"πρόγραμμα εκπαιδευτικής παρέμβασης"

Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο 71 003, Κρήτη Τηλ. 2810-394603, email: kliniki.diatrofis@med.uoc.gr Πρόγραµµα πρόληψης και πρώιµης διάγνωσης διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νοµό Ηρακλείου Κρήτης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης www.child-development.gr "πρόγραμμα εκπαιδευτικής παρέμβασης" Εργαστήριο ιατροφής & Επιδηµιολογίας Νοσηµάτων ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 3 ÔÅÕ ÏÓ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr

Στα πλαίσια του "ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΟΣ ΠΡΌΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΏΙΜΗΣ ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ ΝΕΥΡΟΑΝΆΠΤΥΞΗΣ ΣΕ ΠΑΙΔΙΆ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΉΣ ΗΛΙΚΊΑΣ ΣΤΟ ΝΟΜΌ ΗΡΑΚΛΕΊΟΥ ΚΡΉΤΗΣ" σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν δυο πιλοτικά προγράμματα παρέμβασης: α) πρόγραμμα πρώιμης θεραπευτικής παρέμβασης για την έγκαιρη αντιμετώπιση διαταραχών στην ψυχοκινητική ανάπτυξη παιδιών προσχολικής ηλικίας, και β) εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης με αποδέκτες γονείς και εκπαιδευτικούς για την ανάπτυξη συμπεριφορικών και γνωσιακών ικανοτήτων παιδιών προσχολικής ηλικίας. 2

Το πρόγραμμα πρώιμης θεραπευτικής παρέμβασης για την έγκαιρη αντιμετώπιση διαταραχών στην ψυχοκινητική ανάπτυξη παιδιών προσχολικής ηλικίας Στο πρόγραμμα πρώιμης παρέμβασης νευροαναπτυξιακών διαταραχών σε παιδιά προσχολικής ηλικίας συμμετείχαν συνολικά 10 παιδιά με χαμηλή βαθμολογία σε όλες ή τις περισσότερες κλίμακες του McCarthy, ύστερα από την εκτίμηση της γνωσιακής και ψυχοκινητικής τους εξέλιξης στην ηλικία των 4 ετών. Το πρόγραμμα περιελάμβανε στο σύνολό του οχτώ συναντήσεις με τα παιδιά και δυο συναντήσεις με τους γονείς. Δυο ατομικές συναντήσεις πραγματοποιήθηκαν με τα παιδιά για την εκτίμηση της ψυχοκινητικής τους ανάπτυξης με τη χρήση των Κλιμάκων Εκτίμησης Παιδικών Δεξιοτήτων McCarthy πριν από την έναρξη και μετά τη λήξη του προγράμματος (φάση αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας του προγράμματος). Επίσης, στα πλαίσια του προγράμματος παρέμβασης πραγματοποιήθηκαν έξι ομαδικές συναντήσεις σε μικρή ομάδα των 10 παιδιών, οι οποίες συντονίστηκαν από δυο εκπαιδευμένες ψυχολόγους (φάση παρέμβασης). 3

Το θεραπευτικό αυτό πρόγραμμα είχε ως στόχο: να αξιοποιήσει πλήρως το δυναμικό του κάθε παιδιού να στηρίξει το ίδιο και την οικογένειά του να βελτιώσει τις γνωστικές του ικανότητες να προάγει την επικοινωνία και την κοινωνική αλληλεπίδραση Το πρόγραμμα περιελάμβανε ειδικές τεχνικές για τη γενίκευση των δεξιοτήτων και σε άλλα πλαίσια (όπως π.χ. στο σπίτι ή το σχολείο), ήταν εξατομικευμένο και προσαρμοσμένο στις ανάγκες κάθε παιδιού και περιείχε ομαδικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε σε έξι δομημένες ομαδικές συναντήσεις συνολικής διάρκειας μιάμισης ώρας, οι οποίες πραγματοποιούνταν σε εβδομαδιαία βάση. Ο χώρος στον οποίο έλαβαν χώρα οι ομαδικές συναντήσεις είναι το Παιδιατρικό Εξωτερικό Ιατρείο του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Ηρακλείου. Με την ολοκλήρωση του προγράμματος πραγματοποιήθηκε επανεκτίμηση του επιπέδου ανάπτυξης του παιδιού με τις Κλίμακες McCarthy. 4

