνα του.» Σ αυτήν την εξέλιξη των ιδεών του επηρεάστηκε από μερικούς παράγοντες, όπως είναι οι συναντήσεις με τους επαναστάτες αρχηγούς διαφόρων χωρών, η γνωριμία του με τον κομμουνιστικό Τύπο, η επίσκεψή του στη Σοβιετική Ενωση το 1927, η συμμετοχή του στο Συνέδριο κλπ. Οι αντιλήψεις του αυτές πήραν σάρκα και οστά με δήλωσή του προς την Εθνική Απελευθερωτική Επιτροπή (Κ.N.C), η οποία δημοσιεύθηκε στην εφη μερίδα Liria Kombetare, όπου ανέφερε: «Αλβανοί!!! Η εποχή των ιμπεριαλιστών που πίνουν το αίμα του λαού θα περάσει, όπως πέρασε και η εποχή των «ληστών» Φεουδαρχών! Οι εργάτες και οι αγρότες της Οικουμένης ετοιμάζονται να ενωθούν στην τελική επίθεση εναντίον των αιωνίων τυράννων, για να τους θερίσουν με το δρεπάνι και να τους χτυπήσουν με το σφυρί, για να τους εξαφανίσουν μια και καλή από το πρόσωπο της γης. Για την Κ.N.C, Φαν Νόλι, Βιέννη». 7 Σ αυτή τη δήλωση γίνεται εμφανές το κομμουνιστικό λεξιλόγιο που είχε υιοθετήσει ο Φαν Νόλι. 5. Δυρράχιο (Durres): Πόλη της Αλβανίας στις ακτές της Αδριατικής, δυτικά των Τιράνων, η οποία αποτελεί το κυριότερο λιμάνι της χώρας. Η πόλη ιδρύθηκε από Ελληνες τον 7ο π.χ. αιώνα και έως τη ρωμαϊκή κατάκτηση (168 π.χ.) έφερε δύο ονόματα, Δυρράχιον και Επίδαμνος. Η τελευταία ονομασία εγκαταλείφθηκε από τους Ρωμαίους, ίσως γιατί θύ μιζε το λατινικό Damnum ( ζημία, απώλεια) και έτσι επικράτησε το Δυρράχιον, απ όπου και το αλβανικό Durres. Γ. Μπαμπινιώτης, Λ.Ν.Ε.Γ., Αθήνα 1998, σ. 537. 6. Piro Tako Fan S. Noli, Rron or rron dhe nuk vdes Shqiptari, Τίρανα 1974, σ. 33. 7. Fan S. Noli, «Deklarate drejtuar Komitelit Nacional Clirimtar» (δήλωση προς την Εθνική Απελευθερωτική Επιτροπή), Liria Kombetare, Βιέννη, 11-9-1928, σ. 3. 129

Ανατριχιαστικές είναι οι μαρτυρίες ορισμένων ανθρώπων, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι ο Νόλι σε διάφορες ομιλίες του, ακόμα και στην εκκλησία, παραλ λήλιζε τον Ενβέρ Χότζα 8 (Αλβανό κομμουνιστή ηγέτη) με τον Άγιο Γεώρ γιο και τον Σκεντέρμπεη. Με αφορμή αυτές τις αντιλήψεις του Νόλι, ο καθηγητής Metull Marku το 1956 στην «Ανοιχτή επιστολή» 9 έγραφε: «Δεν πίστευα στα μάτια μου, όταν εί δα τα τηλεγραφήματά σας, Σεβασμιότατε, που κατά καιρούς έχετε στείλει στην κυβέρνηση των χασάπηδων των Τιράνων. Μ αυτά τα τηλεγραφήματα εσείς όχι μόνο έχετε εγκρίνει τον αθεϊσμό και τα εγκλήματά τους, αλλά παρουσιάζετε στα μάτια του κόσμου τους κομμουνιστές των Τιράνων ως αξιοπρεπείς ανθρώπους, αντάξιους να κυβερνήσουν τον αλβανικό λαό. Κάποια μέρα πιθανόν να συναντήσετε τον Σκεντέρμπεη. Σας λέω ότι θα είναι θυμωμένος μαζί σας. Ελπίζω να μην έχει πέσει στα χέρια του το άρθρο σας στην Dielli, 10 όπου ο Ενβέρ Χότζα τοποθετείται σε παράλληλη θέση μ εκείνον». Επίσης ο Νόλι, το 1948, ολοκλήρωσε ένα βιβλίο με ποιήματα, με τίτλο Άλμπουμ 1906-1946, 11 το οποίο αφιέρωσε στους αγωνιστές που απελευθέρωσαν την Αλβανία από τους ναζιστές και τους μπέηδες. Παρόλο που σ αυτό το σημείο δεν υπάρχει κάτι το παράλογο όσον αφορά την αφιέρωση, κάποιοι συντοπίτες του στην Αμερική ενοχλήθηκαν από τη στάση αυτή του Νόλι, διότι ανεφέρεται στους κομμουνιστές. 12 Μετά την πτώση της κυβέρνησής του (24 Δεκεμβρίου 1924), ο Νόλι αναγκάστηκε να απομακρυνθεί για πάντα από την Αλβανία. Στις 25 Μαρ τίου 1925 συγκρότησε στη Γενεύη μια Επαναστατική Εθνική Επιτροπή (KO NA- RE) 13 και έγινε αρχηγός της. 8. Ενβέρ Χότζα (Enver Hoxha): Ο πρώτος κομμουνιστής αρχηγός του αλβανικού κράτους, ένας ακραίος Σταλινιστής και διώκτης των Αλβανών διαφωνούντων. Γεννήθηκε στο Αργυρόκαστρο της Αλβανίας το 1908 και πέθανε στα Τίρανα το 1985. Β. Σφυρόερας, Ε.Π.Λ.ΜΠ., Αθήνα 1996, τ. 61, σ. 220. 9. Metull Marku, «Letra e hapur» («Ανοιχτή Επιστολή προς τον Θ. Σ. Νόλι»), Al ba nian- American, Βοστόνη, Οκτώβριος 1956, σ. 4. 10. Fan S. Noli, «Drite Triumfi» («Φως θριάμβου»), Dielli, 28-11-1945, σ. 3. 11. Fan S. Noli, Albumi duzetvjecar ne Amerike 1906-1946 (Άλμπουμ, 40 χρόνια στην Αμερική 1906-1946), έκδ. Vatra, Βοστόνη 1948. 12. Peter L. Minnar, «Ne vend te pergjigie» («Εξηγήσεις»), ILLYRIA, Βοστόνη, 22/28-12-1994. 13. KONARE (Komiteti National Revoloucionar-Επαναστατική Εθνική Επιτροπή). Ιδρύθηκε στις 25-3-1925 στη Γενεύη με αρχηγό τον Φαν Νόλι και όργανο την Liria Kombetare, Piro Tako, Νόλι, Εργα, τ. 1, Τίρανα 1985, σ. 395. 130

Το 1927 έλαβε μέρος σε συνέδριο των φίλων της Σοβιετικής Ενωσης στη Μόσχα, ως αντιπρόσωπος των Λαών των Βαλκανίων. 14 Για οκτώ ολόκληρα χρόνια, από τον Ιανουάριο του 1925 έως τις αρχές του 1932, όταν ζούσε στην Ευρώπη, εξασφάλισε οικονομική άνεση από την KONARE. Όμως, στις αρχές του 1932 εγκατέλειψε τα μέλη της KONARE και εγκαταστάθηκε μέχρι τον θάνατό του στη Βοστόνη, όπου αφοσιώθηκε στην εκκλησία και στις πνευματικές του ενασχολήσεις. Την ίδια περίπου εποχή (1934) αρρώστησε με πνευμονία και νοσηλεύτη κε. Η οικονομική του κατάσταση δεν ήταν καθόλου καλή. Αναγκάστηκε να ζητήσει χρήματα από τον Ζώγου. Κατόρθωσε να του αποσπάσει 825 δο λάρια. Οι Αλβανοί της Αμερικής προσβλήθηκαν, όταν έγινε γνωστό ότι ο Νόλι είχε πάρει οικονομική βοήθεια από τον Ζώγου για να αντιμετωπίσει θέματα υγείας. Θύμωσαν μαζί του και μερικοί απομακρύνθηκαν από κοντά του. Σε εκείνες τις δύσκολες στιγμές ο Νόλι έγραφε: «Δεν έχω πια ούτε χρόνο, ούτε διάθεση, ούτε κίνητρο για πολιτική... Ο πολιτικός μου πόλος (μεταφορικά) έχει κρεμαστεί στο μουσείο και δεν θα βγει ποτέ από εκεί...». 15 Με αυτά τα λόγια ήθελε να πει ότι η πολιτική του καριέρα είχε πλέον τελειώσει. Το 1939 η Αλβανία πέρασε στην κατοχή της Ιταλίας. Ο Βίκτωρ Εμμανουήλ ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Αλβανίας. Στη Βοστόνη οι Αλβανοί διοργάνωσαν μια μεγάλη συγκέντρωση ως διαμαρτυρία εναντίον της Ιτα λίας. Ο Νόλι αρνήθηκε να λάβει μέρος και είπε: «νίπτω τας χείρας μου». Αυτό το γεγονός δυσαρέστησε πάρα πολύ τους Αλβανούς της Αμερικής. Ο λόγος της σιωπής του ήταν τα οικονομικά οφέλη. Ο Ιταλός πρέσβης στις Η.Π.Α. χρηματοδοτούσε τον Νόλι με αντάλλαγμα τη σιωπή του, ώστε να σταματή σει να ασχολείται με την πολιτική και να αφοσιωθεί στην εκκλησία. Αρ γότερα έκανε αίτηση για σύνταξη, αλλά δεν του δόθηκε ποτέ. Κατά το χρονικό διάστημα 1943-1954 ο σύνδεσμος «Vatra» έγινε για τον Νόλι «μελισσοκομείο». 16 Προς τιμήν του διοργανώθηκαν δύο μεγάλες εκδηλώσεις στην Αμερική, όπου οι συντοπίτες του μάζεψαν πάνω από 7.000 δολάρια. Πολλοί συντοπίτες του πίστευαν ότι η μετάβασή του από πολιτικό σε κληρικό έγινε για λόγους οικονομικής επιβίωσης, 14. Pravda, 4/11-11-1927, Μόσχα. 15. Piro Tako, Χρονικό του βίου και της δραστηριότητας του Φ. Σ. Νόλι», Τίρανα 1988, σ. 399. 16. Qerim Panariti, Άλμπουμ ΙΙ, Βοστόνη 1966, σ. 88. 131

3. Ο Φαν Νόλι ως αποτυχημένος κληρικός και αφιλόξενος άνθρωπος Σύμφωνα με περιγραφές συνεργατών του από τη Βοστόνη, ο Νόλι ήταν ιδιότροπος, εσωστρεφής και συχνά αγενής. Οι Αλβανοί της Αμερικής είχαν χάσει την εμπιστοσύνη τους σ αυτόν. Στις εξόδους τους μαζί του για καφέ ή φαγητό, ο Νόλι δεν έβαζε ποτέ το χέρι στην τσέπη του. Όταν κάποιος τον επισκεπτόταν στο σπίτι του, δεν του πρόσφερε ούτε ένα ποτήρι νερό. Τον περιγράφουν επίσης ως λαίμαργο, που όταν ήταν απόλυτα υγιής έκανε χιούμορ πάνω στο θέμα αυτό. Έτρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια στους χωριάτες, που ήταν άνθρωποι με πρωτόγονη αγνότητα. αντίθετα, θεωρούσε τους Αλβανούς των αστικών κέντρων της Αμερικής διεφθαρμένους. Στους συντοπίτες του, διανοούμενους της εποχής του (όπως ο F. Konica, Konstantin Cekrezi, Kristo Dako, Joan Nase) φύτεψε τον σπόρο της γκρίνιας και του μίσους, γεγονός που έφερε αναταραχή στους Αλβανούς της Αμε ρικής. 17 Την ίδια στάση έδειξε και προς την Εκκλησία, μεταξύ κλη ρι κών και πιστών. «Τον Νόλι όλοι τον τιμούν και τον υπερυψώνουν για τις μεταφράσεις των ιερών Ακολουθιών στην αλβανική γλώσσα», τονίζει ο F. Konica. «Αυτή είναι μεγάλη προσφορά για τους ορθόδοξους Αλβανούς, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Θεία Λειτουργία στην αλβανική γλώσσα εξυπηρέτησε τον Νόλι, ώστε να περάσει τις ιδέες του στους Αλβανούς». 18 Το ποιμαντικό του έργο είχε ως αποτέλεσμα τον διχασμό της Ορθόδοξης Αλβανικής κοινότητας της Βοστόνης και το σχίσμα ανάμεσα στους κληρικούς της. Έτσι, το 1921 θεμελιώθηκε η Εκκλησία της Αγίας Τριάδας και το 1934, μετά την επάνοδο του Νόλι στην Αμερική, θεμελιώθηκε η Εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, οι οποίες πέρασαν αργότερα στην εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Το 1954 μια ομάδα ορθοδόξων Αλβανών από τη Βοστόνη, που ήταν δυσα ρεστημένοι από τον Φαν Νόλι, θεμελίωσαν την Αλβανοαμερικανική Ορθό δοξη Επισκοπή και ζήτησαν από τη Μητέρα Εκκλησία (το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως) να διορίσει σ αυτήν έναν αλβανόφω νο Επίσκοπο. Το Οικουμενικό πατριαρχείο ανταποκρίθηκε στο αίτημά τους 17. Peter Minnar, «Dy fjale per Kolosen Konica» («Δύο λόγια για τον γίγαντα Κονίτσα»), ILLYRIA, Βοστόνη, 22-2-1995, σ. 17. 18. William K. Misho, The Christian science monitor, Βοστόνη, 22-3-1954, σ. 4. 132

και τους έστειλε τον Επίσκοπο Μάρκο Λίπη. Ο Επίσκοπος Μάρκος γεν νήθηκε στην Αλβανία. Τελείωσε το γυμνάσιο στην Κορυτσά και αργότερα σπού δασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης με χορηγία του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Χριστοφόρου Κίσση. Ο Αρχιεπίσκοπος Κίσση ήρθε σε επικοινω νία με τον Οικουμενικό πατριάρχη και συμφώνησαν να χειροτονήσουν τον Μάρκο Επίσκοπο των Αλβανών της Αμερικής. 19 Ο Νόλι περιορίστηκε στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βοστόνη, που ανήκε στην εποπτεία του Πατριαρχείου της Ρωσίας. Ως διοικητής και αρχηγός της Ορθόδοξης Αλβανικής Εκκλησίας της Αμερικής είχε συνέχεια προβλήματα με τους κληρικούς. Αποσχημάτισε τον ιερέα-οικονόμο Χρήστο Ελίση (από το χωριό Χοτσίστα της Κορυτσάς) για λόγους απείθειας. Σχε δόν όλοι οι ιερείς διαφωνούσαν με τους χειρισμούς και την τακτική του. 20 Το ότι ο Νόλι δεν έκανε θεολογικές σπουδές, ότι αυτοανακηρύχθηκε σε Επί σκοπο και ότι μετέφρασε τα Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ, όλα αυτά απο δείκνυαν ότι δεν είχε θρησκευτικό φρόνημα. 21 Μάλιστα, ο ίδιος έλεγε: «Εάν το όνομά μου μνημονεύεται στο μέλλον, αυτό θα συμβαίνει μόνο στον χώρο των γραμμάτων και της λογοτεχνίας». 22 19. Peter Minnar, «Ο Νέος Αλβανός Επίσκοπος», («Peshkopi i Ri Shqiptar»), The Christian Science Monitor, 1954, σ. 3. 20. Q. Panariti, Album II, Βοστόνη 1966, σσ. 101, 102, 104. 21. Peter Minnar, The Christian Science Monitor, Βοστόνη, 17-4-1954, σ. 3. 22. Piro Tako, Ο Φαν Νόλι στον χώρο της πολιτικής και της δημοσιογραφίας (Fan Noli ne fushen politike dhe publicistike), Τίρανα 1974. 133

