Εξωγήϊνοι πολιτισμοί και το ερώτημα του Fermi: Where are they? Πούν τους; Η ύπαρξη εξωγήϊνων πολιτισμών είναι σίγουρα το πιο παληό και το πιο ανθεκτικό στο χρόνο από τα θέματα που απασχόλησαν την επιστημονική φαντασία στη λογοτεχνική και μη εκδοχή της από την πρώτη εμφάνιση του είδους μέχρι σήμερα. Η υπόθεση για την ύπαρξη ενός «άπειρου πλήθους δυνατών κόσμων» συναντάται ήδη στους αρχαίους έλληνες ατομιστές. Ως η λογική προέκταση της ιδέας ενός άπειρου σε έκταση κοσμικού χώρου, μέσα στον οποίο στροβιλίζεται ένα άπειρο πλήθος ατόμων σχηματίζοντας μια ανεξάντλητη ποικιλία συνδυασμών τους, μεταξύ αυτών και εκείνων των σπάνιων «συμπλεγμάτων» που συγκροτούν την έμβια ύλη. Αυτό το εξαίσια οργανωμένο κομμάτι της παγκόσμιας ύλης που μπορεί να στοχάζεται πάνω στον κόσμο και τον εαυτό του. Και άγγιξα ήδη μ αυτή τη φράση δηλαδή με την απόδοση ενός κοσμικού ρόλου στην έμβια ύλη ίσως το πιο κεντρικό μοτίβο της ομιλίας μου. Έφερα σε πρώτο πλάνο εκείνο το παράξενο είδος υλιστικής μεταφυσικής μιας μεταφυσικής χωρίς θεό που φαίνεται να «υποβαστάζει» όλες τις προσπάθειες του είδους μας από τις πιο παληές έως και τις πιο σύγχρονες να καταλάβει τον κόσμο και να δώσει νόημα στη δική μας θέση μέσα σ αυτόν. Γιατί αυτό φαίνεται να είναι τελικά το βαθύτερο το μετα- φυσικό κίνητρο της μεγάλης περιπέτειας για την επιστημονική κατανόηση του κόσμου, που έθεσαν σε κίνηση οι προσωκρατικοί. Θέλουμε να καταλάβουμε, πάνω απ όλα, το «πώς βρεθήκαμε εδώ» κι αν υπάρχει κάποιο νόημα στην παρουσία μας σ ένα αιτιοκρατούμενο σύμπαν. Δηλαδή σ ένα σύμπαν χωρίς σκοπό. Νόημα δεν υπάρχει πέρα από την αναζήτηση την ίδια, θα διακηρύξει με έμφαση δίνοντας τη δική του απάντηση στο ερώτημα ένας από τους πρωτεργάτες της σύγχρονης κοσμολογίας και μέγας αγνωστικιστής ο Steven Weinberg όταν γράφει: «Η προσπάθεια να καταλάβουμε το σύμπαν είναι από τα λίγα πράγματα, που ανυψώνουν την ανθρώπινη ζωή πάνω από το επίπεδο της φάρσας, δίνοντάς της κάτι από τη χάρη της τραγωδίας». Στο δρόμο λοιπόν που άνοιξαν οι προσωκρατικοί τον δρόμο μιας «μεταφυσικής χωρίς θεό» η αναζήτηση νοήμονος ζωής στο σύμπαν φαίνεται να λειτουργεί σαν το 1
ασυνείδητο υποκατάστατο της αναζήτησης νοήματος σε μια απόλυτα αιτιοκρατούμενη φύση. Μια φύση που δεν έχει πια χώρο για θεούς και δαίμονες ή για τους μεγάλους κοσμογονικούς ή θρησκευτικούς μύθους του παρελθόντος μας. Πρέπει λοιπόν να διαχειριστούμε με άλλο τρόπο το ζήτημα της μεταφυσικής μας μοναξιάς, σ έναν κόσμο χωρίς σκοπό. Και η αναζήτηση των εξωγήϊνων αδελφών μας «εκεί έξω» προέκυψε ως η καλύτερη εναλλακτική: Το μεταφυσικό μας ηρεμιστικό. Και δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι η φιλολογία περί εξωγήϊνων πήρε διαστάσεις μαζικής κουλτούρας κι ενός νόμιμου υποκατάστατου μιας καταπιεσμένης θρησκευτικότητας κυρίως στη Σοβιετική Ένωση, τα χρόνια που ακολούθησαν την πρώτη επιτυχή έξοδο του ανθρώπου στο διάστημα. Κι ούτε είναι επίσης τυχαίο ότι μέσα σ ένα τέτοιο πνευματικό και ψυχικό κλίμα γεννήθηκαν κινηματογραφικά αριστουργήματα μεταφυσικού στοχασμού και ποίησης όπως το Σολάρις και ο Στάλκερ του Ταρκόφσκι. Όμως το «μεταφυσικό έλλειμμα» του πολιτισμού μας αυτό που, άρον- άρον, καλούνται να καλύψουν οι εξωγήϊνοι ήταν επίσης ο διαρκής τροφοδότης και μιας ολόκληρης βιομηχανίας «προϊόντων», στη δική μας πλευρά του κόσμου. Από βιβλία σαν αυτά που πουλάει με το κιλό ο Λιακόπουλος με όλων των ειδών τις θεωρίες συνωμοσίας για τον εξωγήϊνο της CIA και όχι μόνο έως λαμπρές κινηματογραφικές παραγωγές που απευθύνονται στον υψηλότερό μας εαυτό. Φαίνεται ότι η ανάγκη να αισθανόμαστε την παρουσία και «κάποιων άλλων» εκεί έξω άλλοτε ως σωτήρων κι άλλοτε ως επίφοβων εισβολέων δεν έχει μορφωτικά, ταξικά, ιδεολογικά ή εθνικά σύνορα είναι παγκόσμια. Αν μη τι άλλο, οι εξωγήϊνοι μας ενώνουν. Μέσα απ αυτούς αποκτούμε συνείδηση του εαυτού μας ως είδους. Ακόμα κι αν δεν υπήρχαν θα έπρεπε σίγουρα να τους εφεύρουμε. Και ίσως αυτό να έχουμε κάνει, εκτός και αν οι εξωγήϊνοι πράγματι είναι εκεί έξω. Και φτάνουμε έτσι στο περίφημο ερώτημα του Fermi που χρησίμευσε ως υπότιτλος της ομιλίας μου: Where are they: Πούν τους; Επιτρέψτε μου όμως σ αυτό το σημείο, να σας ζητήσω με τη βοήθεια και της μηχανής του χρόνου να γυρίσουμε το ρολόϊ κάποιες δεκαετίες πίσω για να παραβρεθούμε σε μια κομβική στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας. Στις 2 Δεκεμβρίου του 1942, στο Σικάγο, όταν τέθηκε για πρώτη φορά σε αυτοσυντηρούμενη λειτουργία ο πρώτος πυρηνικός αντιδραστήρας. Και το νέο διαβιβάστηκε πάραυτα στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο με την κωδική φράση που έγινε διάσημη. «Ο ιταλός πλοηγός μόλις έφτασε στο νέο κόσμο». Ο ιταλός πλοηγόε δεν ήταν άλλος από τον Enrico Fermi. Τον μεγάλο ιταλό φυσικό που μόλις λίγα χρόνια πριν είχε περάσει κι 2