Στόχος ήταν η ωρίμανση του παιδιού σε βασικά θέματα συμπεριφοράς, καθώς επίσης η αύξηση της διάρκειας προσοχής που αφιερώνει για την ολοκλήρωση μιας δοκιμασίας και η μείωση της παρορμητικής συμπεριφοράς του μέσω συμπεριφορικών χειρισμών. Στο τέλος κάθε δραστηριότητας καταγράφονταν σχόλια και παρατηρήσεις που σχετίζονταν με τις δραστηριότητες και τα αποτελέσματά τους. Το πρόγραμμα περιελάμβανε, επίσης, μία ομαδική συνάντηση διάρκειας μίας ώρας με τους γονείς των παιδιών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα στο μέσο της παρέμβασης και, επίσης, μία εξατομικευμένη συνάντηση με τους γονείς κάθε παιδιού με τη λήξη του προγράμματος. Μέσα από τις δυο συναντήσεις που υλοποιήθηκαν, οι γονείς ενθαρρύνθηκαν, καθοδηγήθηκαν και έλαβαν συμβουλευτική υποστήριξη για την αποτελεσματικότερη συναναστροφή τους με το παιδί ώστε να ανταποκρίνονται στις επικοινωνιακές, κοινωνικές και συμπεριφορικές ανάγκες του. 5

Από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι η επίδοση των παιδιών βελτιώθηκε σημαντικά σε όλες τις κλίμακες του McCarthy μετά το τέλος της παρέμβασης. Συγκεκριμένα, η επίδοση των παιδιών βελτιώθηκε: κατά 13.1 μονάδες στη Λεκτική Κλίμακα κατά 14.0 μονάδες στην Κλίμακα Αντιληπτικής Επίδοσης κατά 12.2 μονάδες στην Αριθμητική Κλίμακα κατά 13.7 μονάδες στην Κλίμακα Γενικής Γνωστικής Ικανότητας κατά 10.4 μονάδες στη Μνημονική Κλίμακα κατά 17.4 μονάδες στην Κινητική Κλίμακα Τα παραπάνω αποτελέσματα δεικνύουν ότι η συμμετοχή των παιδιών που αντιμετωπίζουν αναπτυξιακές δυσκολίες σε προγράμματα πρώιμης παρέμβασης επιδρά με θετικό τρόπο στη γνωσιακή και ψυχοκινητική τους ανάπτυξη. 6

