Harry Cleaver Tο Εργοστάσιο της Εκπαίδευσης και η Εργασία των Φοιτητών Πριονιστήριο το Χρυσό Χέρι εκέµβρης 2008
Εισαγωγικό Σηµείωµα της ελληνικής Μετάφρασης Το κείµενο που ακολουθεί αποτελεί ελεύθερη µετάφραση µέρους της µπροσούρας µε τίτλο On Schoolwork and the Struggle Against ιt η οποία γράφτηκε από τον Harry Cleaver το 2004. O Cleaver είναι καθηγητής οικονοµικών στο Πανεπιστήµιο του Τέξας, όπου διδάσκει τη θεωρία του Μαρξ. Πριονιστήριο Το Χρυσό Χέρι εκέµβρης 2008 TO ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΚΑΙ Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Harry Cleaver Σύµφωνα µε µια παράδοση για το πανεπιστήµιο η οποία έχει τις ρίζες της στο Μεσαίωνα, ζούµε όλοι και εργαζόµαστε σε ένα περιβάλλον υποτιθέµενης ακαδηµαϊκής συναδελφικότητας και συνεργασίας. Αυτή η παράδοση ενισχύεται από τον συνεχώς ανανεούµενο µύθο της κοινότητας και από ένα πλήθος τελετουργικών του σχολικού πνεύµατος. Στην πραγµατικότητα, ωστόσο, οι εκπαιδευτικές δοµές και οι διοικητικοί κανονισµοί επιβάλλουν το διαχωρισµό, την ιεραρχία και τον ανταγωνισµό, τροφοδοτώντας έτσι την αυθαίρετη εξουσία και το φόβο, τη µυστικότητα και την αποξένωση, τη δουλοπρεπή κολακεία και την εξέγερση. Οι εκπαιδευτικές δοµές και οι κανονισµοί απορρέουν από το γεγονός ότι η εκπαίδευση διαρθρώνεται σαν µια βιοµηχανία και το πανεπιστήµιο (που αποτελεί ζωτικό µέρος του καπιταλιστικού συστήµατος) διαρθρώνεται και διευθύνεται σαν ένα εργοστάσιο. Πραγµατικά, το πανεπιστήµιο-ως-εργοστάσιο αποτελεί ένα µόνο συστατικό στοιχείο του ευρύτερου κοινωνικού εργοστασίου. Ολόκληρη η κοινωνία µπορεί να θεωρηθεί σαν ένα εργοστάσιο διότι οι θεσµοί της έχουν διαµορφωθεί από το κεφάλαιο και το κράτος κατά τρόπο ώστε να παράγουν και να αναπαράγουν τις κοινωνικές σχέσεις του καπιταλισµού. Το σχολείο-ως-εργοστάσιο σχεδιάζεται έτσι ώστε να παράγει αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε εργασιακή δύναµη την προθυµία και την ικανότητα για εργασία και, επιπλέον, στο επίπεδο του πανεπιστηµίου, παράγει ερευνητικά αποτελέσµατα που χρησιµοποιούνται από τις ιδιωτικές βιοµηχανίες και τις κυβερνήσεις. Τα σχολεία επιδιώκουν να µεταµορφώσουν τα ανθρώπινα όντα σε εργάτες στενά καταρτισµένους ανθρώπους που πειθαρχούνται έτσι ώστε να εκτελούν για το υπόλοιπο της ζωής τους όσα τους λένε και µε τον τρόπο που τους λένε, ολοκληρώνουν όσο το δυνατόν ταχύτερα, ενώ τιµωρούνται αν αποκλίνουν από την επιλεγµένη πορεία. Πολλοί φοιτητές επιδιώκουν να ελαχιστοποιήσουν την αθλιότητα της αλλοτρίωσής τους µέσω της ψυχαγωγίας: προτιµούν να είναι διασκεδαστικές οι διαλέξεις, να προκαλούν ερεθίσµατα ή ακόµα και έµπνευση. Οι καθηγητές εξοπλίζονται µε ολοένα περισσότερες ηλεκτρονικές συσκευές ώστε οι διαλέξεις να γίνονται πιο διασκεδαστικές µε τη χρήση πολυµέσων. Καθώς οι πιέσεις προς τους φοιτητές αυξάνονται, τα µέσα που απαιτούνται για τη διασκέδασή τους ώστε να µη σκέφτονται αυτές τις πιέσεις γίνονται πιο εξεζητηµένα. Βέβαια, οι φοιτητές θα ήθελαν επίσης να απαιτείται λιγότερη εργασία η οποία θα διεκπεραιώνεται εύκολα και θα επιβραβεύεται µε υψηλές αµοιβές. Όπως είναι λογικό, επιζητούν όσο το δυνατόν λιγότερο επαχθείς συνθήκες εργασίας. Σε αυτές τις γενικές µορφές αλλοτρίωσης και ανταγωνισµών πρέπει να προστεθούν εκείνες που συνδέονται µε το φύλο και την εθνική καταγωγή όπως συµβαίνει και στην υπόλοιπη κοινωνία. Μερικοί φοιτητές υπόκεινται σε επιπρόσθετες πιέσεις είτε από άλλους φοιτητές είτε από τους καθηγητές τους. Η αναλγησία κάποιων φοιτητών είναι εξίσου γνωστή όσο και η αρπακτική συµπεριφορά κάποιων καθηγητών και στις δύο περιπτώσεις, οι στόχοι και τα θύµατα είναι κυρίως φοιτητές. Το µεγάλο εύρος των µορφών αλλοτρίωσης που είναι εγγενείς στην εργασία των