αυτός τον Ατλαντικό ακολουθώντας το κύμα της μεγάλης φυγής που έφερε στον «νέο κόσμο» την αφρόκρεμα των φυσικών μιας πράγματι «γηραιάς ηπείρου», έτοιμης να βυθιστεί σ ένα νέο πνευματικό μεσαίωνα. Όμως ο «νέος κόσμος» στον οποίο «μόλις έφτασε» ο ιταλός πλοηγός του κωδικοποιημένου μηνύματος, δεν ήταν πλέον η Αμερική αλλά μια πιο συμβολική εκδοχή της. Ήταν ο «γενναίος καινούργιος κόσμος» της πυρηνικής ενέργειας. Για πρώτη φορά στην ιστορία του το είδος μας διέσχιζε ένα «απαγορευμένο» σύνορο. Αναβίωνε πάνω στη γη δυνάμεις κοσμικής κλίμακας. Αυτές που κάνουν τα άστρα να καίνε για δισεκατομμύρια χρόνια και να «τροφοδοτούν» τη ζωή σε κάποιον πράσινο πλανήτη είναι όμως τερατωδώς ισχυρότερες από τις λεπτεπίλεπτες δυνάμεις που διέπουν την τόσο εύθραυστη έμβια ύλη. Όντας ο πρώτος που διέσχισε το απαγορευμένο σύνορο όχι μόνο με τη λειτουργία του πρώτου πυρηνικού αντιδραστήρα αλλά και με την κατασκευή της βόμβας αμέσως μετά ο Fermi ήταν έτσι ο πρώτο; άνθρωπος που βρέθηκε πρόσωπο με πρόσωπο με το τέρας μέσα μας. Την ικανότητα του είδους μας για αυτοκαταστροφή. Γι αυτό και το ερώτημα που έθεσε Where are they? δεν είναι καθόλου ανάλαφρο όπως δούμε σε λίγο. Αντίθετα. Είναι φορτισμένο με υψηλή δραματική ένταση και απροσδόκητο βάθος: Είναι ένα θεμελιώδες ερώτημα όχι μόνο για τους εξωγήϊνους κι ίσως καθόλου γι αυτούς αλλά για τον ίδιο τον πολιτισμό μας εδώ στη γη. Είναι ένα ερώτημα για μας τους ίδιους. Σ αυτό το σημείο θεωρώ όμως καλύτερο να συνεχίσω διαβάζοντάς σας το σχετικό απόσπασμα από ένα σύντομο πορτραίτο του Fermi που συνέθεσα πρόσφατα για κάποιον άλλο σκοπό. Διαβάζω λοιπόν απ αυτό το κείμενο. Η προέλευση της κοσμικής ακτινοβολίας εκείνη η φοβερή βροχή από υπερενεργητικά σωματίδια που μας έρχονται από τις εσχατιές του σύμπαντος ήταν επίσης ένα από τα θέματα που τράβηξαν την προσοχή του Fermi κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, και βέβαια ο μηχανισμός της επιτάχυνσής τους. Στρέφοντας όμως τα μάτια προς τον ουρανό στον απέραντο «κόσμο» εκεί έξω ο Fermi δεν μπόρεσε να αποφύγει το «αρχαίο ερώτημα» για την ύπαρξη ζωής στο σύμπαν. Και εφαρμόζοντας την περίφημη «μέθοδο Fermi» δηλαδή την πασίγνωστη ικανότητά του να κάνει γρήγορους υπολογισμούς για να βρίσκει πόσο πιθανό είναι ένα φαινόμενο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη όχι απλώς νοήμονος ζωής αλλά και τεχνολογικά προηγμένων πολιτισμών με κάποιους απ αυτούς πολύ παλαιότερους από τον δικό 3