Περιγραφή περιεχομένου προγράμματος πρώιμης παρέμβασης Συνεδρία 1. Συνεδρία 2. Συνεδρία 3. Συνεδρία 4. Συνεδρία 5. Συνεδρία 6. Γνωριμία των παιδιών μεταξύ τους. Επιλογή υλικών (κύβων) βάσει μεταβλητών (χρώματος και αριθμού). Κατασκευές με κύβους. Σχεδιασμός σχημάτων με οδηγό. Κατασκευή διαδρόμου για κινητικό παιχνίδι βαδίσματος. Βασικό λεξιλόγιο με κάρτες. Λεκτικές κατηγοριοποιήσεις. Αριθμητικές οδηγίες. Βάδιση στο διάδρομο προς τα πίσω. Βασικό λεξιλόγιο με κάρτες. Αντίθετες αναλογίες με κάρτες-σχηματισμός προτάσεων. Μνήμη αντίθετων αναλογιών. Μνήμη ακολουθιών στο μεταλλόφωνο. Σχεδιασμός ανθρώπινης φιγούρας. Αναγνώριση χρωμάτων. Παιχνίδι με μαξιλάρι και μπάλα. Παιχνίδι ταυτίσεων με σχήματα (τουβλάκια). Βασικό λεξιλόγιο με κάρτες. Λεκτικές κατηγοριοποιήσεις-μνήμη περιεχομένου κατηγοριών. Μίμηση λεπτών κινήσεων χεριών. Παιχνίδι με πλαστελίνη-κατασκευή ανθρώπινης φιγούρας με πλαστελίνη. Ρίψη αντικειμένου προς στόχο. Παιχνίδι με μπάλα (πετώ τη μπάλα βάσει μεταβλητών π.χ. συγκεκριμένα χρώματα, ρούχα). Σειροθετήση εικόνων-αφήγηση ιστορίας. Μνήμη ιστορίας. Κατασκευή παζλ. Μνήμη ακολουθιών στο μεταλλόφωνο. Ποσοτικές ερωτήσεις και απλές αριθμητικές πράξεις. Κατασκευές με πλαστελίνη. Σχεδιασμός βασικών σχεδίων (π.χ. κύκλοι, γραμμές). Κατηγοριοποίηση αντικειμένων/παιχνιδιών. Ευθεία βάδιση και βάδιση στις μύτες των ποδιών. Κατασκευές με πλαστελίνη-ποσοτικές ερωτήσεις και απλές πράξεις με αυτές. Βασικό λεξιλόγιο με κάρτες. Συμπλήρωση αντίθετων αναλογιών. Αφήγηση ιστορίας-αναδιήγηση βασικών σημείων. Κατασκευές με κύβους. Κατηγοριοποίηση ερεθισμάτων βάσει σχήματος και χρώματος. Ευθεία βάδιση. Ρίψη αντικειμένου προς στόχο. Παιχνίδι με μπάλα. Βασικό λεξιλόγιο με κάρτες. Κατηγοριοποίηση βάσει ιδιοτήτων. Κατασκευές με κύβους. Σειροθετήση εικόνων-αφήγηση ιστορίας. Κατασκευή παζλ. Σχεδιασμός βασικών σχεδίων (π.χ. κύκλοι, γραμμές). Σχεδιασμός ανθρώπινης φιγούρας. Μνήμη ακολουθιών στο μεταλλόφωνο. Παιχνίδι με μπάλα (πετώ τη μπάλα βάσει μεταβλητών π.χ. συγκεκριμένα χρώματα, ρούχα). 7

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης με αποδέκτες γονείς και εκπαιδευτικούς για την ανάπτυξη συμπεριφορικών και γνωσιακών ικανοτήτων παιδιών προσχολικής ηλικίας Στόχος του προγράμματος Για την υλοποίηση του εκπαιδευτικού προγράμματος παρέμβασης επιλέχθηκαν με τυχαία δειγματοληψία τρεις δημοτικοί παιδικοί σταθμοί σε σημεία-κλειδιά του δήμου Ηρακλείου καλύπτοντας με τον τρόπο αυτό όσο το δυνατό πιο αντιπροσωπευτικά τον πληθυσμό γονέων και εκπαιδευτικών παιδιών προσχολικής ηλικίας. Συγκεκριμένα, επιλέχθηκαν το Α Κέντρο Προσχολικής Αγωγής Ηρακλείου (Α ΚΕΠΑ Ηρακλείου) το οποίο βρίσκεται στο κέντρο της πόλης του Ηρακλείου, καθώς επίσης ο παιδικός σταθμός του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Ηρακλείου (ΠΑΓΝΗ) και ο δημοτικός παιδικός σταθμός Νέας Αλικαρνασσού Ηρακλείου που βρίσκονται σε αποκεντρωμένες περιοχές του δήμου Ηρακλείου. 8

Στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος παρέμβασης πραγματοποιήθηκαν τρεις διαλέξεις με ενημερωτικό συμβουλευτικό χαρακτήρα με θέμα την ψυχοκινητική ανάπτυξη των παιδιών στην προσχολική ηλικία και τον ρόλο των γονέων και των εκπαιδευτικών στην πρώιμη αντιμετώπιση των αποκλίσεων στην ανάπτυξη των παιδιών. Στις διαλέξεις αυτές συμμετείχαν κατά μέσο όρο 250 άτομα (γονείς και εκπαιδευτικοί). διαλέξεις πραγματοποιήθηκαν από παιδίατρο Οι αναπτυξιολόγο, είχαν συνολική διάρκεια 1,5 ώρα και έλαβαν χώρα απογευματινές ώρες σε κάθε παιδικό σταθμό. Γονείς και εκπαιδευτικοί ενημερώθηκαν εγγράφως για τους στόχους του εκπαιδευτικού προγράμματος παρέμβασης και κλήθηκαν να συμμετάσχουν σε αυτό. Μετά την ολοκλήρωση των διαλέξεων ακολούθησε συζήτηση με τους συμμετέχοντες γονείς και εκπαιδευτικούς, ενώ υπήρξε ενημέρωσή τους για τον διαδικτυακό τόπο ενημέρωσης και εκπαίδευσης για την πρόληψη των νευροαναπτυξιακών διαταραχών στην παιδική ηλικία (ιστοσελίδα νευροανάπτυξης www.child-development.gr), και διανομή έντυπου ενημερωτικού υλικού. 9

Oρισμένα από τα ερωτήματα που τέθηκαν προς συζήτηση από γονείς και εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης: Πότε πρέπει να ανησυχούμε για το φανταστικό και το αληθινό; Το παιδί μου δεν ασχολείται πολύ χρόνο με το κάθε παιχνίδι του. Κάθε λίγα λεπτά παίρνει ένα διαφορετικό παιχνίδι και παίζει λίγο με αυτό. Δεν μοιράζεται το αγαπημένο του παιχνίδι, πρέπει να ανησυχώ; Το παιδί μου είναι αδέξιο, πέφτει συνεχώς, μπερδεύει τα πόδια του. Σε ποια ηλικία μπορεί το παιδί να συναισθανθεί τον γονέα, π.χ. ότι είμαι κουρασμένος/η, λυπημένος/η; Σε ποια ηλικία θα πρέπει να περιμένω το παιδί μου να μιλάει σωστά; Θηλάζω το παιδί μου ακόμη (προσχολικής ηλικίας 4 ετών), δεν ηρεμεί αν δεν το θηλάσω, θα πρέπει να σταματήσω να το θηλάζω; Ζηλεύει πολύ τα άλλα του αδέρφια, πώς μπορώ να το αντιμετωπίσω; Το παιδί μου θέλει να ακολουθείται μια συγκεκριμένη ιεροτελεστία όταν κάνει μπάνιο, ή όταν το πηγαίνω στο κολυμβητήριο (δηλαδή η σειρά με την οποία βγάζει τα ρούχα, ή που φυλάσσει τα παπούτσια, ή με ποια σειρά βάζει τις παντόφλες). Όταν αυτό δεν τηρείται (επειδή μπορεί να την κάνει μπάνιο κάποιος άλλος εκτός από τη μαμά) δεν μπορεί να λειτουργήσει, και απαιτεί να γίνονται όλα με τη σειρά που γνωρίζει. Είναι ανησυχητικό; 10

Θέλει όλα τα παιχνίδια στο δωμάτιο να είναι τακτοποιημένα με μια συγκεκριμένη σειρά, αν δεν είναι δεν του αρέσει, πότε πρέπει να ανησυχήσω; Το παιδί μου δεν παίζει με τον/την αδελφό/ή του, να ανησυχήσω; Το παιδί μου δεν λέει σωστά τις λέξεις, μιλά γρήγορα και τραυλίζει. Μπορώ να κάνω κάτι εγώ ως γονέας? Πότε να απευθυνθώ σε κάποιον ειδικό; Έχω ανακαλύψει ότι το παιδί μου λέει συνεχώς ψέματα. Τι μπορώ να κάνω για να το αντιμετωπίζω; Κάποια παιδιά αρνούνται να φάνε στον παιδικό σταθμό και χρησιμοποιούμε ως εκπαιδευτικοί διάφορους τρόπους ενίσχυσης (π.χ. αν φας το φαγητό σου, θα σου δώσω γλυκό μετά). Είναι σωστός αυτός ο χειρισμός; Ποιος είναι ο χρόνος που πρέπει να αφιερώνουν οι γονείς στα παιδιά τους; Και πως μπορεί να επιτευχθεί αυτό με τόσες υποχρεώσεις που έχουν οι γονείς σε καθημερινή βάση; 11