φοιτητών, η απουσία ελέγχου επί της ίδιας της ζωής τους, η αποµόνωση και ο ανταγωνισµός δηµιουργούν άγχος το οποίο δεν είναι µόνο διανοητικά καταστροφικό αλλά, επίσης, ψυχολογικά και σωµατικά επιβλαβές. Η αγωνία που συνδέεται µε τις εξετάσεις µπορεί να προκαλέσει ηµικρανίες, κρύο ιδρώτα, εξανθήµατα, αϋπνία ή ξεσπάσµατα έρπης. Μπορεί επίσης να οδηγήσει σε συµπεριφορές και συνήθειες µε δηλητηριώδη αποτελέσµατα, όπως η χρήση ναρκωτικών (καφεϊνης ή αµφεταµίνων για να µπορεί κάποιος να µένει ως αργά ξύπνιος και να µελετάει, νικοτίνης ή ηρεµιστικών για να µειώνει τη νευρική ένταση κ.λ.π) και η διατάραξη των διατροφικών συνηθειών. Γενικότερα, η αθλιότητα της αποµόνωσης µπορεί να οδηγήσει σε αυτοκαταστροφικές συµπεριφορές όπως ο εθισµός στο αλκοόλ ή σε άλλα ναρκωτικά, στα βιντεοπαιχνίδια ή στα ψώνια, στον τζόγο ή στο φαγητό ή ακόµα και στην αυτοκτονία. Στην προσπάθειά τους να σπάσουν την αποµόνωση, πολλοί φοιτητές επιδίδονται σε αµοιβαία καταστροφικές συµπεριφορές για να κερδίσουν την κοινωνική αποδοχή: συλλογικά µεθύσια ή ψυχαναγκαστικές σεξουαλικές επαφές (που αποτελούν συνηθισµένα φαινόµενα σε πολλές φοιτητικές αδελφότητες), πρόκληση ταραχών ύστερα από αθλητικά γεγονότα, ρατσιστικές επιθέσεις και δολοφονική βία. Θα ήταν διαφωτιστική µια έρευνα που θα αποκάλυπτε το βαθµό οµοιότητας µεταξύ ενός σχολείου και µιας φυλακής ως προς τις αρχιτεκτονικές αρχές κατασκευής και τις µεθόδους διεύθυνσής τους. Και τούτο διότι, ενώ υπάρχουν αρκετοί που αντιλαµβάνονται ότι ο πολύχρονος εγκλεισµός σε µια φυλακή µπορεί να πληγώσει ή να σακατέψει έναν άνθρωπο, είναι λιγότεροι εκείνοι που αναγνωρίζουν τις αναπηρίες που απορρέουν από την πολύχρονη αλλοτρίωση στις διάφορες βαθµίδες της εκπαίδευσης.
από το προϊόν (καθώς η σχολική εργασία είναι απλώς κάτι που κάνουν οι φοιτητές επειδή το απαιτεί ο καθηγητής ή ο µελλοντικός εργοδότης τους και εποµένως οι ικανότητες που αποκτούν η εργασιακή δύναµή τους είναι κάτι που δηµιουργούν για λογαριασµό κάποιου άλλου), αποξένωση από τους άλλους εργάτες (η οποία προκύπτει πάνω απ όλα από τον ανταγωνισµό µε τους άλλους φοιτητές και την αντιπαράθεση προς τους καθηγητές αντί της συνεργασίας στο πλαίσιο ενός συλλογικά αυτοκαθορισµένου πλαισίου µάθησης) και, τέλος, αποξένωση από την ουσία-τουανθρώπινου-είδους [Gattungswesen] (για τους φοιτητές, όπως και για τους υπόλοιπους ανθρώπους, αυτό σηµαίνει την έλλειψη της ελευθερίας που απαιτείται για να πραγµατώσουν το δικό τους αυτοκαθορισµένο κοινωνικό είναι, τόσο ατοµικά όσο και συλλογικά). Αυτές οι µορφές αποξένωσης εµπεριέχουν δύο προφανείς µορφές ανταγωνισµού. Ο πρώτος είναι ο ανταγωνισµός µεταξύ των φοιτητών, που µπορεί να εκδηλωθεί µε διάφορους τρόπους από την προσωπική εχθρότητα µέχρι τις συλλογικές ρατσιστικές ή σεξιστικές συµπεριφορές. Ο δεύτερος είναι ο ανταγωνισµός µεταξύ των φοιτητών και των καθηγητών καθώς οι καθηγητές είναι οι άµεσοι επιστάτες των φοιτητών, τους επιβάλλουν την αλλοτριωµένη εργασία και όλες τις συναφείς µορφές αποξένωσης, ενεργούν ως ανακλαστικοί µεσολαβητές που συµβάλλουν ώστε οι φοιτητές να ορίζουν τους εαυτούς τους µέσω των βαθµών (ανεξαρτήτως αν αυτό γίνεται από έναν αλαζονικό ή έναν συµπαθητικό καθηγητή). Αυτοί οι ανταγωνισµοί συγκαλύπτουν βέβαια τη βαθύτερη αντιπαράθεση ανάµεσα στους φοιτητές και τους θεσµούς που απαιτούν από τους καθηγητές να επιβάλλουν την εργασία και τη βαθµολόγηση, καθώς επίσης την αντιπαράθεση ανάµεσα στους καθηγητές (που αναγκάζονται να επιβάλλουν την εργασία και να προκαλούν τον ανταγωνισµό µεταξύ των φοιτητών) και τους θεσµούς που καθιστούν αυτόν τον εξαναγκασµό ακέραιο µέρος της εργασίας τους. Αυτές οι αντιπαραθέσεις συγκαλύπτονται από τη µεσολαβηµένη οργάνωση της επιβολής της