μας είναι στατιστική βεβαιότητα. Οπότε εγείρεται αυτόματα το περίφημο παράδοξο Fermi: Were are they; Πούντους; Γιατί δεν έχουν κάνει ακόμα αισθητή την παρουσία τους στο σύμπαν αφού η τεχνολογική πρόοδος αν κρίνουμε από το γήινο παράδειγμα αναμένεται να είναι εκθετικά γρήγορη μετά την ανακάλυψη των νόμων του μικρόκοσμου; Και δεδομένου ότι ένας εξωγήινος τεχνολογικός πολιτισμός μπορεί να είναι όχι μόνο εκατομμύρια αλλά και δισεκατομμύρια χρόνια παλαιότερος από τον δικό μας είναι δυνατόν να μην έχει απλωθεί στο σύμπαν, έστω κι αν οι κοσμικές αποστάσεις είναι πολύ μεγάλες; Ένα δισεκατομμύριο χρόνια δεν είναι αρκετά για να διασχίσει ένα τέτοιο είδος τις αποστάσεις λίγων χιλιάδων ετών φωτός μέσα στο γαλαξία μας ή έστω κάποιων εκατομμυρίων ετών φωτός ανάμεσα στο δικό μας και τους γειτονικούς γαλαξίες; Το ερώτημα του Fermi where are they; αποκτά λοιπόν μια απροσδόκητα δραματική ένταση. Γίνεται ένα ερώτημα για το μέλλον του δικού μας πολιτισμού και την ικανότητά του να συνδυάσει τη γνώση με τη σοφία. Να διαχειριστεί με κάποια σωφροσύνη τις πέρα από το ανθρώπινο μέτρο δυνάμεις με την πυρηνική ενέργεια πάνω απ όλες που η έρευνα της φύσης τού επέτρεψε να απελευθερώσει. Ο ίδιος ο Fermi δεν αισθανόταν καθόλου σίγουρος ότι το είδος μας διαθέτει πράγματι αυτή τη σωφροσύνη. Κι ότι δεν θα οδηγηθεί στην αυτοεξαφάνισή του μ ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα. Σ ένα σχετικό κείμενό του, αφού προδικάζει τη ραγδαία τεχνολογική πρόοδο που θα ακολουθήσει την ανακάλυψη των θεμελιωδών δομών της ύλης και των νόμων που τις διέπουν, καταλήγει: Αυτό που είναι λιγότερο βέβαιο και που όλοι με πάθος ευχόμαστε είναι ότι ο άνθρωπος θα ενηλικιωθεί σχετικά γρήγορα ώστε να κάνει σώφρονα χρήση της ισχύος που απέκτησε πάνω στη φύση. Στη δωδεκάδα των θεμελιωτών της κβαντικής θεωρίας ο Enrico Fermi κατέχει αναμφίβολα μια μοναδική θέση. Στο πρόσωπό του όσο κανενός άλλου συμπυκνώνονται τόσο το μεγαλείο μιας μεγάλης επιστημονικής επανάστασης της μεγαλύτερης στην ιστορία όσο και τα ακραία διλήμματα που αυτή έφερε στην επιφάνεια. Οι άνθρωποι αυτοί και ο Fermi περισσότερο απ όλους κλήθηκαν να διαχειριστούν αποφάσεις κατά πολλές τάξεις μεγέθους κρισιμότερες απ ό,τι μια οποιαδήποτε άλλη ομάδα ανθρώπων στην ανθρώπινη ιστορία μέχρι τότε. Στην πραγματικότητα, αυτό που χρειάστηκε να διαχειριστούν είναι ένα κορυφαίο δίλημμα όχι μόνο για τον ανθρώπινο πολιτισμό αλλά σίγουρα και για κάθε νοήμονα πολιτισμό στο σύμπαν. Η πυρηνική ενέργεια, παρότι η γενεσιουργός αιτία της ζωής στο σύμπαν χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχαν ήλιοι είναι ταυτόχρονα και η μεγαλύτερη 4