Στα πλαίσια του προγράμματος για την "Πρόληψη και πρώιμη διάγνωση παχυσαρκίας και διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης" διοργανώθηκε ενημερωτικήεπιστημονική εκδήλωση με θέμα "Παιδική Νευρο-Ανάπτυξη: Τι πρέπει να ξέρουμε". Στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Επιμελητήριο Ηρακλείου Κρήτης την Δευτέρα 29 Σεπτεμβρίου 2014 παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα για τα αίτια και τους τρόπους πρόληψης των νευροαναπτυξιακών διαταραχών στα παιδιά. 12

ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ& ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ «Παιδική Νεύρο-Ανάπτυξη: Τι πρέπει να ξέρουμε» Μια επιστημονική συζήτηση για την επίδραση της διατροφής, του περιβάλλοντος και του στρες στη νοητική και συμπεριφορική ανάπτυξη του παιδιού ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Τ.Θ. 2208, 71003 Ηράκλειο, Κρήτη ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ Τηλ.: +30 2810 39 4603 Fax: +30 2810 39 4861 Email: kliniki.diatrofis@med.uoc.gr Επιστημονική Εκδήλωση «Παιδική Νευρο-ανάπτυξη: Τι πρέπει να ξέρουμε" 29 Σεπτεμβρίου 2014 Αίθουσα Καστελλάκη, Επιμελητήριο Ηρακλείου 17:00-17:30 Εισαγωγή Μελέτη Μητέρας-Παιδιού Κρήτης (Μελέτη ΡΕΑ) Λήδα Χατζή, Επίκουρη Καθηγήτρια Επιδημιολογίας & Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης 17:30-18:00 Πρώιμη έκθεση στο στρες και νευροανάπτυξη: Αποτελέσματα από μελέτες σε ζώα Αντώνης Σταματάκης, Επίκουρος Καθηγητής Βιολογίας-Βιολογίας συμπεριφοράς, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 18:00-18:30 Εκθέσεις στην εγκυμοσύνη και νευροανάπτυξη: Αποτελέσματα από την προοπτική μελέτη μητέρας-παιδιού Generation R Henning Tiemeier, Καθηγητής Ψυχιατρικής, Erasmus Medical Center οf Rotterdam Δευτέρα, 29 Σεπτεμβρίου 2014 17:00 21:00 Αίθουσα Καστελλάκη, Επιμελητήριο Ηρακλείου ΟΜΙΛΗΤΕΣ: Nadia Micali, Imperial College, London, UK Jordi Julvez, CREAL, Barcelona, Spain Henning Tiemeier, Erasmus Medical Center, Rotterdam, Netherlands Λήδα Χατζή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ηράκλειο Αντώνης Σταματάκης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Παναγιώτης Σίμος, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ηράκλειο Μανόλης Κογεβίνας, CREAL, Barcelona, Spain «Πρόγραμμα Πρόληψης και Πρώιμης Διάγνωσης Παχυσαρκίας και Διαταραχών Νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης», κωδικός MIS 349580 18:30-19:00 Διατροφικά πρότυπα και ψυχοπαθολογία στην παιδική ηλικία Nadia Micali, Παιδοψυχίατρος, Senior Lecturer, Ινστιτούτο Υγείας Παιδιού, University College London 19:00-19:15 Διάλειμμα 19:15-19:45 Περιβαλλοντικοί ρύποι και ανάπτυξη εγκεφάλου Jordi Julvez, Ερευνητής, CREAL 19:45-20:15 Νευρο-απεικόνιση στις αναπτυξιακές διαταραχές Παναγιώτης Σίμος, Καθηγητής Αναπτυξιακής Νευροψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης 20:15-20:45 Νευροανάπτυξη στην παιδική ηλικία μελλοντικές προκλήσεις και στρατηγικές πρόληψης Μανόλης Κογεβίνας, Καθηγητής Επιδημιολογίας, CREAL, Barcelona 20:45-21:00 Συζήτηση ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.europa.eu www.ygeia-pronoia.gr Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης www.epanad.gov.gr www.espa.gr ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.europa.eu www.ygeia-pronoia.gr Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης www.epanad.gov.gr www.espa.gr 13

