ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ
Εισαγωγικά Προϋποθέσεις ένταξης τεχνέργων στην κατηγορία της Μικροτεχνίας: Κλίμακα Φορητότητα Υλική προέλευση αντικειμένων μικροτεχνίας ιχνηλατείται στη συνάρτηση: του φυσικού περιβάλλοντος (είδος και ποσότητα πρώτων υλών, κλίμα, γεωμορφολογικές συνθήκες) του κοινωνικού περιβάλλοντος (ιστορικές συνθήκες και δράσεις, αλυσίδα εργασιών, κινήσεων και τεχνικών που περνούν από γενιά σε γενιά) Ιστορία της έρευνας Προσέγγιση για δεκαετίες από τη σκοπιά της Ιστορίας της Τέχνης, άρα και ενασχόληση με αντικείμενα από πολυτελή υλικά λατρευτικού ή διακοσμητικού χαρακτήρα Εργαστηριακή διερεύνηση πρώτων υλών και διαδικασιών παραγωγής και με τις μεθόδους της πειραματικής αρχαιολογίας
«The principal means of Byzantine production was the muscle of its peasants» A. Bryer, The Economic History of Byzantium Ισχύει σε απόλυτο βαθμό;
Μεταλλοτεχνία Μετάλλευμα: Το μείγμα ορυκτών με συστατικά ιχνοστοιχεία μεταλλικού χαρακτήρα και το συγκεκριμένο κοίτασμα, μεταλλοφόρο. Μεταλλουργία: τρόπος εξαγωγής μετάλλου από το κοίτασμα Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, αλλαγή χημικής σύστασης και ιδιοτήτων του υπό κατεργασία μετάλλου Εξόρυξη κραμάτων (π.χ. γαληνίτης = θειούχος μόλυβδος) από τα οποία ως παραπροϊόντα λαμβάνονται μέταλλα (χρυσός, άργυρος, μόλυβδος) που διαχωρίζονται με διάφορες τεχνικές (π.χ. κυπέλλωση: θέρμανση κραμάτων σε μεγάλο κεραμικό αγγείο και τήξη μετάλλων. Το βαρύτερο (π.χ. μόλυβδος) απορροφάται από τα όστρακα και το ελαφρύτερο (π.χ. άργυρος) διαφεύγει σε ειδικά διαμορφωμένες υποδοχές). Στη συνέχεια τα μέταλλα εμπλουτίζονται με τήξη για επίρρωση των ιδιοτήτων τους (π.χ. άργυρος με χαλκό) Άλλος τρόπος προσπορισμού μετάλλων: λάφυρα, φορολογία Τεχνικές παραγωγής μεταλλικών τεχνέργων: Χύτευση Σφυρηλάτηση Έκτυπη τεχνική Σμίλευση Εγχάραξη Διάτρηση Κοκκίδωση
Τεχνικές Χύτευση : Κράμα ή καθαρό μέταλλο τήκονται και καθαρίζονται με οξέα σε μήτρες Σφυρηλάτηση : επί ψυχού ή όχι μετάλλου. Σφυρηλάτηση ταλάντου με ξυλόσφυρα από έξω προς τα μέσα. Θέρμανση για επαναφορά ιδιοτήτων. Καθαρισμός με οξύ και λείανση με αιματίτη ή αχάτη Έκτυπη τεχνική (repoussé): ώθηση από μέσα προς τα έξω με σφυρί, σμίλη ή τρυπάνι ενώ είναι απλωμένο σε στρώμα πίσσας. Περιοδική θέρμανση για να μαλακώνει Σμίλευση : μετωπική σμίλευση με βελόνια που αφήνουν οδοντωτές γραμμές χωρίς αιχμηρές απολήξεις Εγχάραξη : παραγωγή ρηχών, συνεχών αιχμηρών γραμμών. Συχνά γέμισμα με ΝΙΕΛΛΟ (κράμα θείου, χαλκού, αργύρου, μολύβδου) Διάτρηση : σφυρηλάτηση φύλλου χρυσού σε πίσσα και αφαίρεση εσωτερικού του μοτίβου Κοκκίδωση : ώθηση χρυσού σε εργαλείο με τρύπες που δημιουργεί κόκκους (γράνες) που συγκολλούνται Συρματερή τεχνική : πέρασμα μετάλλου από ειδικό εργαλείο (σύρτη) που του δίνει τη μορφή λεπτού ελάσματος
Σμάλτο Λεπτό διακοσμητικό στρώμα γυαλιού πάνω σε μεταλλική επιφάνεια Η τεχνική Cloisonnéé. Η επιφάνεια του κοσμήματος ή σκεύους που θέλουμε να διακοσμήσουμε, χωρίζεται σε τμήματα (cloisons στα γαλλικά), βάσει του σχεδίου που θέλουμε να υλοποιήσουμε. Ο χωρισμός επιτυγχάνεται αν κολλήσουμε σύρματα από χαλκό ή ασήμι, και έτσι οριοθετήσουμε τα ξεχωριστά τμήματα. Αφού αλείψουμε το εσωτερικό των χωρισμάτων με ένα υπόστρωμα σμάλτου, τα τοποθετούμε όλα μαζί σ ένα φούρνο, μέχρι να γίνει η συγκόλληση του σύρματος, και να σταθεροποιηθεί το υπόστρωμα. Εν συνεχεία περνάμε με ένα πινέλο στο εσωτερικό των χωρισμάτων την σκόνη χρωματιστού γυαλιού (σμάλτο), και τα ξαναψήνουμε όλα μαζί, για να λιώσει το γυαλί και να σταθεροποιηθεί. Τελικά γίνεται το λουστράρισμα. Με το χώρισμα της επιφάνειας σε τμήματα, πετυχαίνουμε τον οπτικό διαχωρισμό των χρωμάτων μεταξύ τους, και εμποδίζουμε την διάχυση (ανακάτεμα) του ενός χρώματος με το άλλο. Η τεχνική αυτή είναι αρχαία. Στο Βυζάντιο όπου είχε ευρεία διάδοση, είχε την ονομασία κυψελωτό ή περίκλειστο σμάλτο. Η τεχνική Champlevé Στην τεχνική cloisonné τα σύρματα δημιουργούν ένα ανάγλυφο (υπερυψωμένο) σχέδιο. Στην τεχνική champlevé αντίθετα, δημιουργούμε ένα εσώγλυφο (βαθουλωμένο) σχέδιο. Γιά τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε τις κατάλληλες μεταλλουργικές τεχνικές δηλαδή έκτυπη, εγχάρακτη κ.λ.π. Στα εσώγλυφα (βαθουλωμένα) σημεία της επιφάνειας, τοποθετούμε την σκόνη του υαλώδους σμάλτου, και τα ψήνουμε όλα μαζί στο φούρνο, για να λιώσει και να ομογενοποιηθεί. Τέλος γυαλίζουμε τα μεταλλικά μέρη που δεν είναι επισμαλτωμένα.
Κοινωνικές προεκτάσεις των μεταλλικών αντικειμένων Χρυσός: Χρήση κυρίως για κοσμήματα και νομίσματα Άργυρος: νομίσματα και σκεύη ελεγχόμενα από το κράτος Σφράγιση: αυστηρός κρατικός έλεγχος με 4-5 σφραγίδες που φέρουν και προτομές αυτοκρατόρων (ως το 661/3) αλλά δεν προσδιορίζουν προέλευση. Comites sacrarum largitiorum. Γραφειοκρατία ελέγχου κατανεμημένη σε 18 υπηρεσίες (scrinia) Χαλκός ή ακριβέστερα κράματα: μεγάλη ποικιλία αντικειμένων (ιατρικά εργαλεία, λατρευτικά, χρηστικά) και νομίσματα. Αλλαγή κραμάτωσης μπρούντζου από κασσίτερο σε ψευδάργυρο από τον 6 ο αι. ίσως λόγω απώλειας ορυχείων κασσιτέρου δυτικής Ευρώπης Σίδηρος: παραγωγή πολλών ειδών αντικειμένων κυρίως εργαλείων, καρφιών κλπ Διάτρηση : σφυρηλάτηση φύλλου χρυσού σε πίσσα και αφαίρεση εσωτερικού του μοτίβου Κοκκίδωση : ώθηση χρυσού σε εργαλείο με τρύπες που δημιουργεί κόκκους (γράνες) που συγκολλούνται Συρματερή τεχνική : πέρασμα μετάλλου από ειδικό εργαλείο (σύρτη) που του δίνει τη μορφή λεπτού ελάσματος
Απλουστευμένη εγχειρηματική αλυσίδα παραγωγής σιδήρου Εκκαμίνευση (αναγωγική τήξη) Παραγωγή του μετάλλου Καθαρισμός, ομογενοποίηση παραγωγή της πρώτης ύλης Δευτερογενής σφυρηλασία: μορφοποίηση, συγκόλληση, ανακύκλωση, κτλ. παραγωγή τελικού προϊόντος
Απλουστευμένη εγχειρηματική αλυσίδα σιδήρου Εκκαμίνευση (αναγωγική τήξη) Παραγωγή του μετάλλου Καθαρισμός, ομογενοποίηση παραγωγή της πρώτης ύλης Δευτερογενής σφυρηλασία: μορφοποίηση, συγκόλληση, ανακύκλωση, κτλ. παραγωγή τελικού προϊόντος