4. Αμφισβήτηση γύρω από τη γνησιότητα των έργων του: Ιστορία του Σκεντέρμπεη και Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση Ο Αλβανοαμερικανός Peter Minnar εξέδωσε στη Βοστόνη το 2004, σε ηλικία 104 ετών, το βιβλίο Per Shqiperine (Για την Αλβανία), με το οποίο βάλλει κατά του Νόλι και του έργου του, κλονίζοντας την αλβανική κουλτούρα και ιστορία. 23 Ο ίδιος γνώρισε και έζησε από κοντά τόσο τον Νόλι, όσο και τον Φάικ Κονίτσα. 24 Ο Peter Minnar γεννήθηκε στην Κορυτσά το 1900, όπου και τελείωσε το γυμνάσιο. Το 1920 μετανάστευσε στην Αμερική. Σπούδασε στη Βοστόνη σε μιά σχολή μπαλέτου. Δημιούργησε ένα γκρουπ μπαλέτου και έδωσε παραστάσεις σε πολλές πόλεις της Αμερικής. Αργότερα ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία. Συνεργάστηκε με τις εφημερίδες Drita e Vertete, Skenderbeu, Albanian-American, Literary Society, The Christian sciense monitor, Illiria κ.ά. Πέθανε στη Βοστόνη σε ηλικία 106 ετών. Ο Peter Minnar ισχυρίζεται ότι ο Qerim Panariti (γραμματέας του Νόλι) πριν πεθάνει τού εκμυστηρεύτηκε κάποιες αλήθειες, που είχαν σχέση με τα έργα του Νόλι και του Φάικ Κονίτσα. Συγκεκριμένα, στο βιβλίο του ο Peter Minnar κατηγορεί τον Νόλι ότι έκλεψε και εκμεταλλεύτηκε τα αρχεία του Κονίτσα, για να γράψει τα επιστημονικά του έργα Ιστορία του Σκεντέρμπεη και Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση. Αμφιβολίες υπάρχουν επίσης για τη μετάφραση του Λειτουργικού Βιβλίου Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς, το οποίο ο Νόλι δημοσίευσε στη Βοστόνη το 1908. Στις σελίδες του έργου του Peter Minnar αναφέρεται ότι αυτό το βιβλίο το είχε μεταφράσει ο Κονίτσα, αφού ο Νόλι δεν μιλούσε καλά την αλβανική γλώσσα. 25 Τα δύο επιστημονικά έργα Ιστορία του Σκεντέρμπεη και Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση έδωσαν στον Νόλι τον τίτλο του δόκτορα το 1945. Τα έργα αυτά δημοσιεύθηκαν στη Νέα Υόρκη το 1945, μετά τον θάνατο του Φάικ Κονίτσα (ο Κονίτσα πέθανε στις 15 Δεκεμβρίου 1942 στην Ουάσινγκτον, όπου και μεταφέρθηκαν η βιβλιοθήκη και τα συγγράμματά 23. Nasho Jorgaqi, «Nje veper qe akuron rende figurene njohur shqiptare» («Ένα έργο το οποίο κατηγορεί βαριά τη γνωστή αλβανική μορφή»), Panorama, Τίρανα, 23-10-2004, σ. 18. 24. Φάικ Κονίτσα: Αλβανός συγγραφέας, πρόεδρος της Vatra το 1923 και Πρέσβης της Κυβέρνησης του Ζώγου στην Washington από το 1926-1939, διπλωμάτης και ιστορικός. Πέθανε στη Βοστόνη το 1942. Peter Minnar, «Duke Kujtuar Konicen», ILLYRIA, Βοστόνη 1995, σ. 20. 25. Peter Minnar, Per Shqiperine (Για την Αλβανία), Βοστόνη 2000, σσ. 15-17. 134

του). Ο Νόλι ενδιαφέρθηκε γι αυτά και, έναντι κάποιας πληρωμής, μπό ρεσε να τα μεταφέρει στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βοστόνη, όπου βρί σκονται μέχρι σήμερα. Αυτά τα συγγράμματα διαβάστηκαν και ταξι νομήθηκαν από τον Νόλι και τον Qerim Panariti (Κερίμ Παναρίτι). Ο τελευταίος ήταν γραμματέας του Φαν Νόλι για 30 ολόκληρα χρόνια, παρόλο που ήταν μουσουλμάνος στο θρήσκευμα. Επίσης ήταν και φίλος του Peter Minnar. Ο Qerim Panariti ήταν καλός γνώστης της βιογραφίας του Νόλι. Αυτός εξέδωσε στη Βοστόνη το 1966 το βιβλίο Άλμπουμ ΙΙ, στο οποίο κατά τον Peter Minnar δεν αναφέρεται καθόλου ο τίτλος του δόκτορα («Doctor») του Νόλι και δεν γράφτηκαν ούτε δύο σειρές για τα έργα του Ιστορία του Σκε ντέρμπεη και Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση. 26 Ο Panariti είχε σπουδάσει στο Clark University στο Worcester και το ενδεχόμενο να παρέλειψε αυτά τα δύο, τόσο σημαντικά έργα του Νόλι, ήταν απίθανο. Τις αμφιβολίες του σχετικά με τη γνησιότητα των έργων αυτών, ο Peter Minnar τις βασίζει και στη διαφορά του στιλ και του καλλιτεχνικού ύφους σε σχέση με άλλα έργα του Νόλι. 27 Για παράδειγμα, στο έργο Ιστορία του Σκεντέρμπεη παρατηρούνται αλλαγές ονομασιών και ημερομηνιών. Στην πρώτη έκδοσή του (1921) ο Νόλι χρησιμοποιεί τη λέξη «Mbret» («Βα σιλεύς»), ενώ στη δεύτερη (1947) χρησιμοποιεί τη λέξη «Kryezoti» («Aρ χηγός»). To ίδιο ισχύει και για τις ημερομηνίες των συμβάντων που παραθέτει. Ο Peter Minnar θέτει επίσης, σχετικά, και μερικά ερωτήματα: Γιατί δεν εκδόθηκε στην Αλβανία το έργο Άλμπουμ II του Qerim Pana riti; Γιατί στο έργο Άλμπουμ II αναφέρεται μόνο η επιστολή του Μπέρναρντ Σω και γιατί θεωρείται ότι αυτή μεταφράστηκε από τον ίδιο τον Νόλι; Μετά τον θάνατο του Κονίτσα το 1942, δεν θα αρκούσαν τρία έως πέντε χρόνια για να επεξεργαστεί ο Νόλι τα δύο έργα και να τα εκδώσει; 26. Peter Minnar, ό.π., σσ. 30-35. 27. Στο βιβλίο Νόλι, Έργα 1, διαβάζουμε ότι η πρώτη έκδοση του έργου Ιστορία του Σκε ντέρμπεη γίνεται το 1921, ενώ το 1947 εκδίδεται η δεύτερη, πιο ανανεωμένη. Nasho Jor gaqi, Vepva, Τίρανα 1988, σ. 43. 135

Θα μπορούσε ο ίδιος συγγραφέας να εκδώσει την ίδια χρονιά δύο διαφορετικά έργα; Είχε δίκιο ο Μπέρναρντ Σω, όταν είπε στο Νόλι: «Κάνατε λάθος, όταν χειροτονηθήκατε κληρικός»; 28 Θα μπορούσε ο Qerim Panariti να γράψει εναντίον του Φαν Νόλι εκεί νη την εποχή; Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να συμβεί, γιατί θα χά νονταν όλα! 29 Τα ερωτήματα, οι εικασίες και οι κατηγορίες, που αναφέραμε παρα πάνω, δημιούργησαν θύελλα αντιδράσεων στα Τίρανα και διατάραξαν τον πολιτισμό και την ιστορία της Αλβανίας. Σύμφωνα με τον Αλβανό καθηγητή και συγγραφέα Nasho Jorgaqi, όλες οι βολές του Peter Minnar εναντίον του Νόλι έχουν πολιτικό και προσωπικό χαρακτήρα. Ο καθηγητής γράφει ότι οι κατηγορίες του καλύτερου γνώστη της δραστηριότητας του Νόλι εναντίον του ήταν επόμενο να δημιουργήσουν αντιδράσεις στην αλβανική κοινή γνώμη. Είναι ένα ισχυρό χτύπημα εναντίον ενός από τους στυλοβάτες της κουλτούρας και της σύγχρονης ιστορίας της Αλβανίας. Στην πραγματικότητα, υποστηρίζει ο Jorgaqi, οι σκέψεις και τα γεγονότα που παρουσιάζει ο Minnar κατά καιρούς είναι περισσότερο ένα χρονικό κακοηθειών, παρά μια αγνή προσπάθεια να λάμψει η αλήθεια. 30 Ο Nasho Jorgaqi ισχυρίζεται ότι με τη μορφή του Σκεντέρμπεη έχουν ασχο ληθεί τόσο ο Κονίτσα, όσο και ο Νόλι. Ο Κονίτσα είχε αρχίσει να γράφει στην αρχή του περασμένου αιώνα μια λαϊκή ιστορία για τον Εθνικό ήρωα της Αλβανίας, την οποία όμως, όπως και άλλα έργα του, δεν μπόρεσε να τελειώσει. Δημοσίευσε μόνο τα πρώτα κεφάλαια στην εφημερίδα Dielli. 31 Αντίθετα, ο Νόλι έγραψε μια λογοτεχνική ιστορία για τον Σκεντέρμπεη, η οποία εκδόθηκε το 1921 και δεν έχει κοινά στοιχεία με αυτήν του φίλου του, Κονίτσα. Στα επόμενα χρόνια, ο Κονίτσα δεν ασχολήθηκε πια με τον Σκεντέρμπεη, ενώ για τον Νόλι η μορφή του ήρωα αυτού έμεινε μέσα του σαν μια αιώνια αγάπη. 28. Qerim Panariti, Album II, Βοστόνη 1966, σ. 35. 29. Peter Minnar, Albanian expose, Βοστόνη 1998, σ. 7. 30. Nasho Jorgaqi, «Perse akuzohet Fan Noli» («Γιατί κατηγορείται ο Φαν Νόλι»), Pa norama, Τίρανα, 23-10-2004, σ. 18. 31. Φάικ Κονίτσα, «Ιστορία του Σκεντέρμπεη», Dielli, Βοστόνη 1912, σσ. 3-6. 136

Κατά το χρονικό διάστημα 1930-1940 ο Νόλι ασχολήθηκε πάλι με το θέμα. Συγκεκριμένα, έκανε μια σχετική επιστημονική μελέτη και μάλιστα είχε και αλληλογραφία με τον Κονίτσα, ο οποίος τον πληροφόρησε για την ξένη βιβλιογραφία που υπήρχε για τον Γεώργιο Καστριώτη. Οι μελέτες αυ τές διήρκεσαν μερικά χρόνια και καρπός αυτής της μεγάλης και ποιοτι κής εργασίας είναι το επιστημονικό έργο Ο Γεώργιος Καστριώτης Σκεντέρμπεη, με το οποίο ο Νόλι απέκτησε το διδακτορικό του δίπλωμα (Doctor s Degree) το 1945, με σύμβουλο καθηγητή τον F. Novak. Τα έγγραφα της επιστημονικής εργασίας του Νόλι βρίσκονται σήμερα, κατά τον Nasho Jorgaqi, στο Αρχείο του Αλβανικού κράτους. 32 Ο ίδιος είχε την ευκαιρία να γνωρίσει αυτά τα σημαντικά και σπάνια ντοκουμέντα, τα οποία κατέτα ξαν τον Νόλι στη θέση του ιστορικού. Όσον αφορά την άλλη επιστημονική μονογραφία του Νόλι, Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση (με την οποία ο Νόλι απέκτησε τον τίτλο Bachelor s Degree, με σύμβουλο καθηγητή τον Α. Majeri, στο Τμήμα Μου σικο λογίας του Πανεπιστημίου της Βοστόνης), γράφτηκε και δημοσιεύτηκε ενό σω ζούσε ακόμα ο Κονίτσα. Ο τελευταίος, μάλιστα, τον συνεχάρη για τη μελέτη του. Ο Nasho Jorgaqi σχολιάζει περαιτέρω τις κατηγο ρίες, που καταλόγισαν στον Νόλι, ότι δηλαδή έκλεψε τις μεταφράσεις των Λειτουργικών Βιβλίων Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς και Οι Ιερές Ακο λουθίες, από τον Κονίτσα. 33 Το πρώτο βιβλίο ο Νόλι το μετέφρασε και το εξέ δωσε στη Βοστόνη το 1908, ενώ το δεύ τε ρο το μετέφρασε και το εξέδωσε, με την επιμέλεια του Κονίτσα, στις Βρυξέλλες το 1909. Μάλιστα, για τη δεύτερη μετάφραση ο Κονίτσα έγραφε με ενθουσιασμό: «Τι ωραία μετά φρα ση, τι ισχυρή γλώσσα, δεμένη και ζωντανή». 34 Ο Minnar, όμως, εκτοξεύει κατηγορίες και για τη δράση του Νόλι στον πολιτικό χώρο. Μάλιστα, ως αντικομμουνιστής, όπως γράφει ο Nasho Jorgaqi, εκτονώνει την οργή του εναντίον του Νόλι. «Δεν υπάρχει αμφιβολία», συνεχίζει ο Jorgaqi, «ότι ο Νόλι ήταν και έμεινε σε όλη του τη ζωή ένας 32. Nasho Jorgaqi, «Heretiku i Nolit ndryshe», («Ο αιρετικός του Νόλι αλλιώς»), Pano rama, Τίρανα, 2-10-2004, σ. 19. 33. Είναι διατύπωση του Αλβανοαμερικανού Peter Minnar ότι ο Νόλι δεν γνώριζε καλά την αλβανική γλώσσα. The Christian Science Monitor, Βοστόνη 1990, σ. 5. 34. Κατά τον καθηγητή Nasho Jorgaqi αυτά τα έγραψε ο Φάικ Κονίτσα στην εφημερίδα Αlbania τo 1909 στις Βρυξέλλες. 137