εργασίας, έτσι ώστε οι φοιτητές σπανίως βλέπουν ή κατανοούν τις θεσµικές πιέσεις που ασκούνται στους καθηγητές, ενώ οι καθηγητές που αποδέχονται την οργάνωση του πανεπιστηµίου αδυνατούν να αντιληφθούν τις µορφές αλλοτρίωσης που συνδέονται µε αυτήν, θεωρώντας και βιώνοντας την εχθρότητα που τρέφουν οι φοιτητές απέναντί τους σαν ανεύθυνη και επονείδιστη προσωπική τεµπελιά. Την τρέχουσα περίοδο, σε πολλές χώρες οι φοιτητές υφίστανται ολοένα µεγαλύτερες πιέσεις για να εργάζονται περισσότερο και σκληρότερα, δηλαδή αφενός για να επεκτείνουν την εργάσιµη ηµέρα τους και αφετέρου για να την εντατικοποιήσουν (δύο κλασικές καπιταλιστικές στρατηγικές που συνδέονται συνήθως µε την απόλυτη και τη σχετική υπεραξία). Επιπλέον, υπόκεινται σε µια διαδικασία επιτάχυνσης αναφορικά µε τη συνολική διάρκεια της πανεπιστηµιακής εργασιακής ζωής τους, καθώς εργάζονται όχι µόνο ταχύτερα και σκληρότερα αλλά και µε λιγότερη ελευθερία να αλλάζουν την κατεύθυνση των σπουδών τους, να διακόπτουν ή να παρατείνουν τις σπουδές τους κ.λ.π. Υφίστανται πιέσεις ώστε να επιλέγουν µια µοναδική πορεία σπουδών και να την πιστεύοντας ταυτόχρονα ότι ζουν µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Φυσικά, πολλοί αντιστέκονται. Το σχολείο-ως-εργοστάσιο είναι, εποµένως, παρόµοιο µε τα άλλα εργοστάσια: είναι ένα πεδίο σύγκρουσης. Στα Χειρόγραφα του 1844, ο Μαρξ αναφέρεται σε τέσσερις µορφές αποξένωσης των εργατών: την αποξένωση από την εργασία τους, την αποξένωση από τους άλλους εργάτες, την αποξένωση από το προϊόν της εργασίας τους και την αποξένωση από την ουσία του ανθρώπινου είδους [Gattungswesen]. Θα γίνει σαφές παρακάτω ότι όλες αυτές οι µορφές αλλοτρίωσης ενυπάρχουν στην εργασία των φοιτητών. Η εκπαιδευτική διαδικασία προσοµοιάζει σε µια αλυσίδα παραγωγής: οι φοιτητές περιδιαβαίνουν από αίθουσα σε αίθουσα, από εξέταση σε εξέταση ολοένα πιο βιαστικοί. Οι καθηγητές επιβάλλουν στους φοιτητές την εργασία και ελέγχουν την προθυµία και την ικανότητά τους να εκτελούν αυτή την εργασία. Στο τέλος της διαδικασίας, αν οι καθηγητές κρίνουν ότι ένας φοιτητής εργάστηκε επαρκώς, τον επιβραβεύουν παρέχοντάς του ένα πτυχίο το οποίο επιβεβαιώνει ακριβώς αυτήν την προθυµία και ικανότητα για εργασία. Το παραγόµενο προίόν όµως (δηλαδή η εργασιακή δύναµη) δεν ανήκει στους ίδιους τους φοιτητές/εργάτες, διότι στον καπιταλισµό η εργασιακή δύναµη υπάρχει για το κεφάλαιο που θα την αγοράσει και θα την χρησιµοποιήσει. Ο χωροταξικός σχεδιασµός του αµφιθεάτρου είναι επίσης αυστηρά διαµορφωµένος κατά τρόπο ώστε να δηµιουργεί και να συντηρεί έναν ιεραρχικό και ανταγωνιστικό διαχωρισµό ανάµεσα στον καθηγητή και τους φοιτητές. Η βασική αρχή του σχεδιασµού είναι ότι ο καθηγητής πραγµατοποιεί τη διάλεξη και οι φοιτητές ακούνε. Οι καθηγητές διαθέτουν µια έδρα από όπου µπορούν να µιλάνε και να κινούνται ελεύθερα. Οι φοιτητές, αντίθετα, κάθονται ακίνητοι στα θρανία ως παθητικοί ακροατές. Ο µεγάλος αριθµός φοιτητών που κατανέµονται σε κάθε αίθουσα αποσκοπεί ακριβώς σε ενεργητικές καθηγητικές διαλέξεις και στην παθητική ακρόαση εκ µέρους των φοιτητών. Όπως σηµείωνε το 1874 ο Φρίντριχ Νίτσε: Ένα στόµα που µιλάει, πολλά χέρια που γράφουν και διπλάσια αυτιά που ακούνε ιδού ο εξωτερικός ακαδηµαϊκός µηχανισµός: η πανεπιστηµιακή µηχανή της κουλτούρας τίθεται σε κίνηση. Η εργασία του φοιτητή, η εξέταση και η αξιολόγησή της µπορούν να γίνουν κατανοητές µε όρους της ανάλυσης του Μαρξ για την αµοιβή µε το κοµµάτι. Οι βαθµοί δεν υπολογίζονται µε βάση τις ώρες εργασίας (όπως τα ωροµίσθια) αλλά µε βάση τα παραγόµενα κοµµάτια (διαγωνίσµατα, εργασίες κ.λ.π). Στο κεφάλαιο 21 του 1 ου τόµου του Κεφαλαίου, ο Μαρξ σηµειώνει ότι το πλεονέκτηµα της αµοιβής-µε-το-κοµµάτι για τους καπιταλιστές είναι ότι αποκρύπτει την εκµετάλλευση και προάγει τον ανταγωνισµό µεταξύ των εργατών, ενώ ταυτόχρονα απαιτεί µονάχα έλεγχο ποιότητας και όχι συνεχή επιτήρηση. Εφόσον η αµοιβή ανά κοµµάτι (χρηµατική αµοιβή ανά παραγόµενο προϊόν, βαθµός ανά διαγώνισµα ή ανά εργασία) παραµένει σε χαµηλά
