1 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ «ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ» ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΔΟΜΗ ΘΕΜΑ Χαρακτηρισμός κειμένου. Το κείμενο είναι διήγημα και ανήκει στην κατηγορία των Σκιαθίτικων διηγημάτων. Ανήκει σε μια ειδική κατηγορία των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη, τα ερωτικά διηγήματα. Ο ερωτικός καημός παρουσιάζεται εξιδανικευμένος και γίνεται πηγή ποιητικότατης δημιουργίας. Επίσης μπορούμε να πούμε πως πρόκειται για ένα ποιμενικό ειδύλλιο. Ο Παπαδιαμάντης εστιάζει την προσοχή του στην ύπαιθρο, κάνοντας ένα ταξίδι μέσω της μνήμης για την ανα-από-κάλυψη της χαμένης ενότητας του ανθρώπινου προσώπου και του φυσικού κόσμου. 1 Ερμηνευτική Προσέγγιση: Το διήγημα αυτό είναι το χαρακτηριστικότερο με θέμα την αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας. Η αντίθεση αυτή φαίνεται ακόμα πιο καθαρά στο συγκεκριμένο κείμενο επειδή ο αφηγητής δεν παρουσιάζεται απλώς σα μια φωνή αλλά σα μια βιολογική ύπαρξη που διαφοροποιείται σε τέτοιο βαθμό από το συγγραφέα που είναι πολύ δύσκολο να τους ταυτίσουμε. Στο διήγημα γινόμαστε θεατές του περάσματος από το βουνό στην Αθήνα, από την αμορφωσιά στη γραμματοσύνη, από την εφηβεία στην ωριμότητα, από την ευτυχία στη δυστυχία, από τη «φυσική» ζωή σ αυτήν της πόλης, από το «φυσικό» άνθρωπο στο «μη φυσικό». Ο πρόλογος του διηγήματος μας βοηθά στο παραπάνω πέρασμα από τη μια κατάσταση στην άλλη. Στο σημείο αυτό εντάσσεται η εγκιβωτισμένη αφήγηση της ιστορίας του π. Σισώη, μια ιστορία με αναλογίες προς αυτήν του αφηγητή ήρωα, μια ιστορία που αισθητοποιεί την πορεία από τη σωτηρία στην απώλεια και πάλι στην σωτηρία. Η ιστορία που μας διηγείται ο αφηγητής είναι σχεδόν απλοϊκή. Ο νεαρός βοσκός είναι ευτυχισμένος, βρίσκεται σε μια κατάσταση ισορροπίας. Η εμφάνιση της Μοσχούλας και της ομώνυμης κατσίκας προοιωνίζει μια κατάσταση ανατροπής αυτής της ισορροπίας. Ο αφηγητής ήρωας θα κλιθεί να επιλέξει ανάμεσα στις δύο αυτές μεγάλες αγάπες του. Το δίλημμα είναι καθοριστικό για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του νεαρού βοσκού και μετέπειτα του ώριμου δικηγόρου. Θα συνεχιστεί όταν ο αφηγητής θα έχει να επιλέξει ανάμεσα στην παραμονή σε μοναστήρι ή την απόκτηση γνώσης. Η επιλογή της δεύτερης εκδοχής θα τον οδηγήσει στην ολοκληρωτική δυστυχία. Παρατηρούμε πως σ όλη τη διάρκεια του διηγήματος ο αφηγητής ήρωας παραπαίει ανάμεσα στις δύο αυτές καταστάσεις: στην ευτυχία και στη 1 Γ. Φαρίνου Μαλαματάρη «Η ειδυλλιακή διάσταση της δραματογραφίας του Παπαδιαμάντη»
2 δυστυχία, καταστάσεις που καθορίζονται ανάλογα με τις επιλογές που θα κάνει. Τα πράγματα θα ήταν απλά εάν ακολουθούσε το παράδειγμα του π. Σισώη, η ιστορία του οποίου έχει τόσες αναλογίες προς την ιστορία του αφηγητή ήρωά μας. Ωστόσο ο αφηγητής ήρωας δεν θα ακολουθήσει τον «εύκολο» δρόμο μ αποτέλεσμα να οδηγηθεί στη δυστυχία. Την ιστορία μας την αφηγείται ο ώριμος δικηγόρος ο οποίος διατηρεί μια χρονική απόσταση από τον βοσκό ήρωα έφηβο, μια απόσταση που του παρέχει τη δυνατότητα να κρίνει τα γεγονότα και να τα κατατάσσει στη συνείδησή του. Όσον αφορά την αφήγηση της ευτυχισμένης ζωής του βοσκού κυριαρχούν τρία βασικά στοιχεία: α) η χρήση της θαμιστικής αφήγησης (συνόψιση επαναλαμβανόμενων καταστάσεων), β) οι παρομοιώσεις, που δηλώνουν τη σχέση του ανθρώπου με τα φυσικά φαινόμενα, γ) η επίμονη χρήση της κτητικής αντωνυμίας προκειμένου να περιγραφεί η σχέση του ήρωα με τα πράγματα του κόσμου. Όλα αυτά δηλώνουν τον τρόπο με τον οποίο ο ήρωας αισθάνεται το χρόνο, τον εαυτό του, τη φύση γύρω του. Η ζωή κοντά στη φύση συνίσταται σ έναν συγκεκριμένο χώρο και σ ένα απροσδιόριστο χρόνο, καθώς απουσιάζει κάθε συγκεκριμένο στοιχείο χρονολόγησης. Η επίμονη χρήση της κτητικής αντωνυμίας επιτείνει τη συνάφεια και την ενότητα του ανθρώπου με τον κόσμο μέσω του συναισθήματος. Αξιοπρόσεκτη στο διήγημα είναι η περιγραφή της κόρης Μοσχούλας. Η περιγραφή αυτή υπονοείται (αποσιωπητικά) μέσω της αναφοράς σε ένα άλλο κείμενο το «Άσμα Ασμάτων». Η περιγραφή αυτή μπορεί να διαβαστεί ως παραπομπή σ ένα στερεότυπο ομορφιάς. Για το διήγημα αυτό έχουν δοθεί ποικίλες ερμηνείες: Α) Η ιστορία αποτελεί αλληγορία της έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας σε μια δυστυχισμένη ανώφελη ζωή. Β) Η ιστορία είναι μια εκδήλωση της αντίθεσης φύσης και πολιτισμού. Η φύση αντιπροσωπεύει την εφηβική ηλικία του αφηγητή, όταν είναι ωραίος και ευτυχισμένος έφηβος, ένας φυσικός άνθρωπος, ενώ ο πολιτισμός ταυτίζεται με την ώριμη ηλικία, όταν εργάζεται στο γραφείο του δικηγόρου και αισθάνεται δέσμιος των συμβατικοτήτων. Γ) Η ιστορία συμβολίζει την αμφιταλάντευση ανάμεσα στο υψηλό και το αισθησιακό, στη παραίσθηση και την υπερβατικότητα. Δ) Η ιστορία συμβολίζει την αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας. Ε) Τέλος μπορούμε να δώσουμε μια ψυχαναλυτική ερμηνεία: το διήγημα αντιπροσωπεύει την καταστολή της επιθυμίας, την αμφιταλάντευση ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, στη φυσική ζωή και στη τεχνητή. Σύμβολα: o Η παιδική ηλικία: σύμβολο της ευτυχίας του ανθρώπου λόγω της αθωότητας που συνδέεται με την απουσία βιωμάτων. o Συνάφεια ανθρώπου φύσης: σύμβολο της κατάστασης του ανθρώπου πριν την Πτώση, πριν τη φθορά, πριν την Αμαρτία.
3 o Ο βοσκός ο ώριμος δικηγόρος: σύμβολο του ανθρώπου πριν την απόκτηση ιδιοκτησίας, όταν ζούσε στην αγκαλιά της φύσης, απαλλαγμένος από τη μέριμνα για τα υλικά αγαθά και η μετάθεσή του στην μετά την απόκτηση υλικών αγαθών κατάσταση. o Ο κυρ Μόσχος: σύμβολο της κτήσης υλικών αγαθών, της δύναμης που αντλεί ο άνθρωπος με κριτήριο την ύλη. Είναι χαρακτηριστικό πως όλα τα θεωρεί «κτήματά» του ακόμα και την κόρη Μοσχούλα. Θέμα. Το θέμα του διηγήματος είναι η αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας. Την ευτυχία την καθορίζει τη επαφή του ανθρώπου με τη φύση, η ελευθερία που αποκτά ο άνθρωπος από τη δημιουργική επαφή του με το φυσικό περιβάλλον σ αντίθεση προς την «σκλαβιά» της συμβατικότητας της ζωής στην πόλη. ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η «Αυτοβιογραφικότητα» - «Βιωματικότητα» των έργων του Παπαδιαμάντη. Ο Παπαδιαμάντης όπως και κάθε μεγάλος συγγραφέας αντλεί τη γλώσσα του, τη φρασεολογία του, τις εμπειρίες, τις εμπνεύσεις, από μέσα του, από την τεράστια παρακαταθήκη των βιωμένων πραγμάτων, καταστάσεων και γεγονότων. Από αυτή την άποψη μπορούμε να πούμε πως ο Παπαδιαμάντης είναι μάλλον βιωματικός παρά αυτοβιογραφικός συγγραφέας. Δημιουργεί δηλαδή την εντύπωση πως τα έζησε όλα αυτά για τα οποία γράφει, ενώ ακόμη και δια της κοινής λογικής αντιλαμβανόμαστε πως αυτό είναι αδύνατο. Δεν πρόκειται λοιπόν για αυτοβιογραφικές ιστορίες, αλλά αποτελούν αφορμές για ανάπλαση ζωής. Τόπος: Τόπος του διηγήματος είναι η Σκιάθος. Στο διήγημα κυριαρχεί το Σκιαθίτικο τοπίο που περιγράφεται συχνά με φωτογραφική λεπτομέρεια, ωστόσο δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι στο «παρόν» της αφήγησης ο ώριμος αφηγητής μιλά «μέσα από το σκοτεινό δικηγορικό του γραφείο» που μας παραπέμπει στο περιβάλλον της πόλης και γιατί όχι της Αθήνας, που αποτελεί τη δεύτερη πατρίδα του Παπαδιαμάντη. Χρόνος: Όλες οι ιστορίες στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη διαδραματίζονται στη σύγχρονη με το συγγραφέα πραγματικότητα που ταυτίζεται με τη διάρκεια της ζωής του. Η σύνδεση του χρόνου των ιστοριών με τον χρόνο μιας αντικειμενικής εξωτερικής πραγματικότητας γίνεται φανερή αμέσως. Ωστόσο παρατηρούμε μια «ακινητοποίηση» του χρόνου, γεγονός που παραπέμπει στη χαρακτηριστική έλλειψη έντονης και φανερής δράσης στα διηγήματα του συγγραφέα. Αυτό οφείλεται στον ασήμαντο ή και ανύπαρκτο κάποτε μύθο. Έτσι οι ήρωες του Παπαδιαμάντη αντί να δρουν, στοχάζονται για το παρόν και το παρελθόν τους, προσπαθώντας να αποκτήσουν την αυτογνωσία. Με την τεχνική αυτή το
4 παπαδιαμαντικό διήγημα δίνει την εντύπωση μιας στοχαστικής στάσης μέσα στο χρόνο με την οποία αποτυπώνεται ένα βίωμα ή αποκαλύπτεται μια ψυχική κατάσταση. Αφηγηματικές τεχνικές: Συγγραφικός δόλος (πλαστοπροσωπία): Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση δίνει την εντύπωση πως συγγραφέας και αφηγητής ταυτίζονται. Ωστόσο πρόκειται για ένα τέχνασμα, μια αυτοβιογραφική πλάνη. Όπως ήδη είπαμε τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη δίνουν την εντύπωση της αυτοβιογραφικότητας, χωρίς ωστόσο να είναι αυτοβιογραφικά με τη στενή έννοια του όρου. Εγκιβωτισμός: Στο διήγημα έχουμε την εγκιβωτισμένη αφήγηση της ιστορίας του π. Σισώη. Πρόκειται για μια ιστορία που εξυπηρετεί την οικονομία της αφήγησης αφού υπάρχουν αντιστοιχίες με την ιστορία του ήρωα αφηγητή και τα «πάθη» του. Αφήγηση σε α πρόσωπο Αναδρομή ή οπισθοδρομική αφήγηση. Τα γεγονότα δίνονται με τη μορφή της αναδρομικής αφήγησης. Ο ώριμος αφηγητής μας διηγείται την ερωτική αυτή ιστορία της εφηβείας του μέσα από την ασφάλεια που του προσφέρει η χρονική απόσταση από τα γεγονότα. Περιγραφή. «Αποτελεί ένα τμήμα της αφήγησης όπου όχι σπάνια αναστέλλεται η δράση για να διατυπωθούν πληροφορίες που αφορούν πρόσωπα ή πράγματα. Τις περισσότερες φορές αυτό συμβαίνει όταν ο αφηγητής ανήκει στην κατηγορία του παντογνώστη αφηγητή, η αληθοφάνεια που επιτυγχάνεται τότε αποβλέπει σε μια πληροφόρηση που πάει να