απειλή για τη συνέχισή της. Είναι η μόνη που έχει τη δύναμη να την καταστρέψει. Όσο κι αν έχουν απωθηθεί στο συλλογικό μας υποσυνείδητο, οι εικόνες από τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι με τα «μανιτάρια» να υψώνονται στον ουρανό ως πύργοι της κόλασης θα στοιχειώνουν τον ανθρώπινο πολιτισμό για πάντα. Είναι η στιγμή η πρώτη στην ιστορία του που το είδος μας διέσχισε το όριο της ύβρεως. Ξεπέρασε κατά πολύ το ανθρώπινο μέτρο. Αναβίωσε πάνω στη γη για να χρησιμοποιήσω μια διατύπωση του Λ. Οικονόμου από ένα σχετικό βιβλίο του δυνάμεις αστρικής κλίμακας τελείως δυσανάλογες προς το μέτρο που θέτει η λεπτεπίλεπτη και γι αυτό τόσο «εύθραυστη» έμβια ύλη. Σ αυτό το πνεύμα δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι το ερώτημα «Where are they? Πούντους;» τέθηκε από τον Fermi, και ότι αυτός επίσης ήταν που υπονόησε την πιο δραματική από τις πιθανές απαντήσεις του. Που είναι τούτη: Ότι κανείς από τους τεχνολογικούς πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν στο σύμπαν τουλάχιστον στην άμεση κοσμική γειτονιά μας δεν κατάφερε να «ενηλικιωθεί» αρκετά γρήγορα ώστε να αποφύγει ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα. Τα «ανθρωπάκια» δεν είναι «εκεί έξω», όχι γιατί δεν είχαν αρκετό μυαλό να αναπτύξουν την κατάλληλη τεχνολογία που θα τους επέτρεπε να «απλωθούν» στο σύμπαν, αλλά γιατί δεν «ενηλικιώθηκαν» εγκαίρως. Δεν κατάφεραν να συνδυάσουν τη γνώση με τη σοφία. Οι αιώνες και οι χιλιετίες που έρχονται θα δείξουν αν τούτο εδώ το «ανθρωπάκι» ο κάτοικος του πράσινου πλανήτη θα τα καταφέρει. Όσο κι αν δεν το έχουμε συνειδητοποιήσει ακόμα, όμως η ανακάλυψη των νόμων του ατομικού και πυρηνικού μικρόκοσμου είχε και μια θεμελιώδη πολιτιστική συνέπεια. Έθεσε το ανθρώπινο είδος μπροστά στις κοσμικές του ευθύνες. Μας βοήθησε να συνειδητοποιήσουμε τον κοσμικό μας ρόλο όπως τον εκφράσαμε από την αρχή. Ότι είμαστε εκείνο το εξαίσια οργανωμένο κομμάτι της παγκόσμιας ύλης μέσα από το οποίο το σύμπαν απέκτησε συνείδηση του εαυτού του και τον νόμων που το κυβερνούν. Γήινη ή εξωγήινη, η νοήμων ζωή αποτελεί λοιπόν τη συνείδηση του σύμπαντος. Μέσω αυτής το σύμπαν κατάφερε να ανασυνθέσει και να αφηγηθεί την ιστορία του. Από την μεγάλη έκρηξη ώς σήμερα. Και το πιο συγκλονιστικό κομμάτι αυτής της μεγάλης αφήγησης είναι η ανάδυση της ίδιας της ζωής. Μια αγωνιώδης περιπέτεια αγωνιώδης γιατί σχεδόν όλα μπορούσαν να είχαν πάει στραβά καθ οδόν που ξεκινάει από τα πρώτα κλάσματα του κοσμικού χρόνου και συνεχίζεται μέσα από το σχηματισμό των γαλαξιών και των πρώτων άστρων μέσα σ αυτούς, διασώζεται με τον εκρηκτικό τους 5