αριστερός δημοκράτης, αλλά ποτέ κομμουνιστής. 35 Αγωνίστηκε για την επι κράτηση της δημοκρατίας στην Αλβανία. Εάν είχε συμπάθεια προς την αλβανική κυβέρνηση του Χότζα, η οποία κατέστρεψε τον φεουδαρχισμό μετά τον πόλεμο, αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν κομουνιστής». Ο Jorgaqi απαντά επίσης και στις άλλες κατηγορίες του Minnar, που φέρνουν στο φως ότι ο Νόλι, το 1930, βρισκόταν στις υπηρεσίες του Ιταλού Προξένου στη Βο στόνη. «Πώς είναι δυνατόν», γράφει, 36 «να λέγονται τέτοιες κακοήθειες, αφού ο Νόλι ήταν ένας από τους αρχηγούς της Αντιφασιστικής Ευρωπαϊκής Κίνησης, δίπλα στον Αϊνστάιν 37 και τον Χ. Μπάρμπυς (Βarbusse Henri 38 ), με τους οποίους είχε οργανώσει δύο παγκόσμια συνέδρια εναντίον του φασισμού;». Ο Νόλι εκείνη την εποχή είχε γράψει και δημοσιεύσει πολλά αντιφασιστικά άρθρα στην Ευρώπη. «Πώς είναι δυνατόν», θέτει την ερώ τηση ο Nasho Jorgaqi, «αυτός, ο αντιφασίστας, να παραδιδόταν μπροστά σε έναν Ιταλό Πρόξενο, για μιά χούφτα λεφτά; Βέβαια, τα λεφτά πρόδωσαν και τον Χριστό». 39 Όταν ο Minnar έγραψε αυτές τις αλήθειες για τον Νόλι, είχε υπόψη του τη φιλαργυρία και τη συμφεροντολογία, που χαρακτήριζε το είδωλο του Nasho Jorgaqi, δηλαδή τον Νόλι. Είναι γεγονός ότι ο Νόλι για οικονομικούς λόγους πρόδιδε και πατρίδα και ιδανικά. Από τον Δεκέμβριο του 1924 έως το 1932, η οικονομική κατάσταση του Νόλι ήταν ελεεινή. Δεν μπορούσε να κάνει ούτε χειρωνακτικές εργασίες, και τα φιλολογικά έργα του και οι μεταφράσεις δεν είχαν, εκείνη την εποχή, την κατάλληλη απήχηση στους Ευρωπαίους. Έτσι, ο Νόλι επιχείρησε να βγάλει χρήματα με άλλους τρόπους, προκειμένου να επιβιώσει. 40 35. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 19. 36. Nasho Jorgaqi, ό.π., σ. 19. 37. Albert Einstein (Άλμπερτ Αϊνστάιν): Μια από τις πιό δημιουργικές διάνοιες της ανθρώπινης ιστορίας. Φυσικός, γερμανοεβραϊκής καταγωγής, που το 1940 πολιτογραφήθηκε Αμε ρικανός. Γεννήθηκε στο Ουλμ της Γερμανίας το 1879 και πέθανε στο Πρίνστον των Η.Π.Α. το 1955. Λ. Λεωτσάκος, Ε.Π.Λ.ΜΠ., Αθήνα 1991, τ. 5, σ. 56. 38. Barbusse Henri (Ανιέρ 1873-Μόσχα 1935): Γάλλος μυθιστοριογράφος, συγγραφέας του έργου Η φωτιά (Le Feu), 1916, το οποίο αποτελεί προσωπική μαρτυρία για τη ζωή των Γάλλων στρατιωτών κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Το τελευταίο έργο του (Stalin, 1935) γρά φτηκε κατά ένα μέρος στη Σοβιετική Ενωση. Β. Κιορτζής, Ε.Π.Λ.ΜΠ., Αθήνα 1991, τ. 43, σ. 183. 39. Ματθ. κ. 27, 3-4. 40. Peter Minnar, Looking Back!, Βοστόνη, Ιούλιος 1992, σσ. 4-7. 138

Ο Nasho Jorgaqi, ως μαρξιστής συγγραφέας, υπερασπίζεται με φανατι σμό τον Νόλι, που παραμένει γι αυτόν κεντρική μορφή της Αλβανικής Ανα γέννησης. 41 Οι επιπτώσεις των έργων και των εθνικιστικών του τάσεων, που δημιουργήθηκαν σε εθνικό και εκκλησιαστικό επίπεδο, ήταν τεράστιες. 41. Rexhep Qosja, Panteoni i rrallyar (Το σπάνιο Πάνθεον). Αναφέρεται στο λαμπρό και μεγαλοπρεπές οικοδόμημα που είναι αφιερωμένο στη μνήμη των μεγάλων ανδρών, όπως ο Νόλι. Κριτικές μελέτες, Τίρανα, 1988, σ. 165. 139

5. Οι επιπτώσεις της πολιτικής πλατφόρμας του Φαν Νόλι σε εθνικό επίπεδο. Η παραβίαση των συμφερόντων της Ελλάδας και οι παρεμβάσεις του στην Κοινωνία των Εθνών για τις μειονότητες, τα σύνορα κλπ. Τα πρώτα σημάδια των εθνικιστικών τάσεων του Νόλι εμφανίστηκαν όταν εκείνος βρισκόταν στην Αίγυπτο (1903-1906), όπου εργάστηκε ως δάσκαλος σε ελληνικά σχολεία. Όπως αναφέρει ο ίδιος στην Αυτοβιογραφία του, ευεργετήθηκε αρκετά από τους Έλληνες του Σιμπίν-ελ-Κομ και του Φαγιούμ, τόσο από οικονομική άποψη, όσο και στη μάθηση και τελειοποίηση της αραβικής γλώσσας. 42 Η γνωριμία του με τους αλβανιστές Spiro Dine και Athanas Tasko ανέτρεψε τα πάντα στη ζωή του και αποτέλεσε την αφετηρία της μετάλλαξης της εθνικής συνειδήσεως και πίστεως. Από την Αίγυπτο, ο Νόλι μετέβη το 1906 στην Αμερική, και συγκεκριμένα στη Βοστόνη, όπου ανέπτυξε έντονη εθνικιστική δραστηριότητα ανάμεσα στους αλβανικής καταγωγής μετανάστες. Το 1908 ίδρυσε το Αλβανικό Εθνικιστικό Σύνδεσμο «Vatra» και έγινε αρχισυντάκτης της αλβανόφωνης εφημερίδας Dielli. Την ίδια εποχή χειροτονήθηκε ιερέας με παράνομο τρόπο από τον Ρώσο Επίσκοπο Αλάσκας, παρά τις αντιδράσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, γεγονός που του επέτρεψε να μεταδώσει ευκολότερα και μαζικότερα τις ιδέες του. Κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913), εποχή ίδρυσης του αλβανικού κράτους, ο Νόλι διεξήγαγε σφοδρό προπαγανδιστικό αγώνα εναντίον των ελληνικών απόψεων για το Βορειοηπειρωτικό, χωρίς να μπορέσει, ωστόσο, να πλήξει σοβαρά το γενικά φιλελληνικό πνεύμα που επικρατούσε τότε στις ΗΠΑ. 43 Το 1914, αποφασισμένος να παρέμβει στις εξελίξεις που συντελούνταν, εγκατέλειψε την Αμερική και πήγε στην Αλβανία, όπου εργάστηκε δρα στήρια για την πλήρη ανεξαρτητοποίηση, εδαφική επέκταση και εθνική και πο λιτισμική αυτονόμησή της. Την εποχή εκείνη πολέμησε με κάθε μέσο την ένωση της Βορείου Ηπείρου με την Ελλάδα. Αντέδρασε έντονα στην απόφαση της Διεθνούς Επιτροπής (Απρίλιος 1914) και του Πρωτοκόλλου της 42. Φαν Νόλι, Αυτοβιογραφία, Τίρανα 1994, σ. 61. 43. Όθων Τσουνάκος, «Φαν Νόλι», Παγκόσμια Ιστορία, τ. 6, σ. 253. 140

Κέρκυρας 44 για την αναγνώριση της Χειμάρρας και 14 χωριών στην περιοχή της Κορυτσάς ως ελληνικού εδάφους. Το 1920, ο Νόλι παρενέβη σε φλέγοντα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Ως επικεφαλής της αλβανικής αντιπροσωπείας, συνέβαλε στην αναγνώριση της χώρας του ως ανεξάρτητου κράτους-μέλους της Κοινωνίας των Εθνών (Δεκέμβριος 1920). Συνέταξε όπως ήθελε ο ίδιος μια Διακήρυξη 45 σχετικά με τις μειονότητες και τα δικαιώματά τους στην Αλβανία και την υπέβαλε στο Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη (1921), ζημιώνοντας με αυτόν τον τρόπο τους Έλληνες της Βορείου Ηπείρου. Με αυτή τη δήλωση ο Νόλι παραβίαζε τη θρησκευτική συνείδηση και τη μητρική γλώσσα των Ελλήνων και των ελληνόφωνων. Η ελληνική κυβέρνηση ήταν αντίθετη με τις δραστηριότητες του αλβανιστή Φαν Νόλι και της αλβανικής κυβέρνησης. Συνεπώς, η Ελλάδα από λόγους καθήκοντος είχε προσφύγει στην Κοινωνία των Εθνών, στην οποία κατήγγειλε τα καταπιεστικά και εξουθενωτικά μέ τρα των Αλβανών εναντίον των Ελλήνων, και ανακοίνωσε ότι η πρα ξικο πηματική λύση του εκκλησιαστικού ζητήματος της Αλβανίας ήταν μη φι λική πράξη, που θα έβλαπτε τις σχέσεις των δύο κρατών, Ελλάδας και Αλβανίας. Την ίδια εποχή ο Νόλι προσέγγισε τους κύκλους της ιταλικής διπλωματίας και για ένα διάστημα πολιτεύτηκε στο πλαίσιό της, χαρακτηριζόμενος μάλιστα ως όργανο της ιταλικής πολιτικής. 46 Ενόσω βρισκόταν στη Ρώμη, έστειλε τηλεγράφημα στην Κοινωνία των Εθνών με το οποίο ενημέρωνε το Συμβούλιο για τη συγκρότηση του ελληνικού στρατού στην Αλβανία, πα ραποιώντας όμως τα πραγματικά γεγονότα. Αξιοποίησε την ευστροφία και τη διπλωματία του, προκειμένου να πείσει το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών και τους αντιπροσώπους των άλλων χωρών. 47 Όταν, το 1913, το Συνέδριο των Πρέσβεων στο Λονδίνο όρισε τα σύνορα της Αλβανίας στον χάρτη, Διεθνής Επιτροπή ανέλαβε να εξετάσει την 44. Β. Φειδάς, «Κέρκυρα», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 33, σ. 184. 45. Διακήρυξη του Φαν Σ. Νόλι. Από τα αρχεία της Κοινωνίας των Εθνών, Γενεύη, 20-10-1921. nr. 41, doc. nr 16000, doss nr 9835. 46. Peter Minnar, «Η αλήθεια γύρω από τον Φαν Νόλι», The Christian Science Monitor, Βοστόνη, 3-3-1954. 47. Από τα αρχεία των Ηνωμένων Εθνών, Γενεύη 1921. «Concentration des troupes grecques a la frontiere albanaise», Registre 587, class. 11, d. 112 42, Γενεύη 1921. 141

υπόθεση των συνόρων επί τόπου, 48 ξεκινώντας τις εργασίες της τον Σε πτέμβριο του 1913. Το καλοκαίρι του 1914, λόγω του Α Παγκοσμίου Πολέμου, οι εργασίες διακόπηκαν μέχρι το 1920. Μετά την είσοδο της Αλβανίας στην Κοινωνία των Εθνών (Δεκέμβριος 1920), ο Νόλι ζήτησε την παρέμβασή της στη λύση του προβλήματος των συνόρων. 49 Η ασυμφωνία σχετικά με τα χωριά της Κορυτσάς ήταν μία από τις αι τίες των περίπλοκων γεγονότων που συνέβησαν σε διεθνές επίπεδο, το καλο καίρι και το φθινόπωρο του 1923, κατά τη διάρκεια των εργασιών της Επι τροπής για τον ορισμό των συνόρων μεταξύ Αλβανίας και Ελλάδας. Η Επιτρο πή πήρε την πρώτη απόφαση, ορίζοντας ως αλβανικά 14 από τα 26 χωριά, τα οποία αποτελούσαν αντικείμενο έριδας. 50 Όμως, σύμφωνα με τις αλβανικές πηγές, 51 η κυβέρνηση της Αθήνας όχι μόνο δεν ήθελε να αποδεχτεί αυτήν την απόφαση, αλλά, μέσω του Τύπου της εποχής εκείνης, ξεσήκωσε ολόκληρη θύελλα εναντίον του αρχηγού της Ερευνητικής Επιτροπής, του στρατηγού Τελίνι, τον οποίο κατηγόρησε ότι υπερασπιζόταν το αλβανικό ζήτημα. Στα τέλη Αυγούστου 1923 οι ελληνικές Αρχές «ενορχήστρωσαν» τη δολοφονία του Τελίνι, που έγινε μεταξύ Ιωαννίνων και αλβανικών συνόρων, 52 με σκοπό όχι τόσο να εξολοθρεύσουν έναν αντίπαλο των ελληνικών διεκδικήσεων, όσο να κατηγορήσουν γι αυτό τα αλβανικά στοιχεία. Σ αυτό το πλαίσιο κατέστρωναν σχέδια για την επανεξέταση της υπόθεσης των συνόρων υπέρ της Ελλάδας. 53 Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύτηκε ο Μουσολίνι, ο οποίος, για να δείξει τη δύναμή του, έστειλε ιταλικά στρατεύματα στην περιοχή της Κέρκυρας. Έτσι, η ελληνική κυβέρνηση υποχρεώθηκε να αναλάβει την ευθύνη, αλλά αυτό δεν την εμπόδισε να διατηρήσει τα 14 χωριά της Κορυτσάς όπως πριν, ενώ παράλληλα διαμαρτυρήθηκε και στην Κοινωνία 48. Arben Puto, Demokracia e rrethuar (Πολιορκημένη Δημοκρατία), Τίρανα 1990, σ. 121. 49. Από τα αρχεία της Κοινωνίας των Εθνών, Γενεύη, 3-10-1923, σσ. 1335-1336. 50. Η απόφαση της Επιτροπής της Έρευνας της Κοινωνίας των Εθνών στις 8-1-1922 δίνει αυτή την κατάσταση των 26 χωριών: Σλημνίτσα, Πηλκάτι, Νοβοσέλα, Κοστενέτσι, Πάνω Λαμπονίτσα, Τρεστενίκη, Καπιστίτσα, Βερνίκι, Ζαγκραντέτσι, Σουέστι, Ρακίτσα, Τραβόβα, Γκραντιάνι, Ραχώβα, Πουστέτσι, Νιβίτσα, Σούλι, Γλομβότσι, Μπεσμίστι, Γκορίτσα, Κόνσκο, Ζαρόσκα, Λέσκα και Κέρια. Journal Offi ciel de la Societe des Nations, Γενεύη, Μάρτιος 1922, σσ. 261-265. 51. Arben Puto, ό.π., σ. 122. 52. Arben Puto, ό.π., σ. 122. 53. Από τις επιστολές του Φαν Νόλι προς τον Γενικό Γραμματέα της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη. «Proces-Verbal du Consiel tenus o Geneve du 29 oct au 3 Octobre 1923». Societe des Nations, Οκτώβριος 1923, σσ. 426-427. 142