επίπεδα, οι εργάτες/φοιτητές αναγκάζονται να επιβάλλουν την εργασία στους εαυτούς τους. Όπως ακριβώς οι διευθυντές των εργοστασίων προτιµούν την αµοιβή ανά κοµµάτι για να επιβάλλουν την πειθαρχία µε φτηνό τρόπο αναγκάζοντας τους εργάτες να δουλεύουν περισσότερο και σκληρότερα για να παράγουν αρκετά κοµµάτια και να εξασφαλίζουν έτσι ένα µισθό που θα τους επιτρέπει να επιβιώνουν έτσι και οι διευθυντές των πανεπιστηµίων χρησιµοποιούν τους βαθµούς σαν ένα καλό µέσο για να αναγκάζουν τους φοιτητές να δουλεύουν πολύ και σκληρά µόνοι τους, µακριά από οποιαδήποτε άµεση επιτήρηση (στο σπίτι, στη βιβλιοθήκη ή στο εργαστήριο) προκειµένου να πάρουν αρκετά υψηλούς βαθµούς για να περάσουν το µάθηµα και να πάρουν το πτυχίο τους. Η σχολή κατέχει µια θέση στη ζωή των φοιτητών τόσο κεντρική όσο κεντρική θα είναι η θέση του γραφείου ή του εργοστασίου στη ζωή τους αργότερα. Η εργασία που πρέπει να κάνουν για τη σχολή καταλαµβάνει το µεγαλύτερο µέρος του χρόνου τους. Το αµφιθέατρο, η βιβλιοθήκη, το επιστηµονικό εργαστήριο, το εργαστήριο υπολογιστών, ο κοιτώνας ή το διαµέρισµά τους είναι όλα χώροι εργασίας όπου κάποιοι τους λένε τι να κάνουν και πώς να το κάνουν. Εκτός από αυτούς τους κεντρικούς χώρους όπου λαµβάνει χώρα η πρωταρχική εργασία των φοιτητών (δηλαδή η µελέτη), χρειάζεται να αναγνωρίσουµε άλλους δύο τόπους εργασίας. Πρώτον, είναι όλοι εκείνοι οι χώροι εντός του πανεπιστηµίου ή έξω από αυτό όπου οι φοιτητές πρέπει να αποκτήσουν τις άτυπες κοινωνικές δεξιότητες που απαιτούνται για τις συναδελφικές σχέσεις της µελλοντικής µισθωτής εργασίας τους. Αν το αµφιθέατρο και το εργαστήριο είναι οι χώροι όπου συνεχίζουν την εργασία που ξεκίνησε στην πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση δηλαδή την εργασία µε την οποία µαθαίνουν να αποδέχονται και να ακολουθούν τις προσταγές της εξουσίας, και αν η βιβλιοθήκη και το διαµέρισµα είναι οι χώροι όπου εκλεπτύνουν την ικανότητά τους να επιβάλλουν οι ίδιοι την εργασία στους εαυτούς τους ακόµα και όταν βρίσκονται µακριά από αυτή την εξουσία, τότε τα φοιτητικά κέντρα, οι φοιτητικές ενώσεις, οι κοινές εστίες, οι χώροι εκγύµνασης και οι περισσότεροι άλλοι κοινωνικοί χώροι αποτελούν πεδία όπου πρέπει να µάθουν να ελέγχουν τον ενθουσιασµό τους, τις απογοητεύσεις και τα πάθη τους µε τρόπους οι οποίοι είναι συµβατοί µε τις µελλοντικές συνθήκες της µισθωτής εργασίας τους. εύτερον, όσοι φοιτητές δεν έχουν υποτροφίες και ο µισθός των γονιών τους δεν είναι αρκετά υψηλός για να καλύπτει τα έξοδα των σπουδών και της διαβίωσής τους πρέπει να βρουν µία ή περισσότερες έµµισθες δουλειές για να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Στην περίπτωση αυτή, πρέπει να προσθέσουµε επίσης αυτούς τους συµπληρωµατικούς τόπους εργασίας. Το πρώτο πράγµα που πρέπει να σηµειωθεί σε σχέση µε την πρωταρχική εργασία των φοιτητών τη µελέτη είναι ότι οι επιλογές τους µοιάζουν σε µεγάλο βαθµό µε τις επιλογές των µισθωτών εργατών: έχουν κάποια επιλογή σε σχέση µε τον γενικό τοµέα της εργασίας τους αλλά, εντός αυτού του τοµέα, πρέπει να κάνουν ως επί το πλείστον αυτό που τους λένε να κάνουν, µε τη σειρά που τους λένε να το κάνουν και µε τον Κάθε φοιτητής ως άτοµο αντιµετωπίζει τις εξετάσεις µόνος του και καθένας παίρνει έναν εξατοµικευµένο βαθµό. Εφόσον η είσοδος σε εξειδικευµένα µεταπτυχιακά προγράµµατα, η πρόσβαση σε ακαδηµαϊκές υποτροφίες και οι µελλοντικές εργασιακές προοπτικές εξαρτώνται