θάνατο που διασπείρει τα πολύτιμα βαριά στοιχεία στο διάστημα για να συνεχίσει ξανά σε κάποιοn κατάλληλο πλανήτη ενός άστρου δεύτερης γενεάς. Και κάποια στιγμή με τη βοήθεια της δαρβινικής εξέλιξης θα κάνει την εμφάνισή του το «ανθρωπάκι». Εκείνο το παράξενο είδος το προικισμένο με την εξαίσια ικανότητα να αφουγκράζεται τη μουσική των σφαιρών και να την κάνει τραγούδι. Αντίθετα με ό,τι συχνά λέγεται, η επιστήμη παρά τον θεμελιωδώς αντιμεταφυσικό και αντιδογματικό της χαρακτήρα προσέδωσε στη νοήμονα ζωή (στην πραγματικότητα στην κάθε μορφή ζωής) μια ιερότητα την οποία μόνο οι μεγάλοι κοσμογονικοί μύθοι του παρελθόντος μας και οι μεγάλες θρησκείες είχαν καταφέρει να της δώσουν. Ρωτώντας λοιπόν για τους εξωγήινους where are they ήταν το ερώτημά μας βρεθήκαμε να μιλάμε ξανά για μας τους ίδιους και τον πολιτισμό μας εδώ στη γη. Θα τα καταφέρουμε εμείς καλύτερα απ ό,τι ίσως τα κατάφεραν αυτοί; Θα μπορέσει ο δικός μας πολιτισμός να επιδείξει μεγαλύτερη σωφροσύνη απ ό,τι ίσως επέδειξαν αυτοί; Θα μπορέσει να συνδυάσει τη γνώση με τη σοφία; Ίσως μια ματιά στις απαρχές θα βοηθήσει να στοχαστούμε λίγο καλύτερα. Μια ματιά σ έναν πολιτισμό, και μια «στιγμή» της ανθρώπινης ιστορίας, που το μεγάλο ρήγμα το ρήγμα ανάμεσα στην επιστήμη και το μύθο, τη γνώση και τη σοφία δεν έχει ανοίξει ακόμα. Όταν οι άνθρωποι μπορούσαν ακόμα να βλέπουν τον ουρανό με τα μάτια του μύθου και της επιστήμης ταυτόχρονα. Εκείνη τη μοναδική «στιγμή» στην ανθρώπινη ιστορία που αυτό το παράξενο «ανθρωπάκι» ο κάτοικος αυτού του ασήμαντου πλανήτη τολμά να κοιτάξει τον ουρανό και να μην βλέπει πια «εκεί πάνω» εκδικητικούς θεούς και δαίμονες αλλά μια νομοκρατούμενη φύση. Μια έλλογη τάξη. Και να αναζητά τους νόμους της. Κι αυτό το ίδιο «ανθρωπάκι» να μπορεί επίσης να βλέπει «εκεί πάνω» τον Περσέα και τον Πήγασο, την Ανδρομέδα και την Κασσιόπη όλους τους ήρωες ενός μεγάλου μύθου. Και λίγο πιο πέρα, τις στάχτες του Φαέθοντα τον γαλαξία μας και πάνω τους, πάνω στις στάχτες του Φαέθοντα, τον Κύκνο. Τον αδελφικό φίλο του Φαέθοντα να κλαίει απαρηγόρητος για το χαμό του. Έως ότου τον λυπηθούν οι θεοί οι ίδιοι θεοί που τιμώρησαν την ύβρι και την «ανταρσία», του φίλου του και να τον κάνουν αστερισμό πάνω στις στάχτες του. Ένας αιώνιος ύμνος στα μεγάλα θέματα: την ύβρι τη σύγκρουση με την πατρική ή θεϊκή εξουσία τη νεότητα, τη φιλία. Έτσι είναι πάντα στην ιστορία. Μεγάλοι πολιτισμοί, μεγάλα θέματα, μεγάλα παραμύθια. 6
Θα μπορέσει ο δικός μας πολιτισμός να πετύχει μια τέτοια σύνθεση; Να «φτιάξει» μεγάλα παραμύθια; Αν ναι, τότε η απάντηση στο ερώτημα του Fermi θα μπορεί να είναι λίγο πιο αισιόδοξη. 7