των Εθνών. Η υπόθεση έμεινε μετέωρη μέχρι τον Απρίλιο του 1924, όταν μια καινούργια Επιτροπή πήγε στην Κορυτσά και αναθεώρησε την προηγού - με νη απόφαση. Την ίδια απόφαση την είχε εγκρίνει και η Συνέλευση των Πρέσβεων τον Απρίλιο του ίδιου έτους. Εκείνη την εποχή ο Νόλι ήταν πρωθυπουργός της Αλβα νίας. Η Αλβανική κυβέρνηση πληροφορήθηκε επίσημα για την υπόθεση μέσω μιας επιστολής, την οποία έστειλε η Συνέλευση των Πρέσβεων στο αλβανικό προξενείο στο Παρίσι, στις 19 Απριλίου 1924. Την ίδια στιγμή, η Ελληνική κυβέρνηση κλήθηκε να εφαρμόσει την απόφαση, αλλά αυτή πάλι δεν δέχθηκε να εγκαταλείψει τα 14 χωριά. Μάλιστα, έστειλε εκ νέου διαμαρτυρία στη Συνέλευση των Πρέσβεων. Στις αρχές Αυγούστου του ίδιου έτους η παραπάνω συνέλευση συγκλήθηκε με σκοπό την εξέταση της διαμαρτυρίας από την ελληνική πλευρά και κάλεσε την κυβέρνηση της Αθήνας να αφήσει τα 14 χωρία στην επίβλεψη της Επιτροπής των Συνό ρων, η οποία θα όριζει και την ημερομηνία της παράδοσής τους. Είχαν πε ράσει περίπου δύο μήνες και η Ελληνική κυβέρνηση δεν έδινε σημεία ότι θα εκκένωνε τα 14 χωριά, τα οποία θα εντάσσονταν στην Αλβανία. 54 Η κυβέρ νηση Νόλι αποφάσισε να δώσει τέλος σ αυτήν την αμέλεια. 55 Ο ίδιος ο Νόλι έστειλε σχετική επιστολή στη Γραμματεία της Κοινωνίας των Εθνών στις 27 Σεπτεμβρίου 1924, με την οποία εξηγούσε σύντομα πώς εί χαν εξε λιχθεί τα γεγονότα που κρατούσαν σε εκκρεμότητα την υπόθεση των συ νόρων μεταξύ Αλβανίας και Ελλάδας. Ο Νόλι υπογράμμισε ότι η Ελληνική κυβέρνηση δεν είχε εφαρμόσει την απόφαση της Συνέλευσης των Πρέσβεων, παρόλο που αυτό τής είχε ήδη ζητηθεί δύο φορές από την Επιτροπή των Συνόρων. Στην ίδια επιστολή ο Νόλι τόνισε ότι οι ελληνικές Αρχές όχι μόνο κρατούσαν αυθαίρετα τη γη που ανήκε στην Αλβανία, αλ λά εξε δίωκαν τους Αλβανούς κατοίκους της ανταλλάσσοντάς τους ως Τούρκους, σύμφωνα με τη συνθήκη της Λοζάνης, 56 που είχε υπογραφεί μεταξύ Ελλά δας και Τουρκίας. 57 Προς το τέλος της επιστολής, ο Νόλι έγραφε ότι η πράξη της Ελληνικής κυβέρνησης θα μπορούσε να διαταράξει την ειρήνη με ταξύ των δύο γειτονικών χωρών, και γι αυτό απαιτούσε από το αρμόδιο Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών να λάβει τα αναγκαία μέτρα σχετικά 54. Bashkimi (Ένωση), Τίρανα, 8 Αυγούστου 1924. 55. Arben Puto, ό.π., σ. 123. 56. Σύμβασις Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών. 57. Φαν Νόλι, Journal Offi ciel de la Societe des Nations, Γενεύη, Οκτώβριος 1924, Παράρτημα 690, σ. 163. 143

με την πραγματοποίηση της εκκένωσης της «αλβανικής γης» εκ μέρους της Ελλάδας. 58 Η επιστολή του Νόλι εξετάστηκε από το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών στις 3 Οκτωβρίου 1924. Καλούμενος να απολογηθεί, ο τότε αντιπρόσωπος της Ελλάδας Πολίτης, δεν έφερε αντιρρήσεις επί της ουσίας στο θέμα, αλλά προσπάθησε μόνο να δικαιολογήσει την αμέλεια των ελληνικών Αρχών σχετικά με την εκκένωση των 14 χωριών ως εξής: Η τελευταία απόφαση της Συνέλευσης των Πρέσβεων, που παραχωρούσε τα 14 χωριά στην Αλβανία, βρήκε την Ελληνική Βουλή σε παύση λειτουργιών, κι έτσι η Ελληνική κυβέρνηση δεν μπορούσε να προβεί σε καμία αλλαγή επί των εθνικών εδαφών, χωρίς να πάρει πρώτα την έγκριση της Βουλής. 59 Ο Νόλι χαρακτήρισε την εξήγηση του Έλληνα αντιπροσώπου αβάσιμο επι χείρημα. Στην πραγματικότητα, όπως έγραφε, δεν ήταν καθόλου αναγκαία η συγκατάθεση της Ελληνικής Βουλής για την εκκένωση ενός εδάφους που δεν ανήκε στην Ελλάδα. 60 Αφού άκουσε και τις δύο πλευρές, το Συμβούλιο αποφάσισε να καλέσει την Ελληνική κυβέρνηση να εφαρμόσει το συντομότε ρο δυνατόν την απόφαση της Συνέλευσης των Πρέσβεων. 61 Η κυβέρνηση της Αθήνας αυτή τη φορά αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Σε συνάντηση των πολιτικών αρχηγών της Ελλάδας, όπου συζητήθηκε η υπό θεση των 14 χωριών, αποφασίστηκε να γνωστοποιηθεί στις Μεγάλες Δυνάμεις ότι η Ελλάδα συμμορφώθηκε με την απόφαση της Συνέλευσης των Πρέσβεων. Λίγο αργότερα, ο Έλληνας απεσταλμένος στην Επιτροπή των Συνόρων δήλωσε ότι τα 14 χωριά θα εκκενωθούν στις 25 Οκτωβρίου 1924. 62 Στις 30 Οκτωβρίου 1924 τα χωριά πέρασαν στην κατοχή των αλβανικών δυνάμεων κατόπιν συμφωνίας. 63 Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε από την αλβα νική πλευρά ως μεγάλο κατόρθωμα, στο οποίο αναμφισβήτητα έβαλε τη «σφραγίδα» του ο Φαν Νόλι. 64 58. Φαν Νόλι, ό.π., σσ. 1374-1375. 59. Φαν Νόλι, ό.π., σσ. 1376-1377. 60. Φαν Νόλι, Bashkimi, Τίρανα, 24-10-1924. 61. Φαν Νόλι, Journal Offi ciel de la Societe des Nations, Γενεύη, Οκτώβριος 1924, Παράρτημα 690, σσ. 1378-1379. 62. Arben Puto, ό.π., σ. 124. 63. Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Αλβανίας, Τίρανα, 31-10-1924, nr. prot. c- x-3434. 64. Nasho Jorgaqi, Jeta e Fan S. Noli (Η ζωή του Θ. Σ. Νόλι), Τίρανα 2005, σ. 554. 144

Παρόμοια τακτική και εκβιαστική μεθόδο ο Νόλι άσκησε σε βάρος της Ελλάδας και στο θέμα των Τσάμηδων (Τσαμουριά). Με τηλεγράφημά του στην Κοινωνία των Εθνών ζητούσε από το τότε συμβούλιό της την εξαί ρεση από την ανταλλαγή πληθυσμών των Τουρκαλβανών που ζούσαν στην Ελλάδα, στην Τσαμουριά. Μεταξύ άλλων, ο Νόλι στο τηλεγράφημά του εξηγούσε ότι οι Τσάμηδες δεν είναι Τούρκοι, αλλά μουσουλμάνοι με αλβανική καταγωγή 65 (20.000 Τουρκαλβανοί). Η πλειονότητα αυτών των Τουρκοτσά μηδων επιθυμούσε να μεταβεί στην Τουρκία, όχι στην Αλβανία. Μετά από παρεμβάσεις του Νόλι συστήθηκε ειδική επιτροπή για να εξετάσει την περίπτωση του ανταλλάξιμου ή όχι των Τσάμηδων. ενώ οι εργασίες της επιτροπής συνεχίζονταν, η Ελλάδα, που τελούσε υπό το δικτατορικό καθεστώς του Θεόδωρου Πάγκαλου, τον Αύγουστο του 1926, δήλωσε ότι παραιτείται από την ανταλλαγή των Αλβανών της Θεσπρωτίας. Η ενέργεια αυτή σήμανε την αφετηρία μιας σειράς προβλημάτων που δη μιούργησε τόσο η κυβέρνηση του Φαν Νόλι όσο και η «προστάτιδα» των Αλβανών φασιστική Ιταλία. 66 Τα Χριστούγεννα του 1924, ο Αχμέτ Ζώγου, ενισχυόμενος από τους Σέρβους, εκδίωξε τον Φαν Νόλι και επανήλθε στην εξουσία. 65. Ντοκουμέντα και γραπτό υλικό σχετικά με τη δραστηριότητα του Φαν Νόλι, Ιστορικές Μελέτες, Τίρανα, nr 4/1973, σ. 132. 66. Β. Σφυρόερας, Ε.Π.Λ.ΜΠ., τ. 58, σ. 171. 145

6. Οι επιπτώσεις σε εκκλησιαστικό επίπεδο, αποτέλεσμα των ραδιουργιών του Φαν Νόλι Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας αντιμετώπισε πλήθος προβλημάτων, τα οποία απείλησαν την υπόστασή της. Το φάσμα των ελληνοαλβανικών σχέσεων περνάει μέσα από την ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας. Κατά καιρούς υπήρχε καχυποψία κατά της Ελλάδας εκ μέρους των Αλβανών. Την καχυποψία αυτή την ενίσχυαν ακραία εθνικιστικά στοιχεία, τα οποία διέβλεπαν ότι η εξάρτηση της εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο μπορούσε να αποβεί σε βάρος του νέου κράτους. Το κλίμα αυτό επεκτάθηκε από το γεγονός ότι εντός των ορίων του νεοσύστατου κράτους είχε υπαχθεί και η Βόρεια Ήπειρος. Ήταν γνωστό ότι η Ελλάδα δεν επρόκειτο να παραιτηθεί από τα δικαιώματά της επί της Βορείου Ηπείρου. Για τον λόγο αυτό, κύριος σκοπός της αλβανικής κυβέρνησης ήταν να εξαλβανίσει τους Έλληνες, τους Σέρβους και τους Κουτσόβλαχους (ιδιαίτερα όμως τους Έλληνες). Η ιδέα αυτή καλλιεργήθηκε μετά φανατισμού από τον Παναλβανικό Σύνδεσμο της Αμερικής «Vatra», που δρούσε με κέντρο την Βοστόνη. 67 Στον αγώνα αυτόν των Αλβανιστών ώθηση έδωσαν οι κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά από αυτόν πολιτικές και εδαφικές ανακατατάξεις στον χώρο της Βαλκανικής και ανώμαλης εκκλη σιαστικής κατάστασης στις Μητροπόλεις Δυρραχίου, Κορυτσάς, Βελεγράδων και Δρυινουπόλεως. 68 Αρχηγοί αυτής της κίνησης υπήρξαν τρεις κληρικοί, που ήλθαν το 1920 στην Αλβανία από την Αμερική: ο Φαν Νόλι, ο At Βασίλειος Μάρκου και ο Ευάγγελος (Αγαθάγγελος) Τσάμτσης. Με κέντρο τους την Κορυτσά, εργάστηκαν με πολύ ζήλο και φανατισμό για να εξαλβανίσουν την εκκλησία και την παιδεία. Μεταξύ αυτών, κορυφαίος της κίνησης του εξαλβανισμού υπήρξε ο Φαν Νόλι, ο οποίος αυτοχειροτονήθηκε στην Αμερική και, ερχόμενος στην Αλβανία (1920), πέτυχε την απέλαση του Έλληνα Μητροπολίτη Ιακώβου και την κατάληψη του Ναού του Αγίου Γεωργίου, προσφέροντας τις υπηρεσίες του στην πραγματοποίηση των οραμάτων των Αλβανιστών. 67. Φ. Οικονόμου, Η Εκκλησία εν Βορείω Ηπείρω, εκδ. Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1969. 68. Απ. Γλαβίνας, «Επίσημα έγγραφα περί της αναγνωρίσεως του αυτοκεφάλου της εν Αλ βανία Ορθοδόξου Εκκλησίας», Ανάτυπον, Εκκλησία και Θεολογία Ι, 1980, σ. 330. 146

Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας δικαιούνταν ασφαλώς να καταστεί αυτοκέφαλη και η μετάφραση στην αλβανική γλώσσα των ιερών κειμένων ήταν επιβεβλημένη. το ίδιο άλλωστε συνέβη και στα άλλα ορθόδοξα κράτη. 69 Έπρεπε όμως αυτές οι μεταβολές να γίνουν κανονικά και όχι με βίαια μέσα, τα οποία στρέφονταν κατά του Πατριαρχείου και των Ελλήνων στην Αλβανία. Οι Αλβανιστές και η αλβανική κυβέρνηση επεδίωξαν την ανεξαρτη τοποίηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, πιστεύοντας ότι έτσι θα μειωνόταν στο ελάχιστο ή θα εκμηδενιζόταν τελείως η ελληνική επίδραση στα πράγματα ενός ανεξάρτητου αλβα νικού κράτους. 70 Το 1921, ο Φαν Νόλι, υποκινούμενος από την αλβανική κυβέρνηση και υπο στηριζόμενος από τους Αλβανιστές και κυρίως από τις αλβανικές οργανώσεις της Αμερικής, επιδόθηκε με ζήλο στον εξαλβανισμό της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Αλβανία. Προικισμένος με σπάνια πνευματικά χαρίσμα τα και τέλειος γνώστης της ελληνικής γλώσσας, μετέφρασε από την ελληνι κή στην αλβανική πολλά εκκλησιαστικά λειτουργικά βιβλία με σκοπό να εξοστρακίσει την ελληνική γλώσσα όχι μόνο από τα σχολεία, αλλά και από την εκκλησία. 71 Στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, με υπόδειξη του Νόλι, συνήλθε στο Βεράτιο το Κληρικολαϊκό Συνέδριο των Ορθοδόξων της Αλβανίας, αποτελούμενο από 33 αντιπροσώπους, λαϊκούς και ιερείς κατωτάτης μορφώσεως, εν αγνοία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στην πνευματική και κανονική δικαιοδοσία του οποίου υπάγονταν οι τέσσερις ορθόδοξες επαρχίες της Αλβανίας, του Δυρραχίου, της Κορυτσάς, των Βελεγράδων και της Δρυινουπό λεως. 72 Πρόεδρος του Κληρικολαϊκού Συνεδρίου του Βερατίου ήταν ο οικο νόμος Ιωσήφ Παπαπέτρου, αρχιερατικός επίτροπος της Μητροπόλεως Κορυτσάς. 73 Το Συνέδριο αυτό ανακήρυξε το Αυτοκέφαλο της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας πραξικοπηματικά. Λόγω έλλειψης Επισκόπων για συγκρότηση 69. Απ. Γλαβίνας, Η Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 18. 70. Β. Ιωαννίδου, Η αγωνία της Β. Ηπείρου, Θεσσαλονίκη 1947, σ. 54. 71. Χρ. Μικέλης, Σύντομος ανασκόπησις. Η Εκκλησία εις την Β. Ήπειρον, Ν. Υόρκη 1974. 72. Παντελεήμονος, Επισκόπου Αργυροκάστρου, Μετά το 1914, στ. 71. Απ. Γλαβίνα, Έγ γραφα περί της πραξικοπηματικής συγκροτήσεως Συνόδου, σ. 5. 73. Ευγ. Κωσταρίδου, «Η Αυτοκέφαλος Ορθόδοξη Αλβανική Εκκλησία», Χριστιανικόν Ημε ρολόγιον 6, 1930, σ. 55. 147

Συνόδου, διόρισε Ανώτατο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο με επικεφαλής τον Βασίλειο Μάρκου, έναν έγγαμο κληρικό, αμόρφωτο, αλλά πονηρό και δραστήριο, ο οποίος είχε χρηματίσει επί πολλά χρόνια ιερέας αλβανικής κοινότητας της Αμερικής και είχε αποκτήσει προοδευτικές ιδέες. Επίσης, το Συνέδριο προχώρησε στη σύνταξη προσωρινού Καταστατικού από 14 άρθρα και όρισε την Κορυτσά ως έδρα του Ανώτατου Εκκλησιαστικού Συμβου λίου. 74 Οι εργασίες του Συνεδρίου δεν αναγνωρίστηκαν από την πλειοψηφία των ορθόδοξων χριστιανών της Αλβανίας. Για τον λόγο αυτόν, η αλβανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να λάβει αυστηρά μέτρα κατά των κληρικών, οι οποίοι ήταν αποφασισμένοι να διατηρήσουν την κανονική τάξη, όπως συνέβη με τον Οικονόμο Παπά Αθανάσιο Γεωργιάδη, γενικό αρχιερατικό επίτροπο Μητροπόλεως Δρυινουπόλεως, ο οποίος φυλακίστηκε με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, διότι δεν δέχθηκε να αποκηρύξει τον προϊστάμενό του, Μητροπολίτη Βασίλειο, και το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν τέλεσε δο ξολογία για την ανακήρυξη και δεν μνημόνευσε το Αυτοκέφαλο της Εκκλη σίας της Αλβανίας. 75 Στις 31 Οκτωβρίου 1922 το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποφάσισε να στείλει στην Αλβανία τον Επίσκοπο Μιλητουπόλεως Ιερόθεο, που καταγόταν από την Πρεμετή, για να μελετήσει επί τόπου την εκεί εκκλησιαστική κατά σταση και τις δραστηριότητες του Φαν Νόλι. Δυστυχώς ο Ιερόθεος έγινε όργανο των Αλβανιστών και τάχθηκε υπέρ των αποφάσεων του Κληρικολαϊ κού Συνεδρίου του Βερατίου. 76 Στις 11 Φεβρουαρίου 1923 η Σύνοδος του Πατριαρχείου αποφάσισε να παραχωρήσει το αυτοδιοίκητο στην Αλβανική Εκκλησία. Τον Απρίλιο του ίδιου έτους έφτασε στην Κωνσταντινούπολη επιτροπή Αλβανών για να συ ζητήσει με το Οικουμενικό Πατριαρχείο τη διευθέτηση του εκκλη σιαστικού ζητήματος. Πρόθεση του Πατριαρχείου ήταν να παραχωρήσει το αυτοδιοίκητο στους Ορθόδοξους της Αλβανίας, όπως έγινε και με τις εκκλησίες της Κρήτης, της Αμερικής και της Τσεχοσλοβακίας, αλλά η επιτροπή αυτή 74. Ευλογίου Κουρίλα-Λαυριώτου, «Αλβανική Εκκλησία», Θρησκευτική και Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Α, σ. 739. 75. «Ηπειρωτικόν Ημερολόγιον», 4, 1982, σσ. 85 κ.ε. 76. Απ. Γλαβίνας, Ο Μιλητουπόλεως Ιερόθεος και οι δραστηριότητές του για το εκκλησιαστικό ζήτημα της Αλβανίας, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 17. 148

δεν δέχθηκε τους όρους του αυτοδιοίκητου, διότι επέμενε στην αναγνώριση του Αυτοκέφαλου. 77 Τον Μάιο του 1923 η αλβανική επιτροπή αποχώρησε από την Κων σταντινούπολη, αφού προηγουμένως έπεισε, με σεβαστά χρηματικά ποσά, τον Αλβανό Επίσκοπο Συνάδων Χριστόφορο Κίσση, να μεταβεί στην Αλβανία και εκεί, με τον Επίσκοπο Μιλητουπόλεως Ιερόθεο Γιαχόπουλο να οργανώσουν την Αυτοκέφαλη Αλβανική Εκκλησία. Οι επίσκοποι αυτοί ήταν οι μόνοι που αναγνώρισαν σιωπηρά το Αυτοκέφαλο της Ορθόδοξης Εκκλη σίας της Αλβανίας, το οποίο κήρυξε ο Φαν Νόλι, δέχθηκαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και αναγνώρισαν όλες τις αποφάσεις του Κληρικολαϊκού Συνεδρίου του Βερατίου. Περί τα μέσα Οκτωβρίου 1923 συνήλθε στο Βεράτι το Ανώτατο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο, το οποίο αποφάσισε να τοποθετήσει τους Επισκόπους Μιλητουπόλεως Ιερόθεο και Συνάδων Χριστόφορο στις Μητροπόλεις Κορυ τσάς και Βελεγράδων, να χειροτονήσει Επίσκοπο τον Φαν Νόλι και να τον τοποθετήσει στην Μητρόπολη Δυρραχίου. 78 Από το 1924 το Οικουμενικό Πατριαρχείο διέρρηξε κάθε δεσμό με την Ορ θόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας και έπαψε να στέλνει σ αυτήν ιεράρ χες. Οι μουσουλμάνοι της Αλβανίας επεδίωκαν να επωφεληθούν από τη διχόνοια των δύο μερών των ορθοδόξων, τους εθνικιστές δηλαδή ορθόδοξους και τους ορθόδοξους πατριαρχικούς, αφού σκοπός τους ήταν να τους εξο - ντώσουν για να επικρατήσουν οι ίδιοι στη διακυβέρνηση της χώρας τους. 79 Ένα μεγάλο μέρος από τους ορθόδοξους της Αλβανίας και κυρίως οι ορθόδοξοι Κορυτσαίοι ήλεγχαν μέχρι τότε την πολιτική, οικονομική και εκπαι δευτική ζωή της Αλβανίας, γεγονός που ενοχλούσε αφάνταστα τους μουσουλμάνους της Αλβανίας. Για να θέσουν οι μουσουλ μάνοι τους ορθόδοξους Αλβανούς στο περιθώριο, κατέβαλαν μεγάλες προ σπάθειες να ευρύ νουν ακόμα περισσότερο το χάσμα ανάμεσα στις δύο μερίδες των ορθοδόξων χριστιανών. Όμως, ο άκρατος φανατισμός των ορθό δοξων Αλβα - νιστών εναντίον του Οικουμενικού Πατριαρχείου και εναντίον κάθε ελληνικής επίδρασης και επιρροής, που εκδηλωνόταν με οποιαδήποτε μορφή 77. Ευλογίου Κουρίλα-Λαυριώτου, ό.π. 78. Ο Φαν Νόλι χειροτονήθηκε Επίσκοπος στον Ι. Ναό Αγίου Γεωργίου στην Κορυτσά στις 17-11-1923 και τοποθετήθηκε στο Δυρράχιο. 79. Απ. Γλαβίνας, Η Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Αλβανίας, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 49. 149

στην Αλβανία, απέβη τελικά σε βάρος των ίδιων των ορθοδόξων χριστιανών και ωφέλησε τους μουσουλμάνους. 80 Από την άλλη, το 1923 και ύστερα, όταν άρχισε να δραστηριοποιείται η ρωμαιοκαθολική προπαγάνδα και υπήρχε κίνδυνος να εκλατινισθούν οι ορθόδοξοι της Αλβανίας και ο Φαν Νόλι θεωρείτο όργανο των Ιταλών, η Σερβία άρχισε να εκδηλώνει έντονες ανησυχίες. Ο Αχμέτ Ζώγου, που είχε καταφύγει στο έδαφος της Σερβίας ύστερα από την επανάσταση του Φαν Νόλι τον Ιούνιο του 1924, επέστρεψε στην Αλβανία τα Χριστούγεννα του ίδιου έτους και κατέλαβε την εξουσία με την ενίσχυση και τη βοήθεια των Σέρβων. 81 Τότε ο Νόλι αναγκάστηκε να απομακρυνθεί για πάντα από την Αλβανία βαθιά απογοητευμένος, και να εγκαταλείψει κάθε διεκδίκηση, αγώνα και εθνικιστική προσπάθεια. Από το 1926 και ύστερα, το Οικουμενικό Πατριαρχείο άρχισε να αναθεω ρεί την απόφαση που είχε λάβει σχετικά με την παραχώρηση του Αυ τοκέφαλου. Μόνο τώρα θα φρόντιζε να εξασφαλίσει ορισμένα εκκλησια στικά δικαιώματα και ορισμένα θρησκευτικά, γλωσσικά και άλλα προνόμια για τους ομογενείς της Αλβανίας. Τελικά, στις 12 Απριλίου 1937, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αφού διαβεβαιώθηκε πλέον ότι η παράταση της εκκρεμότητας του εκκλησιαστικού ζητήματος της Αλβανίας απέβαινε σε βάρος των ορθόδοξων χριστιανών και διαπίστωσε ότι στην αλλόθρησκη αυτή χώρα παραβιάζονταν κατάφωρα οι κανόνες και οι θεσμοί της Ορθόδοξης Εκκλησίας, παραχώρησε με πνεύμα μακροθυμίας το Αυτοκέφαλο στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας με Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο. 82 Εκείνη την εποχή ο Νόλι, μετά από μια μεγάλη περιπέτεια στην Ευρώπη, είχε εγκατασταθεί μόνιμα στη Βοστόνη και αυτοανακηρύχθηκε Αρχηγός της Ορθόδοξης Αλβανικής Επισκοπής της Αμερικής. Στη συνέχεια, διαφωνώντας με τα μέλη της «Vatra», ο Νόλι ίδρυ - σε την Παναλβανική Ένωση Α.Ρ.Α. (Albanian Publishing Association) με σκοπό την πολιτική διαπαιδαγώγηση των Αλβανών ορθόδοξων της Αμερικής, της οποίας όργανο Τύπου ήταν η εβδομαδιαία εφημερίδα Republica. 83 Όμως, 80. Απ. Γλαβίνας, ό.π., σ. 50. 81. Nasho Jorgaqi, ό.π., τ. 1, σ. 575. 82. Drita, τ. 1, νο 112, Αλβανία, 14-4-1937, σ. 1. 83. Η Εθνική Βιβλιοθήκη των Τιράνων έχει στο αρχείο της μια συλλογή αυτής της εφημερίδας από το πρώτο άρθρο της μέχρι το εξηκοστό (1-11-1930 έως 21-1-1932). Σύμφωνα με επιστολή του Νόλι προς το D.A.Q.SH., η εφημερίδα αυτή χρεοκόπησε. Τίρανα, 29-3-1934. 150

δεν σταμάτησε να πολεμά το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Βλέποντας αυτή την εχθρική στάση του Νόλι, καθώς και τις πεποιθήσεις του και τη συ μπάθειά του για το κομμουνιστικό καθεστώς του Χότζα, μια ομάδα ορθόδοξων Αλβανών της Αμερικής διασπάστηκε το 1954 από την Επισκοπή και ίδρυσε την ορθόδοξη οργάνωση Άγιος Παύλος, η οποία έγινε αργότερα την Κα ι - νούργια Ορθόδοξη Επισκοπή των Αλβανών της Αμερικής. 84 Αυτή η Καινούρ - για Επισκοπή ζήτησε από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα να στείλει έναν ορθόδοξο Αλβανό επίσκοπο. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο ανταποκρίθηκε στο αίτημά τους και έστειλε τον Επίσκοπο Μάρκο Λίπη, έναν κανονικό επίσκοπο, που καταγόταν από την Οπάρη της Κορυτσάς και είχε σπουδάσει στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Για το γεγονός αυτό η εφημερίδα Dielli έγραφε: «Ο ηπειρώτης Επίσκοπος Μάρκος Λίπης, προσκε κλημένος από την οργάνωση Άγιος Παύλος (St. Paul s Institution), έρχεται στην Αμερική να ηγηθεί της Ορθόδοξης Εκκλησίας των Αλβανών της Αμερικής, συνοδευόμενος από τρεις προδότες κληρικούς, τιμωρημένους από το θρησκευτικό δικαστήριο για ανυπακοή, υπό τη μάσκα του αλβανισμού, κουνώντας το θυμιατήρι, για να ρίξουν τον Νόλι με τη βοήθεια των Ελλήνων, με την πρόφαση ότι οι εκκλησίες έχουν γεμίσει από κομμουνιστές». 85 Δυσαρεστημένος και αναστατωμένος, ο Νόλι άρχισε εκστρατεία εναντίον του Πατριάρχη και του Επισκόπου Λίπη. Δημοσίευσε σειρά άρθρων στον αλβανικό Τύπο της Βοστόνης, στα οποία κατηγορούσε τον Οικουμενικό Πατριάρχη ως εχθρό των Αλβανών, ότι εργάζεται για την ένωση της Βορείου Ηπείρου με την Ελλάδα και ότι ο Επίσκοπος Λίπης είναι όργανό του. «Πώς είναι δυνατόν», έγραφε ο Νόλι, «ένας τέτοιος αντιαλβανός Πατριάρχης να στείλει αυτόν τον Επίσκοπο, για να προστατεύσει τα συμφέροντα των Αλβανών της Αμερικής; Έχοντας υπόψη αυτό το γεγονός, ο Επίσκοπος Μάρκος Λίπης είναι τόσο Έλληνας όσο και ο Πατριάρχης του». 86 Αυτές οι δραστηριότητες του Νόλι έβλαψαν την Εκκλησία και τον Ελληνισμό και προκάλεσαν τραγικές συνέπειες. 84. Peter Minnar, «Ο Νέος Αλβανός Επίσκοπος», Τhe Christian Science Monitor, Βοστόνη, 3-3-1954. 85. Dielli, Βοστόνη, 19-3-1954, σ. 1. 86. Φαν Νόλι, «False Accusations», Dielli, Βοστόνη, 22-3-1954, σ. 1. 151

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο Θεοφάνης Στυλιανός Νόλι (Μαυρομάτης) θεωρείται μία από τις ισχυρότερες πολιτικές φυσιογνωμίες της Αλβανίας. Υπήρξε ο νους, ο καθο δηγητής και ο εμψυχωτής της αλβανικής ιδέας, καθώς και ο κύριος μοχλός αυτής στο εξωτερικό. Αν και ορθόδοξος και Έλληνας, μίσησε την Ελλάδα και τους Ελληνες και η αποτυχία της ελληνικής υπόθεσης στη Βόρειο Ήπειρο αποδίδεται στις δικές του μηχανορραφίες. 1 Πρωταγωνίστησε στην ίδρυση και την διαμόρφωση της ταυτότητας του Αλβανικού Κράτους, ενώ παράλληλα αγωνίστηκε να αποσπάσει την Oρθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Χρησι μοποίησε τη χειροτονία του από τον Ρώσο Επίσκοπο της Αλάσκας με αντικανονικό τρόπο, προκειμένου να μεταδώσει καλύτερα τις ιδέες του. Εκπροσώπησε επίσημα τους Αλβανούς στις συζητήσεις για την ίδρυση του Αλβανικού Κράτους και τον ορισμό των συνόρων του και συμμετείχε στην Αλβανική Εθνοσυνέλευση στο Βεράτιο το 1920, 2 όπου ψηφίστηκε το Αλβανικό Σύνταγμα. Χρημάτισε Υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση Ζώγου, αλλά ήταν αντίθετος με την πολιτική του μουσουλμάνου Πρωθυ πουργού Αχμέτ Ζώγου. Η αναγνώρισή του από το Οικουμενικό Πατριαρχείο τού έδωσε μεγαλύτερη δύναμη στους Ορθόδοξους Αλβανούς. πέτυχε δε με επαναστατικό κίνημα να ανατρέψει την κυβέρνηση Ζώγου και να αναλάβει πρωθυπουργός (1924-1925). Ανατράπηκε από τον Αχμέτ Ζώγου και κατέφυγε πάλι στις ΗΠΑ, χωρίς, όμως, να έχει πλέον την προγενέστερη ακτινοβολία του εθνικιστή ηγέτη. Μέχρι τον θάνατό του, το 1965, αφοσιώθηκε στην συγγραφή ιστορικών και λογοτεχνικών έργων. Από τα έργα του ση μαντικότερα θεωρούνται τα εξής: Ιστορία του Σκεντέρμπεη (1921), Η ζωή μου στην Αλβανία (1931), Ο Μπετόβεν και η Γαλλική Επανάσταση (1947), Βυζαντινό Υμνολόγιο (1951) κ.ά. Κοινό χαρακτηριστικό στους αγώνες και στο συγγραφικό έργο του είναι το έντονο εθνικιστικό πνεύμα, το οποίο 1. Χ. Ι. Σούλης, «Φαν Νόλι», Μ.Ε.Ε., 23, σ. 820, Αθήναι 1933. 2. Βλ. Παντελεήμονος (Επισκόπου Αργυροκάστρου), «Μετά το 1914», Θρησκευτική και Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια 2, 1963, σ. 27. 152

περιόρισε τα εξαιρετικά προσωπικά του χαρίσματα σε επιπόλαιες επιλογές, οι οποίες ήταν μονοσήμαντες και αντιφατικές, με οδυνηρές συνέπειες για την εσωτερική συνοχή και του χριστιανικού ακόμη στοιχείου της Αλβανίας. 3 Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας υπέστη πολλά δεινά από τους εθνικιστές και τους κομμουνιστές. Ακόμα και σήμερα στην Αλβανία υπάρχουν πολιτικές και θρησκευτικές δυνάμεις (ισλαμιστές), οι οποίες πολεμούν τον Ελληνισμό και τον Χριστιανισμό. Ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος, ο οποίος είναι μια μεγάλη και ξεχωριστή προσωπικότητα, διατηρεί με δυσκολία τις λε πτές ισορροπίες. 4 Καθήκον μας είναι να προστατεύουμε το Έθνος μας, την Ελλάδα, και την πολιτιστική και θρησκευτική παράδοση. Η Εκκλησία καλείται να βοηθήσει, αφενός μεν, να σωθεί η κληρονομιά μας, αφετέρου δε, να πείσει όλους ότι οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους είναι αποτέλεσμα αγάπης και μόνον. 3. Β. Φειδάς, «Φαν-Στυλιανός Νόλι», Ε.Π.Λ.ΜΠ., τόμ. 45, Αθήναι 1991, σ. 265. 4. Μιχαήλ Τρίτος, Η Εκκλησία στο Ανατολικό Ιλλυρικό και την Αλβανία, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1999. 153

Summary Theofanis Mavromatis (Fan Noli). Consequences of the nationalistic tendencies to the transmutation of national consciousness and religion Theofanis Stylianos Noli (Mavromatis) was an Albanian-American writer, scholar, diplomat, politician, orator, and founder of the Albanian Orthodox Church and is considered one of the most powerful political personalities of Albania. He was the inspirer and the leading spirit of the Albanian idea and its promotion to other countries. He hated Greece and the Greeks, although he was both an orthodox and a Greek himself; the failure of the greek issue in Northern Epirus is accredited to his own manoeuvres. He played a leading role in the foundation and formation of the Albanian State. At the same time he fought for the separation of the Orthodox Church of Albania from the Ecumenical Patriarchate. He took advantage of his atypical ordination by the Russian bishop of Alaska in order to spread his ideas. He acquired his education at Harvard and was ordained priest in 1908, establishing thereby the Albanian Church and elevating the Albanian language to ecclesiastic use. He was the official Albanian representative during the negotiations for the foundation and the borders setting of the Albanian State. He also took part in the Albanian national assembly for the Albanian constitution (Veratio 1920). He served as minister of Foreign Affairs but he opposed to the ideas of Muslim Achmet Zogou. His recognition by the Ecumenical Patriarchate gave him greater influence over the Christian element, and he managed to lead a coup d etat against Zogou administration taking over as Prime Minister (1924-1925). He was later overturned by Zogou but he fled to the USA, having though lost his glory as a nationalist leader. He played an important role in the consolidation of Demotic Greek as the national language of Greece with numerous translations of world literature masterpieces. His contribution to the English-language literature are also manifold: as a scholar and author of a series of publications on Scanderbeg, Shakespeare, Beethoven, religious texts and translations. Among his most important works one can find: The story of Skanderbeg (1921), My life in Albania (1931), Byzantine Hymnologion (1951), Beethoven and the French revolution (1947) etc. Until his death (1965) he dedicated himself to writing History and Litterature. His struggle and his work as a writer share one common characteristic, his intense religious spirit. This characteristic restricted his exceptional personal abilities leading him to frivolous choices which were both unambiguous and controversial with extremely painful consequences regarding the cohesiveness of the Albanian Christian element itself. The Orthodox Church of Albania has suffered a great deal from nationalists and communists. Even today, in Albania, there exist political and religious (Islamic) forces which struggle against Hellenism and Christianism. It is our duty to protect our nation (Greece), as well as our political and religious tradition. The Church will have to help preserve our legacy but at the same time to try to convince people that pure love is what human relationships should be based on. 154

Παράρτημα

1. Η Διακήρυξη του Φαν Νόλι στην Κοινωνία των Εθνών (Γενεύη, 2-9-1921) Άρθρο 1. Οι ρήτρες οι συμπεριλαμβανόμενες στην παρούσα διακήρυξη θα είναι αναγνωρισμένες ως βασικοί νόμοι της Αλβανίας. Κανένας νόμος, κανένας κανονισμός ούτε καμία επίσημη πράξη δεν θα αντιτίθεται σ αυτές ούτε τώρα, ούτε στο μέλλον. Άρθρο 2. Σε όλους τους κατοίκους της Αλβανίας θα παραχωρείται η ολοκληρωτική προστασία της ζωής τους, της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση γεννήσεως, εθνικότητας, γλώσσας, ράτσας ή θρησκείας. Όλοι οι κάτοικοι της Αλβανίας θα έχουν δικαίωμα στην ελεύθερη εργασία, τόσο δημόσια όσο και ιδιωτική, σε κάθε πίστη ή θρησκεία της οποίας η πρακτική δεν θα είναι ασυμβίβαστη με τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη. Θα έχουν το δικαίωμα να αλλάξουν θρησκεία. Μέτρα προσαρμοσμένα θα λαμβάνονται όσον αφορά τους Μουσουλμάνους, για να ρυθμίζουν σύμφωνα με τις μουσουλμανικές συνήθειες και δικαιώματα τα οικογενειακά και τα προσωπικά ζητήματά τους. Άρθρο 3. Όλοι οι γεννημένοι στην Αλβανία, οι οποίοι δεν είναι ομογενείς ενός κράτους, θα είναι αξιολογημένοι ipso facto ως ομογενείς Αλβανοί. Τα άτομα τα οποία διέμεναν στην Αλβανία πριν από τον πόλεμο θα έχουν, εάν το ζητήσουν, το δικαίωμα να γίνουν πολίτες Αλβανοί δύο χρόνια μετά την ημερομηνία αυτής της Διακήρυξης. Το ίδιο δικαίωμα διατηρούν επίσης οι γυναίκες τους και τα παιδιά τους, κάτω των 18 ετών. Οι ομογενείς Αλβανοί, εγκατεστημένοι στην ισχύουσα ημερομηνία της συνθήκης ανάμεσα στις Πρω τεύουσες Δυνάμεις και την Ελλάδα, υπογεγραμμένη στη Σεβρ 1 στις 10 Αυ γούστου 1920, στα εδάφη τα προσαρτώμενα στην Ελλάδα από τους συνθηκολόγους, συμπεριλαμβανόμενα πρότερα στις 1 Ιανουαρίου 1913, θα είναι αναγνωρισμένοι ως ομογενείς Έλληνες με πλήρη δικαιώματα και χωρίς καμία διατύπωση. Ταυτόχρονα, θα έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν, με εύνοια της αλβανικής εθνικότητας τέτοια, όπως προβλέπεται στο άρθρο 3 1. Σεβρ (Sevres): Πόλη της Γαλλίας, στον νομό Ω-ντε-Σεν, στην αριστερή όχθη του Σηκουά να, στα νοτιοδυτικά περίχωρα του Παρισιού. Η πόλη φημίζεται για το εργοστάσιο πορσε λάνης, το εθνικό μουσείο κεραμικής, την ανώτατη σχολή κεραμικής, τις μονάδες μηχανο - κατασκευών και το διεθνές γραφείο μέτρων και σταθμών. Έχει 20.255 κατοίκους. Πε ριστεράκη Α., Ε.Π.Λ.ΜΠ., τόμ. 53, σ. 260. 156

υπογεγραμμένο στη Σεβρ, και κανένα εμπόδιο δεν θα φέρεται στην άσκηση αυτού του δικαιώματος. Αυτό το δικαίωμα της επιλογής οφείλεται να ασκείται κατά τη διάρκεια ενός έτους, να χρονολογείται με την είσοδο της ισχύουσας συνθήκης. Η Αλβανία είναι έτοιμη να συμμορφωθεί στις διαταγές που θα γίνουν από το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών αναφορικά με την αμοιβαία μετανάστευση και θέληση των ατόμων που ανήκουν στις εθνικές μειονότητες. Άρθρο 4. Όλοι οι ομογενείς Αλβανοί θα είναι ίσοι μπροστά στον νόμο και θα απολαμβάνουν τα ίδια πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα χωρίς διά κριση ράτσας, γλώσσας και θρησκείας. Ένα εκλογικό σύστημα που θα περιλαμβάνει δικαιώματα των μειονοτήτων της ράτσας, της θρησκείας και της γλώσσας θα εφαρμόζεται στην Αλβανία. Η διαφορά στη θρησκεία, στην πίστη, στην εξομολόγηση δεν οφείλει να καταστρέφει καμία αλβανική μειονότητα σε ό,τι αφορά την επικαρπία των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, κυρίως για τις δημόσιες λειτουργίες και την άσκηση διαφορετικών επαγγελμάτων και βιομηχανιών. 2 2. Απόσπασμα από τη Διακήρυξη του Φαν Νόλι, που δημοσιεύθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου του έτους 1921 στην Κοινωνία των Εθνών στη Γενεύη. Αριθμός αρχείου: R1654. Κα τα χώριση αρχείου: Minority Questions, R1654 (2-10-1921). 157

2. Συγκρότηση του Ελληνικού Στρατού στην Αλβανία ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ Προς τον Γενικό Γραμματέα της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη την 15η Μαρτίου 1921 (au Secrétaire Général Société des Nations, Genéve 15 Mars 1921 Πληροφορήθηκα από την Κυβέρνησή μου ότι οι Έλληνες έχουν συ - γκρο τηθεί σε κανονικό στρατιωτικό σώμα σε όλο το νότιο τμήμα της Αλ βανίας με στόχο τη δημιουργία αναταραχών για να βρουν με αυτόν τον τρόπο αφορμή ώστε να εισβάλουν και να καταλάβουν με τη βία τα αλβανικά εδάφη, όπως το Αργυρόκαστρο και την Κορυτσά, περιοχές οι οποίες ονομάζονται Βόρεια Ήπειρος. Stop. Αυτά τα εδάφη ανήκουν νόμιμα στην Αλβανία με βάση τη Συνθήκη του Λονδίνου 1913 (Conference de Londres 1913), παρόλο που όσα υπογρά φτηκαν εκεί δεν εφαρμόστηκαν ποτέ από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Stop. Οι κάτοικοί τους εκτός των Ελλήνων που αποτελούν μειο νότη τα είναι Αλβανοί και έχουν δηλώσει μέσω δια δηλώσεων αλλά και στις βουλευ τικές εκλογές που έγιναν αυτόν τον μή να ότι θέλουν να παραμείνουν Αλβανοί. Στο όνομα της δικαιοσύνης, της ειρήνης και της παγκόσμιας ηθικής, ζητώ από το Συμβούλιο των Ηνωμένων Εθνών να κάνει έκκληση ώστε να σταματήσει αυτή η άδικη επίθεση των Ελλήνων, η οποία θα προ καλέσει σίγουρα σοβαρά προβλήματα, εφόσον οι Αλβανοί είναι απο φασισμένοι να αντισταθούν μέχρι τέλους για την προστασία των εθνικών συνόρων. 3 Επίσκοπος Νόλι, απεσταλμένος από την Αλβανία Ξενοδοχείο Marini Ρώμη 1921 3. Αρχείο του Οργανισμού της Κοινωνίας των Εθνών, Ap. 112/42, Γενεύη 1921. («Concentration des troupes grecques a la frontiere albanaise». Registre 587, Classeur 11, Document n. 112 42, Dossier n. 112 42, Geneve 1921). 158

3. Απόφαση υπερψηφισμένη από το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών (2 Οκτωβρίου 1921) (Resolution adoptee par le conseil de la Societe des Nations. Le 2 Octobre 1921). α) Το Συμβούλιο των Εθνών ενημερώθηκε για τη Διακήρυξη από την αλ βανική αντιπροσωπεία με θέμα την προστασία των μειονοτήτων και απο - φάσισε ότι οι ρήτρες αυτής της Διακήρυξης, στο μέτρα όπου αυτή ορί ζει τις μειονότητες ράτσας, θρησκείας ή γλώσσας, θα βρίσκονται υπό την διαφύλαξη του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών από την ημερομηνία της επικύρωσής της από την Αλβανική κυβέρνηση. β) Η Αλβανική κυβέρνηση παρακαλείται να ειδοποιήσει τη γενική γραμματεία, το συντομότερο δυνατόν, από τη σύσταση αυτής της Διακήρυξης. γ) Αντίγραφο της παρούσας απόφασης και της Διακήρυξης θα διαβιβαστεί στο Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών ως συνέχεια της σύστασης της 15ης Δεκεμβρίου 1920 για την προστασία των μειονοτήτων στην Αλβα νία. 4 4. Αριθμός αρχείου: Registre, Section n. 41, Doc. n. 16000, Doss. n. 9835. Κοινωνία των Εθνών, Γενεύη, 2 Οκτωβρίου 1921. 159

4. Αίτηση συγγνώμης του Επισκόπου Αγαθαγγέλου Τσάμτση (συ νερ γάτη του Νόλι), τον οποίο είχε καθαιρέσει τον Φεβρουάριο του 1928 το Οικουμενικό Πατριαρχείο, επειδή μαζί με τον Οικονόμο Βασίλειο Μάρκο 5 και άλλους πραξικοπηματίες κληρικούς δέχθηκε την εκλογή, χειροτονία και τοποθέτησή του στη Μητρόπολη Βελε γράδων. Προς την Α. Θ. Παναγιότητα τον Σεπτόν Οικουμενικόν Πατριάρχην κ.κ. Βενιαμίν τον Α Εις Κωνσταντινούπολιν Παναγιώτατε, Ο κάτωθι ευσεβάστως υποφαινόμενος λαμβάνω την τιμήν να κα θυποβάλω τη Υμετέρα Θειοτάτη Παναγιώτητι τα εξής: Κατά το έτος 1928, ο σκοπός της συγκροτήσεως εν Αλβανία ενός Εκκλησιαστικού Κέντρου προς συγκράτησιν του Ορθοδόξου ποιμνίου εις τας ευσεβείς παραδόσεις της Αγίας ημών Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας και αποφυγήν της εκκλησιαστικής αναρχίας, ως και άλλοι λόγοι υπηγόρευσαν την ανάγκην χειροτονίας κληρικών τινων εις τον βαθμόν του επισκόπου μεταξύ των οποίων τυγχάνω και ο υποφαινόμενος. Κατά των ως άνω κληρικών ως και κατ εμού βαρύνει μία πράξις καθαιρέσεως εκ μέρους της Αγίας Ιεράς Συνόδου του Σεπτού Οικουμενικού Πατριαρχείου ή οποία λυπεί βαθέως εμέ και το ορθόδοξον πλήρωμα του οποίου προΐσταμαι. Διά ταύτα αιτούμενος συγγνώμη, παρακαλώ την Υμετέραν Θειοτάτην Παναγιότητα, όπως εν τη εγνωσμένη Αυτής μακροθυμία και επιεικώς κρί - νουσα τα γενόμενα αγαθυνθή και διατάξη την άρσιν της καθαιρέσεως κατά του υποφαινομένου, διαβεβαιώ δε Αυτήν ότι θα είμαι ευγνώμων προς το Σεπτόν πρόσωπον της Υμετέρας Θειοτάτης Παναγιότητος. Μετά πλήρους σεβασμού Ο υπό εκκλησιαστικήν ποινήν διατελών Επίσκοπος Αγαθάγγελος Τσάμτσης (Agathangjel Camci) 5. Την ίδια αίτηση είχε υποβάλλει προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο Αρχιμαν δρίτης Οικονόμος Βασίλειος Μάρκος (1937). 160

5. Ανοιχτή επιστολή του Mehill Marku 6 προς τον Θεοφιλέστατον κ. Φαν Σ. Νόλι Θεοφιλέστατε Πριν 20 χρόνια περπάτησα 60 χιλιόμετρα με τα πόδια για να δανειστώ μερικά βιβλία δικά σας, τα οποία θα τα μελετούσα κατά τις θερινές διακοπές (1946). Ο παππούς μου στις μακρινές νύχτες του χειμώνα, αλλά και οι δάσκα λοι στο σχολείο, μου είχαν μιλήσει με ιδιαίτερη εκτίμηση για έναν άνθρωπο με το όνομα Φαν Νόλι, ο οποίος ζει σε μια μακρινή χώρα πέρα από τη θάλασσα (Η.Π.Α.). Όταν μου έδωσε τα βιβλία ο παπα-γιώργης Φίστα (Gjergi Fista), 7 η ευχή του μαζί μας, αισθάνθηκα ότι ήμουν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος της γης... Όμως όταν διάβασα τα τηλεγραφήματά σας προς την Κυβέρνηση των χασάπηδων των Τιράνων, δεν πίστευα στα μάτια μου. Σε αυτά τα τηλεγραφήματα, εσείς, όχι μόνο έχετε εγκρίνει τον αθεϊσμό και τα εγκλήματά τους, αλλά παρουσιάζετε στα μάτια του κόσμου τους κομμουνιστές των Τιράνων ως αξιοπρεπείς ανθρώπους, αντάξιους να κυβερνήσουν τον Αλβανικό λαό. Εσείς, με τη στάση σας, όχι μόνο έχετε ζημιώσει τον Αλβανικό λαό, αλλά έχετε αρνηθεί και το Θεό και την ιερή παράδοση... Παρόλο που η Αμερική έχει προσπαθήσει να βοηθήσει τους Αλβανούς από κάθε άποψη, μαζεύοντάς τους από τους δρόμους του κόσμου, εσείς έχετε πολεμήσει κάθε αλβανική οργάνωση στην ξενιτειά που αγωνίζεται για την απελευθέρωση της Αλβανίας από την τυραννία των «σκυλιών» της Μόσχας. 6. Αλβανός δημοσιογράφος-πεζογράφος, ο οποίος την εποχή του κομμουνισμού δρα πέτευσε από την Αλβανία στο εξωτερικό και έζησε στη Βοστόνη (Η.Π.Α.). Η οικογένειά του εξορίστηκε από τους κομμουνιστές. 7. Gjergi Fishta (1871-1940): Αλβανός καθολικός ιερέας, φραγκισκανός, αλλά και πε ζογράφος και μεγάλος ποιητής. Θεωρείται ο «Όμηρος» της Αλβανίας. 161

Ο Ιησούς έχει πει: «Δεν είναι ποτέ αργά να μετανιώσεις». Ελπίζω να καταλάβετε τα λάθη σας και η μεγάλη επιρροή σας να συμβάλλει στη φροντίδα εκείνων που υποφέρουν, των πεινώντων και διψώντων, εκεί νων που πεθαίνουν στις φυλακές και στην εξορία, μόνο και μόνο επειδή αγωνίστηκαν για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία εσείς τα απο λαμβά - νε τε στη χώρα που ζείτε (Η.Π.Α.). Το ξέρετε ότι η φιλόξενη χώρα όπου ζείτε σάς έχει επιτρέψει να πράττετε ελεύθερα, όπως θέλετε! Θα έρθει η ώρα που θα λογοδοτήσετε στον Κύριο! Μια μέρα πιθανόν να συναντήσετε τον Σκεντέρμπεη. Σας λέω ότι θα είναι θυμωμένος μαζί σας. Ελπίζω να μην έχει πέσει στα χέρια του το άρθρο σας στην Dielli, όπου ο Ενβέρ Χό τζα τοποθετείται σε παράλληλη θέση με εκείνον. Εσείς έχετε εγκαταλείψει την Επισκοπή και την Εκκλησία. Η φωνή σας δεν ακούγεται πια για την προστασία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Αλβανίας, η οποία με βία έχει τοποθετηθεί υπό των διαταγή των άθεων (κομ- μουνιστών). Αν κάποιο βράδυ κλείσετε τα μάτια σας και συγκεντρώσετε δυνατά τη σκέψη σας, θα δείτε μια αποστεωμένη γριά, με την ψυχή έτοιμη να βγει από το στόμα της. Αυτή είναι η μητέρα μου, η οποία είναι έτοιμη να πε - θά νει από την πείνα στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως, όπου βρίσκεται ως πολιτική εξόριστος. Μας αφήσατε στη λάσπη, τώρα που σας χρειαζόμαστε πολύ! Μehill Marku Βοστόνη, Οκτώβριος 1956 162

6. Μια επιστολή από τη Βοστόνη το 1995 προς τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας Korca Demokratike (Δημοκρατική Κορυτσά) Κύριε Αρχισυντάκτη Πρώτα σας εύχομαι υγεία και καλή επιτυχία στο έργο σας προς το συμφέρον του Έθνους μας. Προ μερικών ημερών ήρθε στα χέρια μου ένα άρθρο με τίτλο: «Αντίδραση από μία συνέντευξη», γραμμένο από τον William K. Misho, 8 το οποίο εκδόθηκε στην εφημερίδα σας, Korca Demokratike. Παρόλο που έχει δημοσιευθεί η απάντησή μου στην εφημερίδα Illyria της Νέας Υόρκης, στις 28 Δεκεμβρίου 1994, στέλνω και σε σας τη γραπτή εξήγησή μου σχε τικά με την πραγματικότητα γύρω από την προσωπικότητα του Φαν Νόλι. Αφού διαβάσετε την εξήγηση θα καταλάβετε ότι αυτό το άρθρο έχει βασιστεί σε αληθινά ιστορικά γεγονότα, τα οποία ρίχνουν φως στο ποιος ήταν στην πραγματικότητα ο Νόλι και ποιος ο Κονίτσα. Πρέπει να ενημερωθεί ο αλβανικός λαός. Αυτό το άρθρο το έχω στείλει προσωπικά στον William εδώ στη Βοστόνη και τα ιστορικά γεγονότα κάνουν τους αν θρώπους να σιωπούν. Ελπίζοντας ότι εσείς θα τα δημοσιεύσετε, σας στέλνω τρία άρθρα, τα οποία θίγουν την υπόληψη του Φαν Νόλι, αλλά αυτή είναι η αλήθεια. Σας εύχομαι ο Θεός να σας έχει καλά και μένω με την ελπίδα ότι αυτά είναι συγγράμματα με μεγάλη ιστορική αξία. Με εκτίμηση Peter Minnar Βοστόνη, 7-2-1995 8. William K. Misho: Αλβανοαμερικανός δημοσιογράφος, ο οποίος ζει στη Βοστόνη. 163

7. Απάντηση στην παραπάνω επιστολή Αξιότιμε κ. Peter Minnar Σας ευχαριστώ για την επιστολή σας στην εφημερίδα μας, η οποία είχε πολύ ενδιαφέρον. Πέρυσι μου είχατε παραχωρήσει μια συνέντευξη, η οποία δημιούργησε εντυπώσεις, όχι μόνο στην Κορυτσά, αλλά και σε πολλούς κύκλους διανοουμένων στην Αλβανία. Είστε ευπρόσδεκτος όποτε θέλετε. Νομίζω ότι πρέπει να σας χαροποιεί το γεγονός ότι η συνέντευξή σας είχε τέτοιες αντιδράσεις στη Βοστόνη. Ο Νόλι και ο Κονίτσα είναι δύο προσωπικότητες της εθνικής μας κουλτούρας. Πολλές διηγήσεις γύρω από αυτούς είναι για μας, εδώ στην Αλβανία, άγνωστες. Επειδή εσείς έχετε ζήσει από κοντά και τους δύο, τα συγγράμματά σας για αυτές τις δύο προσωπικότητες παρουσιάζουν για μας πάντα ενδιαφέρον. Τα άρθρα τα οποία εσείς στείλατε σε μας θα τα δημοσιεύσουμε, και περιμένουμε και νέα συνεργασία. Με εκτίμηση Petraq Kira Κορυτσά, 11-3-1995 164

8. Σχολιασμοί γύρω από τα λογοτεχνικά έργα του Νόλι από ανθρώπους του πνεύματος α) Το έργο Ο Μπετόβεν και Η Γαλλική Επανάσταση (Beethoven and the French Revolution) είναι ένα σπουδαίο έργο ενός μεγάλου κριτικού και βιογράφου, όπως ο Φαν Νόλι... Το διάβασα όλο, από την αρχή έως το τέλος, με μεγάλη ικανοποίηση. Μπέρναρντ Σω (μεγάλος Ιρλανδός δραματουργός) β) Διάβασα το βιβλίο με μεγάλο ενδιαφέρον. Νόμιζα ότι γνώριζα τα πάντα για τον Μπετόβεν, αλλά στο έργο σας ανακάλυψα πολλά πράγματα για μένα. Έρνεστ Νιούμαν (Άγγλος μουσικοκριτικός) Λονδίνο, 26 Μαρτίου 1950 γ) Το διάβασα με μεγάλη ευχαρίστηση το βιβλίο σας. Αυτό το έργο αποτελεί μια αξιόλογη προσφορά για τη βιβλιογραφία σχετικά με τον Μπετόβεν. Τόμας Μανν (μεγάλος Γερμανός μυθιστοριογράφος) δ) Ο Νόλι ήταν ο πιο μορφωμένος Πρωθυπουργός της εποχής εκείνης (1924) στην πιο οπισθοδρομική χώρα της Ευρώπης (Αλβανία). Για να φτάσει εκεί που είχε βάλει στόχο στη ζωή του, έπρεπε να ανατρέψει τον πρωθυπουργό και βασιλιά της Αλβανίας Ζώγου, ώστε να αναλάβει ο ίδιος την εξουσία. Για να προετοιμάσει τον εαυτό του και τους συντοπίτες του γι αυτή την επανάσταση, μετέφρασε τα δράματα του Σαίξπηρ, όπως: Μάκβεθ, Ιούλιος Καίσαρ, Άμλετ και Οθέλλος. Έγινε πρωθυπουργός για 6 μήνες. Έχασε την εξουσία και την διακυβέρνηση της χώρας από τον αντιδημοκράτη-μονάρχη Ζώγου. Μετά την ήττα της σαιξπηρικής περιπέ τειάς 165

του, μετέφρασε τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες (1933), γιατί έβρισκε στον εαυτό του ομοιό τητες με τον λυπημένο ιππότη του έργου αυτού. Ισμαήλ Κανταρέ, 1991 (σπουδαίος και πολύ γνωστός Αλβανός μυθιστοριογράφος) ε) Ο Φαν Νόλι θεωρείται μια εκ των ισχυρότερων πολιτικών φυσιογνωμιών της Αλβανίας. Αν και ορθόδοξος και Έλλην εκ μητρός, υπήρξε μισέλλην και η αποτυχία της ελληνικής υποθέσεως εν Βορείω Ηπείρω αποδίδεται και εις ιδικάς του μηχανορραφίας. Υπήρξεν ο νους, ο καθοδηγών και εμψυχών την αλβανικήν ιδέαν και ο κύριος μοχλός αυτής εις το εξωτερικόν, λόγω της μορφώσεως, της πολυγλωσσίας και των δημοσιογραφικών του σχέσεων. Χ. Ι. Σούλης Αθήνα 1933 στ) Ο Νόλι ήταν ένας μεγάλος εκπρόσωπος της αλβανικής ρητορικής, ιδιαιτέρως στις ομιλίες με πολιτικό χαρακτήρα στη Βουλή (1921-1924). Οι περισσότερες πανηγυρικές ομιλίες του έγιναν στην εκκλησία, προς στους χριστιανούς, όπου χρησιμοποιούσε το ζεστό και ενδεικνυόμενο κάθε φορά λόγο του. Ο Νόλι ενέπνεε τις καρδιές των ακροατών του. Όταν μια φορά μίλησε για τον Σκεντέρμπεη, ήταν σαν να «τραγουδούσε». Ο Νόλι «ζωγράφιζε», θαρρείς, τον εθνικό ήρωα με λαμπερά ολοζώντανα χρώματα. Αξέχαστη θα μείνει η τελευταία ομιλία του Νόλι μπροστά στην Εθνική Επιτροπή, το Σεπτέμβριο του έτους 1923, όπου αναφέρθηκε στον Ζώγου χαρακτηρίζοντάς τον «πλακατζή της προόδου». Είχε προετοιμάσει μια ξεχωριστή ομιλία, ως αυτή να ήταν να εκφωνηθεί στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας και στη Σύγκλητο της Ρώμης, λαμβάνοντας υπόψη του και τους δύο μεγάλους ρήτορες, τον Δημοσθένη 9 και τον Κικέρωνα, 10 τους οποίους 9. Δημοσθένης: Ο επιφανέστερος και σημαντικότερος αρχαίος Αθηναίος ρήτορας (384-322 π.χ.) και ένας από τους αξιολογότερους πολιτικούς της εποχής του. Γ. Μπα μπι νιώ της, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1998, σ. 478. 10. Κικέρων Μάρκος-Τύλλιος (Marcus-Tullius Cicero, 106-43 π.x.): Κορυφαία προ σω πικότητα στη διανόηση της Αρχαίας Ρώμης, διακρίθηκε για την ευγλωττία και για την πο λύπλευρη δράση του στην πολιτική της ζωή και στα γράμματα. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Οι με γάλοι ρήτορες της ιστορίας, Αθήνα 1978, σ. 155. 166

χωρίς αμφιβολία ο Νόλι είχε μελετήσει πολύ καλά, όπως επίσης και τον Αριστοτέλη 11 και το έργο του γύρω από τη φιλοσοφία. Sotir Peci (1873-1932) Αρχισυντάκτης της αλβανοαμερικανικής εφημερίδας Kombi, Βοστόνη ζ) Η φιλοσοφική ιδιοτυπία της ποίησης του Νόλι είναι όχι το «ψαχνό», αλλά οι μύες και τα οστά. Δεν είναι εγκωμιαστική, παθητική και σιγα νή, αλλά θορυβώδης, επιθετική και θρυπτική. Ο στίχος του δεν είναι αντι ληπτός, αλλά ακουστός. Δεν απευθύνεται στους οφθαλμούς, αλλά στα ώτα. Τα ποιήματά του δεν έχουν την παλμική κίνηση των κυμάτων στη μέση της θάλασσας, αλλά τα δυναμικά χτυπήματά τους στην ξηρά, τα οποία επα ναλαμ βάνονται ξανά και ξανά. Τα ποιήματά του δεν μοιάζουν με γλυπτικά έργα σε μάρμαρο, αλλά με βαριές σπασμένες πέτρες. Ο Νόλι έφερε στην αλβανική λογοτεχνία ένα δικό του, ατομικό στιλ, με δυναμικές μεταφορικές εκφράσεις. Sabri Hamiti Η σύγχρονη αλβανική ιστορία (Historia moderne shqiptare), Τίρανα 1998, σσ. 112-113 11. Αριστοτέλης: Ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών, από τα Στάγειρα της Χαλκιδικής (384-322 π.χ.). Μαθητής του Πλάτωνα και ιδρυτής της φιλο σο - φικής σχολής του Περιπάτου στην Αθήνα. Συγγραφέας πλήθους έργων, διετέλεσε και δά σκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσ σας, Αθήνα 1998, σ. 283. 167

Φωτογραφικό Υλικό

Το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Φαν Νόλι, στο Ιμπρίκ- Τεπέ (1883) Το Ιμπρίκ-Τεπέ σήμερα Ο χάρτης της γενέτειράς του 169

Η μητέρα του Φαν Νόλι, Μαρία Ο αδελφός του Δημήτριος Η αδελφή του Αθηνά Η αδελφή του Σουλτάνα 170

Ο Φαν Νόλι με τη μητέρα του (κέντρο) και την αδελφή του Σουλτάνα (δεξιά), Σόφια 1911 171

Η Ανδριανούπολη (Ederne) O Φαν Νόλι στο Φαγιούμ μαζί με τους αλβανιστές Th. Tasko, J. Vruho, Th. Mirko, Cajupi και S. Dine (Αίγυπτος 1906) Στη βάρκα με τους Th. Tasko και J. Vruho (Φαγιούμ 1906) 172

O Φαν Νόλι με συμπατριώτες του (Βοστόνη 1906) 173

O Φαν Νόλι μόλις έχει χειροτονηθεί ιερέας (Βοστόνη 1908) 174

O ιερέας Φαν Νόλι O ιερέας Φαν Νόλι με Αλβανούς ορθόδοξους της Βοστόνης (1908) 175

Ο Φαν Νόλι με συμπατριώτες του στη Σόφια (1911) Ο Φαν Νόλι με Αλβανούς της Σόφιας (Βουλγαρία 1911) 176

Ο Φαν Νόλι στη Σόφια (1911) 177

Ο Φαν Νόλι με τον M. S. Gurra και τον M. Sherko (Ρωσία 1911) 178

Η Επιτροπή της Ομοσπονδίας Vatra. Ο Φαν Νόλι (4) και ο Φάικ Κονίτσα (7) (1η Απριλίου 1912) 179

Ο Φαν Νόλι ανάμεσα στους αντιπροσώπους του Συνεδρίου του Τριέστε (Ιταλία, Μάρτιος 1913) Ο Φαν Νόλι με χριστιανούς κληρικούς (Δυρράχιο, Αλβανία 1914) 180

Ο Φαν Νόλι με τον Φάικ Κονίτσα και τον Γκέρκι Πεκμέζι (Βιέννη 1915) 181

Στο κέντρο ο Μιλητουπόλεως Ιερόθεος, αριστερά ο Χριστόφορος Κίσσης και δεξιά ο Μητροπολίτης Δυρραχίου Φαν Νόλι 182

Ο Φαν Νόλι Επίσκοπος Δυρραχίου 183

Ο Φαν Νόλι με τους απεσταλμένους του Συνεδρίου υποδουλωμένων εθνών (Ουάσινγκτον 1918) 184

Ο Φαν Νόλι στην Επιτροπή της Vatra (Βοστόνη 1918) 185

Ο Φαν Νόλι Αρχιμανδρίτης (1919) 186

Ο Φαν Νόλι στη Βοστόνη (1920) 187

Ο Φαν Νόλι ανάμεσα στα μέλη της Ομοσπονδίας Vatra (Βοστόνη 1920) 188

Ο Φαν Νόλι διπλωμάτης (1920) 189

Ο Φαν Νόλι κληρικός (1920) 190

Ο Φαν Νόλι με τους βουλευτές της Αλβανικής Βουλής (1920) Ο Φαν Νόλι με τον Φάικ Κονίτσα και τον Sulejman Koleka 191

Ο Φαν Νόλι με τον Avni Rustemi Ο Φαν Νόλι με Αλβανούς φοιτητές (Ρώμη 1922) 192

Ο Φαν Νόλι με τους Αλβανούς απεσταλμένους (αλβανική αντιπροσωπεία) στην Κοινωνία των Εθνών (Γενεύη 1922) Ο Φαν Νόλι με τον P. Cale στην Κοινωνία των Εθνών (Γενεύη 1922) 193

Ο Φαν Νόλι Επίσκοπος και αρχηγός της αντιπολίτευσης στην Αλβανία (Κορυτσά, Νοέμβριος 1923) 194

Ο Φαν Νόλι με μερικούς υπουργούς της κυβέρνησής του (Ιούνιος 1924) 195

Ο Φαν Νόλι στην είσοδο της αίθουσας συνεδριάσεων της Κοινωνίας των Εθνών (Γενεύη, Σεπτέμβριος 1924) Στο γραφείο της αλβανικής αντιπροσωπείας στην Κοινωνία των Εθνών, ο Φαν Νόλι, ο L. Gurakuqi και ο B. Blinishti (Γενεύη, Σεπτέμβριος 1924) 196

Ο Φαν Νόλι πολιτικός πρόσφυγας (Βερολίνο 1926) 197

Ο Αχμέτ Ζώγου, Βασιλεύς των Αλβανών (ανακηρύχθηκε βασιλιάς την 1η Σεπτεμβρίου 1928) Ο Ζώγου κατέφυγε στην Αγγλία στις 7 Απριλίου 1939, όταν ο Μουσολίνι έκανε την Αλβανία ιταλικό προτεκτοράτο. 198

Ο Φαν Νόλι στην Προεδρία του Παγκόσμιου Αντιφασιστικού Συνεδρίου. Αριστερά: ο F. Zb. Kurie, δεξιά ο Η. Barbys (Βερολίνο 1929) 199

Ο Φαν Νόλι με τα μέλη της χορωδίας του Ιερού Ναού του Αγίου Γεωργίου (Βοστόνη 1930) 200

Ο Φαν Νόλι στη συγκέντρωση της Εταιρείας ΑΡΑ στο Μάρλμπορω (Mariboro), πόλη των ΗΠΑ (2 Αυγούστου 1931) 201

Ο Φαν Νόλι Επίσκοπος των ορθόδοξων Αλβανών της Αμερικής (1939) 202

O Φαν Νόλι όταν έγραψε το βιβλίο Ιστορία του Σκεντέρμπεη (αρχές του 1940) 203

Η αστυνομική ταυτότητα του Φαν Νόλι που αποδεικνύει ότι ήταν πολίτης των ΗΠΑ (1940) Ο Φαν Νόλι με τον φίλο του, Gani Riska 204

O Φαν Νόλι σε εκδρομή με τους συντοπίτες του (Βοστόνη 1946) O Φαν Νόλι με τους Αλβανούς εκπροσώπους T. Jakova και Dr. Sh. Klosi (Βοστόνη 1946) 205

O Φαν Νόλι στη συγκέντρωση των Αλβανών της Βοστόνης προς τιμήν της πρώτης αντιπροσωπείας που πήγε στη Βοστόνη (1946) 206

O Φαν Νόλι με τον στενό συνεργάτη του, Qerim Panariti, σε συνάντηση της Ομοσπονδίας Vatra (1948) 207

Ο Φαν Νόλι άνθρωπος του πνεύματος. Φωτογραφία: Joan Mili (Βοστόνη 1950) 208

Ο Φαν Νόλι με τον At. Athanasi Ο Φαν Νόλι (1950) 209

Ο Αρχιεπίσκοπος Φαν Νόλι, όταν του φιλούσαν το χέρι 210

Ο Φαν Νόλι (τέλη του 1950) 211

Ο Φαν Νόλι με τους Αλβανούς του Μπρίτζπορτ (πόλη των ΗΠΑ στο νοτιοδυτικό Κοννέκτικατ, λιμάνι στα στενά του Λονγκ Άιλαντ) Ο Φαν Νόλι με αρχηγούς της ισλαμικής θρησκείας στις ΗΠΑ 212

Ο Φαν Νόλι με τον ιμάμη Vehbi Ismail 213

Ο Φαν Νόλι με τον Evan Liolin και τον γιο του Artur (1958) 214

Ο Φαν Νόλι με τον L. Mitceli, τον At. Athanasi και τον P. Prifti (1958) 215

Ο Φαν Νόλι με την Επιτροπή της Αρχιεπισκοπής στην επέτειο των 50 χρόνων της δημιουργίας της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αμερικής (1958) 216

Ο Φαν Νόλι με τους συντοπίτες του στο Farmington Hills, Mi (1959) 217

Ο Φαν Νόλι με τους φίλους του, N. Krashpani, Dr. A. Elia, τον ιμάμη Vehbi Ismaili, L. Mitcell και A. Athanase Ο Φαν Νόλι με εκκλησιαστικούς συνεργάτες στο Wster (1960) 218

Ο Φαν Νόλι Αρχιεπίσκοπος της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας των ΗΠΑ 219

Ο Φαν Νόλι Αρχιεπίσκοπος της Αλβανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας των ΗΠΑ 220

Ο Φαν Νόλι στον αρχιερατικό θρόνο 221

Ο Φαν Νόλι με τον Γραμματέα της Αρχιεπισκοπής, at. Sotir Dilogjika (1962) 222

Ο Φαν Νόλι με τους κληρικούς του (Βοστόνη 1963) 223

Ο Φαν Νόλι με τους Αλβανούς B. Shtylla, H. Budo και T. Riza κοντά στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη (Δεκέμβριος 1964) 224

Η βίλα του Φαν Νόλι στο Fort Lauderdale (Φορτ Λωντερντέιλ) στη Φλόριντα 225

Η νεκρώσιμη ακολουθία του Φαν Νόλι 226

Ο τάφος του Φαν Νόλι στο Forest Hills Cemetery (Βοστόνη) 227

Πορτρέτο του Φαν Νόλι (έργο του Rexhep Ferri) 228

Πορτρέτο του Αρχιεπισκόπου Φαν Νόλι (έργο του Nestor Jonuzi) 229

Πορτρέτο του Φαν Νόλι (γλυπτό έργο του καλλιτέχνη Thoma Dhamo) 230

Πανομοιότυπα χειρογράφων του Φαν Νόλι 231

Χειρόγραφα του Φαν Νόλι 232

Το πρώτο αλβανικό σχολείο στην Κορυτσά (1887) 233

Ο Κωνσταντίν Κριστοφορίδι (1827-1895). Μετέφρασε την Καινή Διαθήκη στην αλβανική με ελληνικά σύμβολα 234

Αλβανικό αλφαβητάριο του Κριστοφορίδι βασισμένο στα ελληνικά γραφικά σύμβολα (1886) 235

Τα σύμβολα του αλβανικού αλφαβήτου μέχρι το 1880 236

Πρόχειρο αλβανικό αλφαβητάριο (1844) 237

Μερικά από τα γράμματα του σημερινού αλβανικού αλφαβηταρίου 238

Ο Άγιος Γεώργιος, Καθεδρικός Ιερός Ναός της Κορυτσάς (1920). Σήμερα δεν υπάρχει, καθώς κατεδαφίστηκε από το κομμουνιστικό καθεστώς του Ενβέρ Χότζα το 1967. Στη θέση του κτίστηκε η Εθνική Βιβλιοθήκη της πόλης 239

Ο Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Γεωργίου στη Βοστόνη 240