ΡΗΤΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α Α Η ΦΥΣΙΚΗ ΡΗΤΟΡΕΙΑ Β Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΡΗΤΟΡΕΙΑΣ 1. Ερ ηνευτικές ερωτήσεις 1. Ποια είναι η διαφορά εταξ φυσικής ευγλωττίας και συστη ατικής ρητορικής; 2. Ποια είναι, κατά τη γνώ η σας, τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου στον οποίο ια ο ήγυρις αναγνωρίζει φυσική ευγλωττία; Να δώσετε παραδείγ ατα απ την καθη ερινή ζωή για τις κατηγορίες: α) του φυσικώς ε γλωττου ανθρώπου και β) του εκπαιδευ ένου ο ιλητή. 3. Ποια είναι η κοινωνική διάσταση της λέξεως γορή (= αγορά), πως χρησι οποιείται στον ηρο και ποια η ση ερινή; 4. Σε ποια γεωγραφική περιοχή, κάτω απ ποιες κοινωνικές συνθήκες και ε ποια ορφή αναπτ χθηκε αρχικά η συστη ατική ρητορεία; 5. Ποιοι θεωρο νται οι πρώτοι διδάσκαλοι της ρητορικής τέχνης και σε τι συνίσταται η προσφορά τους; 6. Να εξετάσετε τα δ ο κεί ενα που ακολουθο ν και να προσδιορίσετε την άποψη που έχει κάθε συγγραφέας3 για την ικαν τητα του ανθρώπου να ο ιλεί καλά: 1
α) Ε ν σοι πάρχει φ σει ητορικῷ ε ναι, σει ήτωρ λλ γι ος προσλαβών πιστή ην τε κα ελέτην, Πλάτωνος Φα δρος 269d4. (Μετάφραση: αν διαθέτεις φυσική ευγλωττία, θα γίνεις αξι λογος ρήτορας προσθέτοντας σ. αυτήν γνώση και άσκηση). β) Α ν γ ρ δυνά εις κα τῶν λ γων κα τῶν λλων ργων πάντων ν το ς ε φυέσιν γγίγνονται κα το ς περ τ ς πειρίας γεγυ νασ ένοις. Ἡ δ παίδευσις το ς ν τοιο τους τεχνικωτέρους κα πρ ς τ ζητε ν ε πορωτέρους ποίησεν. το ς δ καταδεεστέραν τ ν φ σιν χοντας γωνιστ ς ν γαθο ς λ γων ποιητ ς ο κ ν ποτελέσειεν, α το ς δ. ν α τῶν προαγάγοι κα πρ ς πολλ φρονι οτέρως διακε σθαι ποιήσειεν. Ἰσοκράτους Κατά Σοφ., 15. (Μετάφραση: καθ. σον άλιστα η ικαν τητα να συνθέτει κανείς λ γους και γενικώς να ενεργεί, ενυπάρχει σ. εκείνους οι οποίοι είναι προικισ ένοι ε φυσικά προτερή ατα και είναι εξασκη ένοι έσω της πείρας αλλά η αγωγή τους καθιστά επιτηδει τερους προς την τέχνη τους και καλ τερα προικισ ένους για τις αναζητήσεις (τους). εκείνους δε που έχουν προτερή ατα εκ φ σεως κατώτερα, η αγωγή δεν θα τους έκανε ικανο ς να αγωνίζονται και να κατασκευάζουν λ γους, αυτο ς ως τους ίδιους πορεί να αναπτ ξει περισσ τερο και να τους καταστήσει περισσ τερο σώφρονες απ πολλές απ ψεις). 2
Γ ΡΗΤΟΡΕΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ 1. Ερ ηνευτικές ερωτήσεις 1. Η Αθήνα, σε αντίθεση ε τη Σπάρτη και άλλες π λεις, αποτελεί το κέντρο της συστη ατικής ρητορικής κατά τους 5ο και 4ο αιώνες π.χ. Γιατί, κατά τη γνώ η σας, συ βαίνει αυτ ; 2. Σ φωνα ε πληροφορίες απ την αρχαία ελληνική γρα ατολογία ο Γοργίας ο Λεοντίνος, τον 5ο αι. π.χ. καλλιεργώντας την πολιτική και κυρίως την επιδεικτική ρητορεία, ελέτησε και αξιοποίησε τη ση ασία που έχει η χρήση των καταλλήλων λέξεων για κάθε κοινωνική περίσταση. Να εξηγήσετε ε ένα παράδειγ α απ την καθη ερινή ζωή πώς αντιλα βάνεστε τη ση αντικ τητα αυτής της επικοινωνιακής αρχής. 3. Ο Γοργίας ο Λεοντίνος υποστήριξε τι δεν υπάρχει αντικει ενική αλήθεια και ηθική και ο Πρωταγ ρας τι για κάθε ζήτη α υπάρχουν δ ο απ ψεις (5ος - 4ος αι. π.