αντικαταστήσει τη ζωγραφική περιγραφή. Αντίθετα, όταν η πληροφόρηση δεν προέρχεται από τον αφηγητή, αλλά αναφέρεται στο βίωμα ενός προσώπου της δράσης (ο αφηγητής βλέπει ό,τι βλέπει και ο ήρωας τίποτα παραπάνω), η αίσθηση αληθοφάνειας είναι ισχυρότερη, ιδίως επειδή χάρη σ αυτή την επινόηση, εξορκίζεται το σφάλμα του νεκρού χρόνου για το προχώρημα της ιστορίας. Πρόκειται όμως για επινοήσεις που κατακτούν την ελληνική αφηγηματογραφία σε μια προχωρημένη φάση της ιστορίας της.» 2 Οι αντιθέσεις. Στο διήγημα κυρίαρχη θέση κατέχουν οι αντιθέσεις τόσο στην ψυχή του ήρωα αφηγητή όσο και στην γύρω πραγματικότητα. Συνειρμοί. Ο αφηγητής «παίζει» με τις λέξεις στο διήγημα αυτό: Μοσχούλα η κόρη, Μοσχούλα η αγαπημένη κατσίκα, σχοινί, σχοινιάζομαι, κτλ. Εκφραστικά μέσα: Εκτενείς παρομοιώσεις που θυμίζουν την ομηρική τεχνική. Μεταφορές. Γλαφυρές εικόνες (οπτικές, ακουστικές, κινητικές). Κοσμητικά επίθετα, πολλά καλολογικά στοιχεία. Χρονική τάξη των γεγονότων. In media res. 2 M. Vitti
5 Αφηγητής. Πρωτοπρόσωπος, ομοδιηγηματικός με εσωτερική εστίαση, είναι και ο κεντρικός ήρωας της αφηγούμενης ιστορίας. Είναι αξιοπρόσεκτη η φωνή του ώριμου αφηγητή στο διήγημα. Ο αφηγητής πρωταγωνιστής κοιτάζει πίσω στο χρόνο και βλέπει τα γεγονότα της προηγούμενης ζωής του αναδρομικά. Παρατηρούμε μια αφηγηματική απόσταση, μια διάκριση δηλαδή ανάμεσα στο Εγώ της ιστορίας (=βοσκός) και το Εγώ της αφήγησης (=δικηγόρος). Με βάση τη διάκριση αυτή είναι κάποτε δύσκολο και ασαφές να προσδιορίσουμε την κτητική αντωνυμία του πρώτου προσώπου που τόσο εκτενώς χρησιμοποιείται στο διήγημα. Αυτό διότι αυτός που αφηγείται την ιστορία δεν περιορίζεται απλώς στην αναμετάδοση των γεγονότων όπως τα βίωσε στο παρελθόν, αλλά επενδύει τα περιστατικά με κάποια ιδεολογία, δηλαδή τα ερμηνεύει. Η χρήση των εισαγωγικών. Η αντίστροφη διάταξη των εισαγωγικών στο κείμενο, στην αρχή και το τέλος του κειμένου τίθενται ανωφερή, ενώ τα περικλειόμενα όλα είναι κανονικά (γαλλικού τύπου) εικάζει κανείς την προέκταση του «συγγραφικού δόλου», της πλαστοπροσωπίας του Παπαδιαμάντη. Ο συγγραφέας αποβλέπει στη λήθη του αναγνώστη, μόλις απομακρυνθεί από την αρχή του κειμένου και στη διατήρηση της πλάνης αυτής 3 μέχρι το τέλος, οπότε το κλείσιμο των αρχικών εισαγωγικών και η υπογραφή: «Δια την αντιγραφήν: Α. Παπαδιαμάντης». Γλώσσα. Διάλογοι: ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα, με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς Αφήγηση: καθαρεύουσα, με στοιχεία δημοτικής, γλώσσα που συνθέτει το προσωπικό του ύφος Περιγραφές, λυρικές παρεκβάσεις: προσεγμένη καθαρεύουσα. Συνηθίζει να βάζει το επίθετο μετά το ουσιαστικό (επίταξη του επιθέτου), ενώ στη σύνταξη έχει για πρότυπό του την αρχαία, είτε τη γαλλική γλώσσα. Ύφος. Είναι έντονος ο ερωτισμός στο διήγημα με μια δόση νοσταλγίας και μελαγχολίας. Ωστόσο ευδιάκριτος είναι και ένας ειρωνικός τόνος στη φωνή του αφηγητή, μια δόση σαρκασμού που αφήνει μια πικρή γεύση στον αναγνώστη. Η υπαινικτικότητα κυριαρχεί στο διήγημα καθώς και μια λεπτή αίσθηση κωμικού (χιούμορ). 3 Πρόκειται για πλάνη της αυτοβιογραφικότητας.