από τους καλούς βαθµούς, οι φοιτητές σπανίως υιοθετούν µια χαλαρή ή ατάραχη στάση απέναντι στις εξετάσεις και τη βαθµολόγηση. Ανέφερα ήδη τη µνησικακία που τρέφουν πολλοί φοιτητές απέναντι σε εκείνους τους λίγους που, κατά τη διάρκεια των διαλέξεων, υποβάλλουν ερωτήµατα επιδιώκοντας να ικανοποιήσουν τις δικές τους ιδιαίτερες πνευµατικές ανάγκες. Η δυσαρέσκεια αυτή απορρέει, τουλάχιστον εν µέρει, από την αντίληψη ότι τέτοιου είδους ερωτήµατα οδηγούν τη διάλεξη να βγει εκτός θέµατος και καταναλώνουν χρόνο από τη σχεδιασµένη διάλεξη που περιέχει πληροφορίες απαραίτητες για τις επερχόµενες εξετάσεις. Γενικότερα, επειδή οι φοιτητές (και οι καθηγητές) είναι συνηθισµένοι στην ύπαρξη µιας κατάταξης που εµπεριέχει τη βαθµολογική ιεραρχία, η δοµή της αξιολόγησης συµβάλλει στον ανταγωνισµό. Οι φοιτητές δεν ενθαρρύνονται απλώς να κατανοούν την ύλη και να παίρνουν καλούς βαθµούς αυτό που τους λένε είναι ότι πρέπει να πάρουν καλύτερους βαθµούς από τους συµφοιτητές τους. Αυτός ο ανταγωνισµός µπορεί να δηµιουργήσει όχι µόνο έλλειψη ανεκτικότητας µέσα στο αµφιθέατρο αλλά και ατοµικιστικές αρνήσεις πολλών φοιτητών να παράσχουν βοήθεια στους άλλους, υπό το φόβο ότι θα υπονοµευθεί η δική τους θέση στην ιεραρχία. Οι καθηγητές οικονοµικών, ειδικότερα, ενισχύουν αυτές τις στάσεις, καθώς διδάσκουν τους φοιτητές τους να φυλάγονται απέναντι στους free riders που επωφελούνται από την εργασία των άλλων. εν αποτελεί έκπληξη, εποµένως, ότι για πολλούς φοιτητές η αγωνία και το άγχος µεγαλώνουν καθώς πλησιάζει η στιγµή της εξέτασης. Πέρα από τις εξετάσεις που σχετίζονται µε ξεχωριστά µαθήµατα, οι φοιτητές (και οι υποψήφιοι φοιτητές ή οι απόφοιτοι) πρέπει να υποστούν επίσης τις λιγότερο συχνές αλλά αναπόφευκτες δοκιµασίες επιπρόσθετων εξετάσεων στις οποίες υποβάλλονται σε ολοένα αυξανόµενο βαθµό. Αυτές περιλαµβάνουν τις εξετάσεις για την είσοδο στις σχολές της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης, τις εξετάσεις επάρκειας για την είσοδο σε µεταπτυχιακά προγράµµατα σπουδών, τις εξετάσεις που επιβάλλονται από το κράτος για την πρόσληψη σε δηµόσιες υπηρεσίες κ.λ.π. Αυτές οι εξετάσεις δηµιουργούν ακόµα περισσότερο άγχος και αγωνία σε σχέση µε εκείνες που αφορούν ξεχωριστά µαθήµατα, καθώς διενεργούνται σε κρίσιµες µεταβατικές στιγµές όπου η επίδοση µπορεί να εκπληρώσει ή να ακυρώσει τα σχέδια ενός ατόµου για το µέλλον. Σε όλα τα παραπάνω µπορούµε να δούµε τις µορφές αλλοτρίωσης που εξετάζονται από τον Μαρξ στα Χειρόγραφα του 1844: αποξένωση από την ίδια την εργασία (για τους φοιτητές αυτή προκύπτει κυρίως επειδή µελετάνε αυτά που τους λένε να µελετήσουν, µε τον τρόπο και τη σειρά που απαιτεί κάποιος άλλος αντί να ακολουθούν την πνευµατική τους διαίσθηση για να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες), αποξένωση
ανάλυση, κάθε άτοµο πρέπει να επεξεργαστεί στο µυαλό του τη γνώση και τις έννοιες που παρουσιάζονται στα διάφορα µαθήµατα. Από την άλλη πλευρά όµως, η συνήθης περίπτωση του αποµονωµένου φοιτητή που εργάζεται µόνος στο διαµέρισµα ή στη βιβλιοθήκη δεν αποτελεί το πρότυπο του µοναδικού ή του πλέον αποτελεσµατικού τρόπου µάθησης. Αυτή η αποµόνωση του ατόµου έξω από το αµφιθέατρο προσοµοιάζει στη σιωπηλή αποµόνωση των φοιτητών µέσα στο αµφιθέατρο. Αλλά το ζήτηµα εδώ δεν είναι η παθητικότητα, διότι ο φοιτητής που µελετάει µόνος µπορεί να καταπιάνεται ενεργητικά µε την εργασία της µελέτης όχι απλώς διαβάζοντας ένα διδακτικό βιβλίο, αλλά ενδεχοµένως συγκρίνοντας και αντιπαραθέτοντας διαφορετικές πηγές, εξετάζοντας ποικίλες εκδοχές ενός προβλήµατος, επιδιώκοντας συνδέσεις µε άλλα θέµατα κ.ο.κ. Το ζήτηµα είναι, αντίθετα, η απουσία διαλόγου, η απουσία εκείνων των µορφών αλληλεπίδρασης µε τους άλλους που, όπως έχουν δείξει πολλές έρευνες, διευκολύνει σε µεγάλο βαθµό την εκµάθηση. Από τους αρχαίους σωκρατικούς διαλόγους µέχρι τις σύγχρονες συνεδρίες συλλογικού brainstorming έχει παρατηρηθεί ότι η πραγµατική αλληλεπίδραση των ανθρώπων µπορεί να διεγείρει και να διευκολύνει την κατανόηση και τη φαντασία κάθε εµπλεκόµενου ατόµου. Στην καπιταλιστική κοινωνία, ένα τέτοιο ερέθισµα είναι ο ανταγωνισµός µεταξύ των ατόµων που επιδιώκουν να σκεφτούν και να αποδώσουν καλύτερα σε σχέση µε τους άλλους. Μια τέτοια µορφή διέγερσης µπορεί να αναγνωριστεί και, αναµφίβολα, να εξυµνηθεί από εκείνους που υιοθετούν τον νεοφιλελεύθερο τρόπο σκέψης. Ωστόσο, οι πιο οξυδερκείς παρατηρητές έχουν διαπιστώσει πολλές άλλες πηγές αυξηµένης παρακίνησης από τη σωκρατική δύναµη της άρνησης και των αντεπιχειρηµάτων µέχρι τη χαρά της συντροφικότητας στην αντιµετώπιση προβληµάτων και στην εξεύρεση λύσεων. Η συντροφικότητα µειώνει το άγχος και προσδίδει ισχύ και αυτοπεποίθηση που προάγουν την καθαρή σκέψη. Μια ηµιδιαµορφωµένη ιδέα, µια διερευνητική απόπειρα λύσης ενός προβλήµατος, µια τυχαία σύµπραξη ή µια εµπνευσµένη περιστασιακή γνωριµία µπορούν να γίνουν ο καταλύτης που θα εµπνεύσει µια πιο εκλεπτυσµένη ή πιο πλήρη αντίληψη ενός ζητήµατος. υστυχώς, µε ελάχιστες εξαιρέσεις όπως η εκπαίδευση των µουσικών για ορχηστρικές εκτελέσεις ή των αθλητών για οµαδικά αθλήµατα, οι δοµές του σύγχρονου πανεπιστηµίου δεν ενθαρρύνουν τη συλλογική προσπάθεια και την αµοιβαία παρακίνηση. Οι φοιτητές σπανίως οργανώνονται ή ενθαρρύνονται από τους καθηγητές να εργαστούν κατά οµάδες, ενώ η οργάνωση των διαλέξεων, η συνήθης πρακτική των καθηγητών να ορίζουν ώρες γραφείου για κάθε φοιτητή ως άτοµο και η οργάνωση των εξετάσεων ως διαδικασία εξατοµικευµένου ελέγχου και βαθµολόγησης ενθαρρύνουν τους φοιτητές να σκέφτονται και να εκπληρώνουν την εργασία τους µε µοναχικούς τρόπους. Οι εξετάσεις, ειδικότερα, συµβάλλουν στην ενθάρρυνση της αποµόνωσης και της µοναχικής προσπάθειας περισσότερο ακόµα και από τη συνδυασµένη επίδραση όλων των υπόλοιπων παραγόντων. τρόπο που τους λένε να το κάνουν. Ας ξεκαθαρίσουµε πρώτα τις επιλογές κι έπειτα τους καταναγκασµούς. Όπως ακριβώς ένας µισθωτός εργάτης µπορεί να επιλέξει ανάµεσα σε εργασίες που υπάγονται στον τοµέα της βιοµηχανίας, της γεωργίας ή των υπηρεσιών, έτσι κι ένας φοιτητής µπορεί να επιλέξει ανάµεσα σε αντικείµενα που υπάγονται στις θεωρητικές, τις οικονοµικές ή τις πολυτεχνικές σπουδές. Όπως ακριβώς ένας εργάτης που προέκρινε µια εργασία στον τοµέα των υπηρεσιών µπορεί να επιλέξει, για παράδειγµα, την παροχή χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών ή τη διδασκαλία, έτσι κι ένας φοιτητής µπορεί να επιλέξει το πεδίο της χρηµατοοικονοµικής στο οικονοµικό πανεπιστήµιο ή ένα πεδίο θεωρητικών σπουδών το οποίο µπορεί να οδηγήσει σε ένα διδακτορικό που θα του επιτρέψει να εργαστεί ως καθηγητής. Αφού επιλέξει ένα πεδίο σπουδών, ωστόσο, ο φοιτητής όπως ο εργάτης που επέλεξε µια µορφή µισθωτής εργασίας εισέρχεται στο βασίλειο των καταναγκασµών. Για τον εργάτη, ο καταναγκασµός παίρνει τη µορφή εργασιακών κανόνων και αν η προαγωγή είναι εφικτή µιας προκαθορισµένης κλίµακας εργασιακής καριέρας, ενώ για τον φοιτητή παίρνει τη µορφή της διδακτέας ύλης: πρόκειται για µια σειρά απαιτούµενων µαθηµάτων που εφόσον ολοκληρωθούν επιτυχώς θα οδηγήσουν στην απόκτηση του πτυχίου. Η επιλογή σε αυτό το στάδιο περιορίζεται σε ένα µικρό πλήθος µαθηµάτων επιλογής. Ο πιο οικείος τόπος εργασίας για τους φοιτητές είναι το αµφιθέατρο, όπου ο χώρος και ο χρόνος διαρθρώνονται µε αυστηρότητα και του οποίου η ιεραρχική διάρθρωση θέτει το πρότυπο της συνολικής εργασιακής εµπειρίας τους. Το σχολικό εξάµηνο ξεκινάει όταν ξεκινάνε τα µαθήµατα, και τα µαθήµατα ξεκινάνε µέσα στα αµφιθέατρα. Το εξάµηνο τελειώνει όταν ολοκληρώνονται οι τελικές εξετάσεις, και αυτές οι εξετάσεις συνήθως δίνονται µέσα στα αµφιθέατρα. Στο ενδιάµεσο διάστηµα, κάθε µέρα, κάθε βδοµάδα οι ζωές των φοιτητών δοµούνται σύµφωνα µε τις ώρες κατά τις οποίες αναµένεται να παρευρίσκονται στα αµφιθέατρα. Μέσα στο αµφιθέατρο, το µοναδικό κοινό σηµείο που βρίσκουν µεταξύ τους οι φοιτητές είναι ότι εντάσσονται σε αυτό που ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Πωλ Σαρτρ αποκαλούσε σειριακή οµάδα. ηλαδή, κάθε φοιτητής αποδέχεται τον εαυτό του σαν µέλος µιας οµάδας ανθρώπων που δεν έχουν τίποτα κοινό µεταξύ τους εκτός από την υποχρέωση να παρακολουθούν τις ίδιες διαλέξεις, να υπόκεινται στις ίδιες εξετάσεις και να βαθµολογούνται από τον ίδιο καθηγητή. Χρησιµοποιώντας την ορολογία του Μαρξ, οι φοιτητές αποδέχονται τον εαυτό τους σαν µέρος της εργατικής τάξης καθαυτής, καθώς ορίζονται µονάχα από την κοινή εµπειρία της εργασίας που τους επιβάλλεται. Στα αµφιθέατρα, οι φοιτητές µπορεί να περνάνε ευχάριστα την ώρα τους ή, συνηθέστερα, να βαριούνται παρακολουθώντας διαλέξεις επί θεµάτων που µονάχα κατ επίφαση αποτελούν δικές τους επιλογές. Μολονότι υπάρχει ένας µικρός αριθµός
καθηγητών οι οποίοι είναι διασκεδαστικοί, προκαλούν έµπνευση ή διεγείρουν τη σκέψη, οι περισσότεροι καθηγητές προετοιµάζονται ελάχιστα για τις διαλέξεις και απλώς επαναλαµβάνουν την ύλη των διδακτικών βιβλίων. Βέβαια, αυτό µετατρέπει τις διαλέξεις είτε σε µια πληκτική επανάληψη γνωστής διδακτέας ύλης είτε σε µια ψυχρή παρουσίαση εντελώς άγνωστων πραγµάτων. Στην πρώτη περίπτωση, συχνά δεν έχει νόηµα να κρατάει κανείς σηµειώσεις διότι τα πάντα βρίσκονται µέσα στο βιβλίο στη δεύτερη περίπτωση η ακρόαση καινούριας ύλης για πρώτη φορά συνεπάγεται ότι οι περισσότεροι φοιτητές πρέπει να πασχίσουν για να καταλάβουν αυτά που λέγονται και, εποµένως, δεν έχουν χρόνο για να τα αφοµοιώσουν ή για να αντιδράσουν µε κριτικό τρόπο θέτοντας ερωτήµατα πέραν των επεξηγήσεων. Στην καλύτερη περίπτωση δηλαδή όταν οι φοιτητές έχουν προετοιµαστεί εκ των προτέρων και έχουν τη δυνατότητα να προχωρήσουν πέρα από την ακρόαση προκειµένου να σκεφτούν πραγµατικά και να υποβάλουν ερωτήµατα στο πρόσωπο που κάνει τη διάλεξη µπορούν να κερδίσουν περισσότερα από το µάθηµα. Με τον τρόπο αυτό, αποκτούν σε ένα µικρό βαθµό τουλάχιστον τον έλεγχο επί της εργασίας τους και, στην καλύτερη περίπτωση, προσπαθούν να προσαρµόσουν όσα λέγονται στη δική τους µαθησιακή διαδικασία. υστυχώς, η εµπειρία διδάσκει τους περισσότερους φοιτητές ότι µια τέτοια πρωτοβουλία εντός της αίθουσας εµπεριέχει, πολύ συχνά, τροµακτικούς κινδύνους και κόστη. Ο πλέον αναγνωρίσιµος κίνδυνος που αντιµετωπίζει ένας φοιτητής είναι να γελοιοποιηθεί από έναν ανασφαλή και προσβλητικό καθηγητή ή να υποστεί τα κοροϊδευτικά γέλια των συµφοιτητών του εξαιτίας των βλακωδών ερωτήσεών του ή ακόµα να προκαλέσει τη µνησικακία τους στις σπάνιες εκείνες περιπτώσεις όπου το ερώτηµα που υποβάλλεται είναι τόσο εξεζητηµένο, ώστε ούτε το ίδιο το ερώτηµα γίνεται κατανοητό ούτε η απάντηση που δίνεται σε αυτό. Προφανώς οι φοιτητές προσπαθούν να αποφύγουν τέτοιους καθηγητές, αλλά τα απαιτούµενα µαθήµατα είναι τόσα πολλά ώστε αυτό δεν είναι πάντα εφικτό. Θα ήθελαν επίσης να αποφύγουν αυτού του είδους τους συµφοιτητές αλλά, ως προς αυτό το ζήτηµα, οι δυνατότητες επιλογής που έχουν είναι ακόµα µικρότερες. Προκειµένου να αποφύγουν αυτούς τους κινδύνους, οι περισσότεροι φοιτητές παραµένουν απλώς σιωπηλοί κατά τη διάρκεια των διαλέξεων, χωρίς να διατυπώνουν ερωτήµατα και χωρίς να αµφισβητούν όσα λέγονται. Όλες οι προσπάθειες που κάνουν για να κατανοήσουν το υλικό που τους δίνεται ώστε αυτό να έχει κάποιο λογικό ειρµό γίνονται σε ατοµικό επίπεδο, εν µέσω σιωπής. Στις πλέον βαρετές διαλέξεις, πολλοί φοιτητές ακολουθούν την καθιερωµένη παράδοση να κάθονται στα τελευταία έδρανα της αίθουσας όπου µπορούν να πάρουν έναν υπνάκο, να διαβάσουν την εφηµερίδα τους ή να µελετήσουν κάποιο άλλο µάθηµα. Παρευρίσκονται στην αίθουσα µονάχα για να είναι βέβαιοι ότι δε θα χάσουν κάτι απαραίτητο για τις προσεχείς εξετάσεις. Αυτή η διάχυτη παθητικότητα µέσα στο αµφιθέατρο έχει σατιριστεί µέσα από κόµιξ και ανέκδοτα. Σε κάποιο κόµικ της σειράς Doonesbury, ένας καθηγητής αραδιάζει µια ολόκληρη σειρά χονδροειδών ψεµάτων, αλλά οι φοιτητές είναι τόσο απασχοληµένοι κρατώντας µανιωδώς σηµειώσεις ώστε αδυνατούν να αντιληφθούν τον καταφανώς ασυνάρτητο χαρακτήρα όσων λέγονται. Η γνωστή ιστορία του καθηγητή που, έχοντας µπουχτίσει µε την παθητικότητα των φοιτητών του, µπαίνει στο αµφιθέατρο αλλά αντί να αρχίσει τη διάλεξη κάθεται στην έδρα και διαβάζει την εφηµερίδα του εξετάζοντας έτσι τα όρια της παθητικής αποδοχής µιας τέτοιας προσβολής από µέρους των φοιτητών δείχνει ότι αυτή η παθητικότητα γίνεται ευρέως αντιληπτή. υστυχώς, ούτε το κόµικ ούτε η παραπάνω ιστορία αναγνωρίζουν ότι αυτή η θλιβερή παθητικότητα έχει δηµιουργηθεί µέσα από χρόνια εµπειρίας απέναντι σε προσβλητικούς καθηγητές και ανταγωνιστικούς, µη ανεκτικούς συµµαθητές. Πολλοί καθηγητές δε διστάζουν να τροποποιούν µονοµερώς είτε το περιεχόµενο είτε τις απαιτήσεις ενός µαθήµατος κατά τη διάρκεια της διδακτικής περιόδου. Αυτές οι αλλαγές προφανώς αυξάνουν την αβεβαιότητα και τη δυσκολία που αντιµετωπίζουν οι φοιτητές στην προσπάθειά τους να τηρήσουν τους εργασιακούς κανόνες και να ανταποκριθούν στις µεταβαλλόµενες προσδοκίες του καθηγητή. Αυτή η αυθαίρετη άσκηση της καθηγητικής εξουσίας επί των φοιτητών αµφισβητήθηκε επαρκώς ώστε πολλά πανεπιστήµια αναγκάστηκαν να ενεργοποιήσουν κανόνες που υποχρεώνουν τους καθηγητές να παρέχουν ένα καθορισµένο πρόγραµµα διδασκαλίας όταν ξεκινάει ένα µάθηµα. Στο πρόγραµµα αυτό αναφέρονται λεπτοµερώς οι εργασιακοί κανόνες στους οποίους υπόκεινται οι φοιτητές. Αυτά τα προγράµµατα διδασκαλίας αποτελούν οιονεί-νόµιµα εργασιακά συµβόλαια ανάµεσα στους καθηγητές και τους φοιτητές, στα οποία διατυπώνεται µε ακρίβεια η εργασία που πρέπει να διεκπεραιώσει ένας φοιτητής για να πάρει έναν καλό βαθµό. Συνήθως, αυτά τα συµβόλαια είναι δεσµευτικά για τους καθηγητές και µπορούν να αλλάξουν µόνο διαµέσου συλλογικής διαπραγµάτευσης σε διαφορετική περίπτωση, οποιαδήποτε αλλαγή διατρέχει τον κίνδυνο να προσβληθεί ακόµα και µε ένδικα µέσα. Κάτι παρόµοιο συµβαίνει σε µερικά µεταπτυχιακά προγράµµατα όπου οι φοιτητές διατυπώνουν και οι καθηγητές που συµµετέχουν στην επιτροπή πρέπει να αποδεχθούν επίσηµες προτάσεις για µεταπτυχιακές εργασίες ή διδακτορικές διατριβές. Ο σκοπός αυτών των προτάσεων δεν είναι απλώς να βοηθήσουν τους φοιτητές να εκπονήσουν το ερευνητικό πρόγραµµά τους, αλλά να δηµιουργήσουν ένα είδος συµβολαίου όπου διατυπώνεται µε ακρίβεια η εργασία που πρέπει να ολοκληρώσει ο φοιτητής ώστε να γίνει αποδεκτό το τελικό προϊόν. Αυτά τα συµβόλαια µειώνουν πάλι την αβεβαιότητα και το άγχος των φοιτητών, και µπορούν να τροποποιηθούν µόνο µέσω διαπραγµατεύσεων. Η ακρόαση των διαλέξεων στα αµφιθέατρα µπορεί να είναι µια λιγότερο ή περισσότερο συλλογική εµπειρία, αλλά το µεγαλύτερο µέρος της υπόλοιπης εργασίας που αναµένεται να πραγµατοποιηθεί από τους φοιτητές είναι ατοµική συµπεριλαµβανοµένης της µελέτης, της έρευνας, της συγγραφής δοκιµίων και, βέβαια, των εξετάσεων, όπου η συνεργασία θεωρείται απάτη. Για ένα µέρος αυτής της εργασίας, είναι εγγενής µια ορισµένη ποσότητα ατοµικής προσπάθειας: σε τελευταία