χ.). Σή ερα, στην αρχή του 21ο αι. χρησι οποιο ε τις εκφράσεις: «λα τα ζητή ατα δεν είναι άσπρο- α ρο» και «Το ν ισ α έχει δ ο ψεις». Π σο συγγενείς εννοιολογικά φαίνονται οι θέσεις αυτές, παρά το τι ανήκουν σε διαφορετικές εποχές και γιατί, κατά τη γνώ η σας, τις αποδέχθηκε η κοινωνία; 4. Η διαφωνία Πλάτωνα και σοφιστών και η απ ρριψη των θέσεων των τελευταίων απ τον Πλάτωνα οδηγεί και στην απ ρριψη των ρητοροδιδασκάλων της Αθήνας. Ποιο κοινωνικ κλί α πορείτε να περιγράψετε προσπαθώντας να φανταστείτε εκείνη την ιδεολογική δια άχη; 5. Ποια θέση υιοθετεί ο Ισοκράτης απέναντι στη διαφωνία φιλοσοφίας 3
και ητορικ ς που αποκτά και κοινωνικές συνέπειες; 6. Ποια είναι η έννοια της φιλοσοφίας κατά τον Ισοκράτη; 7. Γιατί, κατά τη γνώ η σας, η Ρητορική χαρακτηρίστηκε πειθο ς δη ιουργ ς; 8. Η διαφωνία φιλοσοφίας και ητορικ ς αποτελο σε και αποτελεί ένα πλαστ πρ βλη α; Ναι ή χι και γιατί; 9. Γιατί η θέση της φιλοσοφίας στην αρχαία Ελλάδα και κυρίως, πως αυτή εκφράζεται κυρίως απ τον Πλάτωνα, αποκλείει τη Ρητορική απ τις επιστή ες και τις τέχνες; 1.2. Ερωτήσεις αντικει ενικο τ που 1. Να συ πληρώσετε τα κενά επιλέγοντας απ τις λέξεις που βρίσκονται σε παρένθεση εκείνη που ταιριάζει για κάθε περίπτωση: Ο... στο έργο του Ῥητορική Τέχνη υποστηρίζει τι ο Πρωταγ ρας λ γω επαγγέλ ατος υποσχ ταν τι πορεί να καταστήσει πειστικ ένα ασθενές επιχείρη α. Έτσι έκρινε και... (αποδοκί αζε / επιδοκί αζε) τους σοφιστές. 2. Ο Γοργίας ο Λεοντίνος επηρέασε την εξέλιξη της ρητορικής τέχνης στην Αθήνα. Επεσή ανε τη ση ασία που έχει για την... (εγκυρ τητα / γνησι τητα / πειστικ τητα) του λ γου... (ο «καιρ ς» / η εκπαίδευση / η ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών). 3. Η ρητορική κατά τον... (Ισοκράτη / Πλάτωνα / Πρωταγ ρα) έχει στ χο να... (διδάξει / πείσει / αποτρέψει) και να 4
... (ανακαλ ψει / προβάλει / παρουσιάσει) τα «ε κ τα», δηλ. τα... (αληθή / συ φέροντα / αληθοφανή). Ε ΤΑ ΕΙ Η ΤΟΥ ΑΤΤΙΚΟΥ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤ ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΡΗΤΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ 1. Ερ ηνευτικές ερωτήσεις ανοικτο τ που 1.1. Ερωτήσεις ελε θερης ανάπτυξης 1. Ποιος ήταν ο κοινωνικ ς ρ λος των συ βουλευτικών λ γων κατά τον 5ο και 4ο αιώνα στην Ελλάδα; Πώς καταδεικν εται ο ση αντικ ς τους ρ λος στη ζωή των πολιτών της Αθήνας; 2. Απ πο καταδεικν εται η κοινωνική διάσταση των δικανικών λ γων και γιατί, κατά τη γνώ η σας, αυτοί ήσαν αναγκαίοι στο πολιτικ σ στη α της π λεως των Αθηνών; 3. Πώς επηρέαζε η προσωπικ τητα του ρήτορα την αξιοπιστία του στο ακροατήριο; Να κάνετε τις δικές σας εκτι ήσεις και επιση άνσεις περιγράφοντας ένα σ γχρονο ο ιλητή σε εγάλο ακροατήριο και να σκεφτείτε πιθανές διαφορές ή ο οι τητες. 4. Η τεχνική της υποκριτικής αποτελο σε προαπαιτο ενη γνώση για την επιτυχή εκφώνηση εν ς ρητορικο λ γου. Πιστε ετε τι το ίδιο ισχ ει και σή ερα για τον δάσκαλο, τον ιερέα, τον πολιτικ, τον συνδικαλιστή; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας. 5. Ποια εξήγηση δίνετε στο γεγον ς τι η ακ ή της ρητορείας συντε- λέστηκε στην Αθήνα του 5ου και 4ου αιώνα π.χ.; 5
1.2. Συνδυασ ς ερωτήσεων ανάπτυξης και σ ντο ης απάντησης 1. Ποιες πληροφορίες παρέχονται, κατά τη γνώ η σας, απ τους επιδεικτικο ς ή συ βουλευτικο ς ρητορικο ς λ γους της αρχαι τητας για την κοινωνική κατάσταση ιας π λης-κράτους; 2. Ποια είναι τα έρη εν ς ρητορικο λ γου και ε ποιο είδος του σ γχρονου οργανω ένου λ γου πορείτε να συγκρίνετε τη διάταξη των ερών αυτών; 3. Τι χαρακτηρίστηκε ως νη οτεχνική ικαν τητα του ρήτορα; 4. Ποια είναι η διαφορά ανά εσα στην πρ θεσιν και την διήγησιν εν ς ρητορικο λ γου; 5. Ποια είναι η διαφορά των ιστορικών παραδειγ άτων απ τα πλαστά και π σο εξυπηρετο ν και τα δ ο την πειστικ τητα εν ς ρητορικο λ γου; 6. Οι γνώ ες ως έρος του ρητορικο λ γου ση αίνουν,τι και σή ερα σε ένα προφορικ ή γραπτ κεί ενο; Σε τι οιάζουν και σε τι διαφέρουν; Υποστηρίζουν την πειστικ τητα του ο ιλητή ή χι; 7. Η ηθοποι α και η παθοποι α αποτελο ν χαρακτηριστικά της δράσης του ρήτορα κατά την αγ ρευσή του. Γιατί, κατά τη γνώ η σας, υιοθετήθηκαν και χρησι οποιήθηκαν; 6
8. Να συγκρίνετε τις απ ψεις του Ισοκράτη και του Πλάτωνα και να διατυπώσετε την προσωπική σας θέση για το περιεχ ενο και τη ση ασία των ιδεών που κυκλοφορο σαν στην εποχή τους. 9. Να περιγράψετε τα χαρακτηριστικά του επαγγέλ ατος του λογογρά- φου στην Αθήνα του 5ου και 4ου αιώνα π. Χ. 10. Σε τι, κατά τη γνώ η σας, εξυπηρετο σαν τους σκοπο ς εν ς ρητορικο λ γου οι γνώσεις που, κατά την κοινή αντίληψη, έπρεπε να έχει ο ρήτορας; 11. Έχουν ταυτ ση η έννοια η νη οτεχνική ικαν τητα, η απο νη νευση και ο «παπαγαλισ ς»; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας αξιοποιώ- ντας την ε πειρία σας. 12. Να συ πληρώσετε τις επ ενες προτάσεις ε τα ον ατα των ρητ ρων που σας δίνονται σε παρένθεση (Λυσίας, Ισοκράτης, η οσθένης): α) Ο... θεωρείται ως ο επιφανέστερος εκπρ σωπος της επιδεικτικής ρητορείας. β) Ο... θεωρείται ο κατ. εξοχήν ικαν ς λογογράφος της κλασικής Αθήνας. γ) Ο... θεωρείται ως ο ση αντικ τερος ρήτορας συ βουλευτικών λ γων. 7
Λυσίου Ὑπ ρ Μαντιθέου Ερωτήσεις για την εισαγωγή στο Λυσία Ο βίος του Λυσία 1. Π σο επηρέασε τη ζωή και το έργο του Λυσία το ταξίδι του στην Κάτω Ιταλία; 2. Π σο επηρέασε το καθεστώς των Τριάκοντα τη ζωή του Λυσία; 3. Ποιοι λ γοι οδήγησαν το Λυσία στο επάγγελ α του λογογράφου; 4. Γιατί ο Λυσίας παρέ εινε ισοτελής; Το έργο του Λυσία 1. Με ποια είδη ρητορικο λ γου ασχολήθηκε ο Λυσίας; 2. Π σοι λ γοι αποδίδονται στο Λυσία, π σοι σώζονται και πο αναφέ- ρονται; Η αξία του έργου 1. Μπορεί το έργο του Λυσία να θεωρηθεί αξι πιστη ιστορική πηγή; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. 2. Για ποιες περι δους της αθηναϊκής ιστορίας αντλο ε πληροφορίες απ 8
το έργο του Λυσία; 3. Ποια χαρακτηριστικά προσδιορίζουν την τεχνική αρτι τητα των λ γων του Λυσία; Λ Υ Σ Ι Ο Υ. Ὑ π ρ Μαν τ ι θ έ ο υ Εισαγωγή 1. Ποιο ήταν το περιεχ ενο της «δοκι ασίας» και ποιος ο στ χος της; 2. Γιατί κατηγορείται ο Μαντίθεος; 3. Με ποιο τρ πο ο Μαντίθεος προσπαθεί να πείσει το δικαστήριο και να αποκρο σει την κατηγορία που του αποδίδουν; 4. Ποια εικ να παρουσιάζει στο δικαστήριο ο Μαντίθεος και ε ποιο θέ- α ασχολείται περισσ τερο; 5. Με ποια στοιχεία του λ γου πορο ε να καθορίσου ε το χρ νο απαγ- γελίας του; 6. Ποια είναι η δο ή του συγκεκρι ένου λ γου; 7. Γιατί η διήγηση στο λ γο αυτ λειτουργεί και ως απ δειξη; 9