Επιστημονική Υπεύθυνη Προγράμματος Χατζή Λήδα, Επίκουρη Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Ομάδα Επιμέλεια κειμένων Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Υλοποίηση προγράμματος πρώιμης παρέμβασης Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Υλοποίηση εκπαιδευτικού προγράμματος παρέμβασης Ειρήνη Παπαδημητρίου, Παιδίατρος-Αναπτυξιολόγος Μελέτη Μητέρας - Παιδιού Κρήτης Επιστημονικοί Υπεύθυνοι Κογεβίνας Μανόλης, Καθηγητής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα και Centre for Research in Environmental Epidemiology (CREAL), Βαρκελώνη Χατζή Λήδα, Επίκουρη Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Ομάδα Ανουσάκη Δέσποινα, Κοινωνική Λειτουργός Αποστολάκη Ιωάννα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος Βασιλάκη Μαρία, Ιατρός, Δρ Επιδημιολογίας Βαφειάδη Μαρίνα, Βιολόγος, PhD Βενυχάκη Μαρία, Επίκουρος Καθηγήτρια Κλινικής Χημείας Γερμανάκης Ιωάννης, Επίκ. Καθ. Παιδιατρικής (Παιδοκαρδιολογία) Δαράκη Βασιλική, Ιατρός Ενδοκρινολόγος Δερμιτζάκη Ειρήνη, Χημικός, PhD Ιακωβείδης Μηνάς, Τεχνολόγος Γεωπονίας, MSc Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Καρακώστα Πολυξένη, Ιατρός Βιοπαθολόγος Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Κουβαράκης Αντώνης, Χημικός, PhD Κουτάντου Χριστίνα, Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων Κούτης Αντώνης, Ιατρός Κοινωνικής Ιατρικής, Δρ. Παν.Κρήτης Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Κριτσωτάκης Γεώργιος, PhD, Νοσηλευτής, Καθηγ. Εφαρμογών Στατιστική Υποστήριξη Ρουμελιωτάκη Θεανώ, Στατιστικός, MPH Γεωργίου Βαγγέλης, Βιοστατιστικός, MSc Άνάπτυξη Λογισμικού Μηλολιδάκης Γιάννης, Μηχανικός Πληροφορικής Διοικητική Υποστήριξη Φασουλάκη Μαρία, Κοινωνική Ανθρωπολόγος Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Λεβεντάκου Βασιλική, Χημικός, MSc, MPH Μαθιανάκη Κλεοπάτρα, Παιδίατρος Μαντζουράνη Ευαγγελία, Καθηγήτρια Παιδιατρικής Μαργιωρής Ανδρέας, Καθηγητής Κλινικής Χημείας Ματαλλιωτάκη Στέλλα, Νοσηλεύτρια Μπίτσιος Παναγιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής Μυριδάκης Αντώνης, Χημικός, MSc Παπαδοπούλου Λίλα, Διατροφολόγος, PhD Σαβουλίδη Κατερίνα, Φυσικοθεραπεύτρια-Εκπαιδευτικός, MPH Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσ. Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Στειακάκη Ευτυχία, Αν. Καθ. Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας Στεφάνου Ευριπίδης, Καθηγητής Περιβαλλοντικής Χημείας Τσατσάνης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Χημείας Φειδά Δανάη, Βιολόγος, MSc Φθενού Ελένη, Γενετίστρια, PhD Φιλαλήθης Τάσος, Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Χαλκιαδάκη Γεωργία, Βιολόγος, PhD 3 Αυτό το έντυπο έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr