ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 02-06-2014 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ Α1. Επομένως, ούτε εκ φύσεως ούτε αντίθετα προς τη φύση (μας) υπάρχουν μέσα μας οι αρετές, αλλά εμείς έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε και τελειοποιούμαστε με τον εθισμό. Ακόμα, σχετικά με όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, πρώτα βρισκόμαστε εφοδιασμένοι με τις δυνατότητες γι' αυτά και ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες (αυτό είναι φανερό στις αισθήσεις: πραγματικά, δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις της όρασης ή της ακοής έχοντας δει πολλές φορές ή έχοντας ακούσει πολλές φορές, αλλά αντίθετα, έχοντας τις, κάναμε χρήση τους δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει ξανά και ξανά χρήση τους). Όμως τις ηθικές αρετές τις αποκτούμε αφού πρώτα κάνουμε πράξη τις αντίστοιχες δυνατότητες, όπως ακριβώς συμβαίνει και στις άλλες τέχνες όσα δηλαδή πρέπει να τα κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντας τα για παράδειγμα, οι άνθρωποι γίνονται οικοδόμοι χτίζοντας οικοδομήματα και κιθαριστές παίζοντας κιθάρα έτσι λοιπόν γινόμαστε και δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις, ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις. B1. Στο πρώτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι: όλα αποσκοπούν σε ένα αγαθό (για το οποίο υπάρχουν πολλές απόψεις). Το ύψιστο αγαθό και ο τελικός σκοπός είναι η ευδαιμονία, που αποτελεί τη δραστηριότητα προς την οποία τείνει η αρετή και μπορούμε να την αποκτήσουμε με την πράξη (ἡ εὐδαιμονία εἶναι ψυχῆς ἐνέργεια τίς κατ' ἀρετήν τελείαν : είδος ψυχικής ενέργειας, σύμφωνης με την τέλεια αρετή). Για τον παραπάνω λόγο είναι απαραίτητο να μελετηθεί η αρετή (περί ἀρετῆς σκεπτέον ἄν εἰη), η οποία διακρίνεται σε διανοητική και σε ηθική (αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει το πρώτο βιβλίο). Η διάκριση των δύο μορφών της αρετής έχει γίνει στο πρώτο βιβλίο και τώρα, στην αρχή του δεύτερου, αναφέρεται αυτή και πάλι, συγκεφαλαιωτικά (αυτό δείχνει το δη). Έχει διακρίνει λοιπόν ο Αριστοτέλης δύο μορφές της αρετής: α) τη διανοητική και β) την ηθική. Οι δύο μορφές της αρετής σχετίζονται, όπως αναφέρεται στο πρώτο βιβλίο, με αντίστοιχα μέρη της ψυχής του ανθρώπου: α. Οι διανοητικές αρετές (π.χ. σοφία, σύνεση, φρόνηση) είναι σχετικές με το καθαρά λογικό μέρος της ψυχής (τό λόγον ἔχον). β. Οι ηθικές αρετές (π.χ. δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία) είναι σχετικές με το επιθυμητικόν (το μέρος της ψυχής που μετέχει και στο καθαρά λογικό μέρος και στο καθαρά αλογον μέρος). Το τρίτο μέρος της ψυχής, που αφορά τη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού, είναι καθαρά αλογον και γι' αυτό δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την αρετή. Ο Αριστοτέλης, αφού διαιρεί τις αρετές, αναφέρεται αρχικά στις διανοητικές, λέγοντας ότι τόσο η διαμόρφωση τους, όσο και η καλλιέργεια, η ανάπτυξη τους, επιτυγχάνεται κυρίως με τη διδασκαλία. Επομένως, για την απόκτηση των διανοητικών αρετών είναι σαφές ότι σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο διδάσκαλος. Αυτός, με την ικανότητα του, το ζήλο, τη μεταδοτικότητα του, θα γίνει ο βασικός παράγοντας που θα εμφυσήσει και στη συνέχεια θα αυξήσει τις διανοητικές αρετές του νέου ανθρώπου. Ωστόσο, πρέπει να προσέξουμε τη 1

λέξη «το πλειον», η οποία φανερώνει ότι μπορεί η διδασκαλία να παίζει τον καθοριστικό ρόλο, όμως υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που σε κάποιο βαθμό συμβάλλουν στην καλλιέργεια της διανοητικής αρετής. Μπορούμε να εικάσουμε ως τέτοιους τη δεκτικότητα του μαθητή, την ικανότητα του, τη συνέπεια του ως προς την παρακολούθηση της διδασκαλίας. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η απόκτηση τους απαιτεί χρόνο και μια εμπειρική διαδικασία. Πρόκειται για λογικές ανάγκες, εφόσον ο τρόπος απόκτησης τους είναι η διδασκαλία. Για να καλλιεργηθεί η διάνοια, η σοφία και η σύνεση, πρέπει να ακολουθηθεί μια μακροχρόνια διδακτική διαδικασία. Αυτή θα εξοπλίζει διαρκώς το μαθητευόμενο με εμπειρίες, με γνώσεις και με τον τρόπο αυτό θα συμβάλλει στην ανάπτυξη των πνευματικών δυνάμεων του ανθρώπου, δηλαδή στην αύξηση των διανοητικών αρετών. Σε αντίθεση με τις διανοητικές αρετές, οι οποίες καλλιεργούνται με τη διδασκαλία, οι ηθικές αρετές γίνονται κτήμα του ανθρώπου με τη συνήθεια. Όσο δηλαδή ένας άνθρωπος συνηθίζει να ενεργεί με κάποιον τρόπο, τόσο περισσότερο αποκτά στο χαρακτήρα του την ιδιότητα αυτής της πράξης του. Δηλαδή, με το να συνηθίζει να εθίζεται ένας άνθρωπος σε δίκαιες, γενναίες κ.λπ. πράξεις, γίνεται δίκαιος, γενναίος κ.λπ.. Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό ότι στις ηθικές αρετές, αυτός που έχει την κύρια ευθύνη για την απόκτηση και την καλλιέργεια τους είναι ο άνθρωπος που προσπαθεί να τις αποκτήσει. Με την προσπάθεια του να εθιστεί στις ανάλογες ενέργειες, με το ζήλο και τη βούληση να γίνει ένα ηθικό και ενάρετο ον, καταφέρνει, μετά από συνειδητή επανάληψη και συνειδητή απόκτηση της συνήθειας, να αποκτήσει πλέον την ηθική αρετή. Η ίδια άποψη διατυπώνεται και από τον Πλάτωνα, ο οποίος λέει «το πάν ήθος διά έθος», δηλαδή ότι ο χαρακτήρας του ανθρώπου διαμορφώνεται από τη συνήθεια. Μάλιστα, ο Πλάτωνας λέει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης του.( Βλ. σχολικό σελ. 157) Ύστερα από τα λίγα που αναφέρθηκαν για την ηθική αρετή διατυπώνεται ένα συμπέρασμα: Ἕξ οὗ καί δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἤμιν ἔγγινεται. Για να αχθεί ο φιλόσοφος σ' αυτό το συμπέρασμα, ακολούθησε την εξής συλλογιστική πορεία στο αποδεικτικό επιχείρημα του: Η λέξη «ηθική» έχει ετυμολογική συγγένεια με τη λέξη «έθος». Όμως η ετυμολογική συγγένεια δεν είναι τυχαία, αλλά δηλώνει και σημασιολογική συγγένεια. Γι' αυτό πρέπει να δεχτούμε ότι και η λέξη ηθική έχει όχι μόνο ετυμολογική αλλά και σημασιολογική συγγένεια με τη λέξη έθος. Ως προς το σημασιολογικό περιεχόμενο, η λέξη έθος σημαίνει εθισμό, συνήθεια, κάτι που προέρχεται από την επανάληψη. Αφού λοιπόν η λέξη ηθική έχει και σημασιολογική συγγένεια με τη λέξη έθος, είναι επόμενο και το δικό της σημασιολογικό περιεχόμενο (και εκείνο όλων των αρετών) να έχει σχέση με τον εθισμό, με τη συνήθεια, με κάτι που προέρχεται από την επανάληψη. Όμως ό, τι έχει σχέση με τον εθισμό, με τη συνήθεια, με την επανάληψη είναι επίκτητο και δεν μπορεί να συσχετιστεί με το έμφυτο, με το φύσει. Έτσι, προκύπτει το συμπέρασμα ότι και καμία ηθική αρετή δεν έχει σχέση με το φύσει, δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως (οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἤμιν ἐγγίνεται). Για μια ακόμη φορά ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη ότι οι αρετές (οι ηθικές) δεν υπάρχουν στον άνθρωπο εκ φύσεως, άποψη η οποία αποδείχθηκε. Όμως, τώρα, ο φιλόσοφος προχωρά, λέγοντας ότι δεν υπάρχουν και σε αντίθεση με τη φύση. Ίσως η θέση αυτή να φαίνεται εκ πρώτης όψεως αντιφατική, ωστόσο, αμέσως μετά ο Αριστοτέλης έρχεται να εξηγήσει τι εννοεί λέγοντας ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι αντίθετες με την ανθρώπινη φύση - αν και δεν είναι σύμφυτες με αυτήν. Ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι ο άνθρωπος είναι προικισμένος με την ικανότητα να λάβει και να αναπτύξει τις ηθικές 2

αρετές ( έχει την προδιάθεση την ενδιάθετη ικανότητα ). Η φύση μπορεί να μην του εμφύσησε αυτές καθ' αυτές τις αρετές, όμως του εμφύσησε τη δύναμη, την προοπτική να τις αποκτήσει. Του έδωσε ό, τι χρειάζεται (π.χ. λογική), για να γεννήσει ο ίδιος μέσα του και να καλλιεργεί διαρκώς τις ηθικές αρετές. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει για μια ακόμη φορά ότι αυτή η απόκτηση των ηθικών αρετών εκ μέρους του ανθρώπου γίνεται με τον εθισμό. Δηλαδή, η φύση δίνει σε όλους την ικανότητα να γίνουν ηθικοί. Το αν αυτό θα πραγματοποιηθεί, εξαρτάται από το πόσο ο κάθε άνθρωπος θα προσπαθήσει, με συνεχείς επαναλήψεις ηθικών πράξεων και με εθισμό σε αυτές, να γίνει τελικά ηθικό ον, κάνοντας κτήμα του πλέον την ηθική αρετή. Με τις εμπειρικές θέσεις του ο Αριστοτέλης απορρίπτει την παλιά αριστοκρατική αντίληψη ότι η αρετή (οι εξαιρετικές ιδιότητες και ικανότητες του ανθρώπου) είναι δώρο της φύσης (των θεών), το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δε δίνεται στον άνθρωπο με τη γέννηση του και φυσικά είναι προνόμιο των «αρίστων» (των ευγενών), που κληροδοτείται μάλιστα και στους απογόνους τους, ενώ δε δίνεται στους «πολλούς» (στο λαό). ( Βλ. σχολικό σελ. 157) Στο σημείο αυτό πρέπει να σταθούμε στη λέξη τέλος (= σκοπός). Πρόκειται για έναν από τους πιο χαρακτηριστικούς όρους της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι σε όλες τις ενέργειες υπάρχει ένας σκοπός, όλα γίνονται αποσκοπώντας σε ένα τέλος, ένα σκοπό. Για το λόγο αυτό λέμε ότι η φιλοσοφία του Αριστοτέλη έχει τελολογικό χαρακτήρα. Εδώ βλέπουμε ότι ως τέλος, ανώτερο σκοπό του ανθρώπου, θεωρεί ο φιλόσοφος την απόκτηση της αρετής. Και σε άλλα έργα του θα πει ότι η αρετή είναι «τελείωσίς τις», κάποια ολοκλήρωση. Θεωρεί, δηλαδή, ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνεται, γίνεται τέλειος, με την απόκτηση της αρετής, καθώς έτσι εκπληρώνει το σκοπό (τέλος) της ύπαρξης του. Αυτή, μάλιστα, η τελείωση δεν πραγματοποιείται με κανέναν άλλον τρόπο, παρά μόνο με τον εθισμό. ( Βλ. σχολικό σελ. 157) B2. Με τη λέξη ετι ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι, όσα θα πει, αποτελούν συνέχεια ή συμπλήρωμα των θέσεων που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Πράγματι, προηγουμένως ανέφερε ένα επιχείρημα, για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, και στην ενότητα αυτή θα αναφέρει ακόμη ένα επιχείρημα προς ενίσχυση της θέσης του αυτής. Ο Αριστοτέλης περιγράφει τι συμβαίνει σε όσα υπάρχουν εκ φύσεως, ώστε στη συνέχεια να αποδειχθεί ότι οι ηθικές αρετές, αφού δεν εμπίπτουν σε αυτόν τον κανόνα, δεν ανήκουν σε όσα υπάρχουν εκ φύσεως. Λέει, λοιπόν, ότι όσα υπάρχουν εκ φύσεως ακολουθούν την εξής πορεία: πρώτα υπάρχουν οι δυνατότητες για να πραγματοποιηθούν οι ανάλογες ενέργειες και στη συνέχεια γίνονται οι αντίστοιχες αυτές ενέργειες. Ο άνθρωπος, δηλαδή, είναι προικισμένος εκ φύσεως με κάποια δυνατότητα και ακολούθως προβαίνει στην πραγματοποίηση αυτής της δυνατότητας. Δεν ακολουθείται η αντίθετη πορεία, δηλαδή πρώτα να κάνει κάποιες ενέργειες και μετά να αποκτά τη δυνατότητα για την ενέργεια αυτή. ΙΙρέπει να γνωρίζουμε ότι είναι θεμελιώδεις όροι στην αριστοτελική φιλοσοφία η δύναμις και η ενέργεια, όροι οι οποίοι, μάλιστα, δίνονται υπό μορφή αντιθετικού ζεύγους. Με τον όρο δύναμις εννοείται η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι. Ενέργεια, από την άλλη πλευρά, είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Ένα αντικείμενο, λοιπόν, ξεκινά από την κατάσταση του δυνάμει όντος, για να καταλήξει στην κατάσταση του ενεργεία όντος, μέσα από μία διαδικασία εξέλιξης. ( Βλ. σχολικό σελ. 158). Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι το κάθε αντικείμενο είναι το αποτέλεσμα τεσσάρων παραγόντων, τεσσάρων αιτιών, όπως τις έλεγε: α. ύλη, β. ενέργεια, γ. μορφή, δ. σκοπός. Θεωρούσε, λοιπόν, ότι αρχικά υπήρχε η ύλη (άμορφη μάζα), ακολουθούσε κάποια ενέργεια (επεξεργασία) της ύλης, η οποία έπαιρνε κάποια μορφή. Για να γίνουν, φυσικά, αυτά, έπρεπε να υπάρχει ένας σκοπός, να αποσκοπεί, δηλαδή, κάποιος να δώσει τη συγκεκριμένη μορφή στην ύλη. Αυτή η πορεία αποτελεί για τον Αριστοτέλη τη μετάβαση 3

από την κατάσταση της δυνατότητας, της προοπτικής, του δυνάμει στην κατάσταση της πραγματοποίησης, του ενεργεία. Ο φιλόσοφος θεωρούσε ότι η δεύτερη έχει μεγαλύτερη σημασία και αυτό είναι λογικό, καθώς η δύναμις είναι απλώς μια υφιστάμενη δυνατότητα, ένα ενδεχόμενο, μια προοπτική, ενώ η ενέργεια είναι η υλοποίηση της δυνατότητας, είναι η ολοκλήρωση, η τελείωση αυτής της πορείας. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα δύο χρονικά επιρρήματα πρότερον και ὕστερον.με το πρότερον σχετίζει τις δυνάμεις, ενώ με το ὕστερον τις ενέργειες. Αυτός ο συσχετισμός δεν έχει αξιολογική ιεράρχηση, αλλά φανερώνει μόνο χρονική ακολουθία. Οι δυνατότητες, δηλαδή, υπάρχουν χρονικά προγενέστερα και στη συνέχεια εκτελούνται οι ενέργειες. Ο Αριστοτέλης, ακολουθώντας τη συνήθη τακτική του, θα αναφέρει παραδείγματα, για να καταστήσει σαφές το πώς εννοεί τη χρονική προτεραιότητα των δυνάμεων από τις ενέργειες. Αναφέρει, λοιπόν, ότι αυτό γίνεται κατά τρόπο ανάλογο με τις αισθήσεις. Οι άνθρωποι είναι εκ των προτέρων προικισμένοι με τη δυνατότητα να βλέπουν και να ακούνε και ακολούθως προβαίνουν στην ενέργεια της όρασης και της ακοής. Φυσικά, η ακοή και η όραση ανήκουν στα εκ φύσεως. Έτσι, ο Αριστοτέλης -με τα παραδείγματα αυτά- στηρίζει την άποψη ότι τα εκ φύσεως υπάρχουν στον άνθρωπο ως δυνατότητες, οι οποίες μετουσιώνονται μετά σε πράξη. Μάλιστα, για να γίνει απολύτως κατανοητή η σκέψη του, ο Αριστοτέλης αναφέρει και την αντίθετη πορεία, ώστε να φανεί πόσο μακριά από την πραγματικότητα βρίσκεται: λέει, δηλαδή, ότι η ακοή και η όραση δεν αποκτήθηκαν από τον άνθρωπο, επειδή προηγουμένως προέβη πολλές φορές στην αντίστοιχη ενέργεια, στο να ακούει ή να βλέπει. Πρώτα διαθέτουμε τη δύναμη (δυνατότητα) και μετά προβαίνουμε στην ενέργεια. Αυτή η χρονική σειρά -υπενθυμίζουμε- ακολουθείται σε όσα υπάρχουν εκ φύσεως. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη λέξη «πολλάκις» δύο φορές, για να τονίσει ότι οι εκ φύσεως δυνατότητες δεν αποκτώνται με πολλές επαναλήψεις, αλλά υπάρχουν έμφυτες στον άνθρωπο. Αυτή η χρήση της λέξης πολλάκις φανερώνει ότι στο θέμα των ηθικών αρετών, στο οποίο θα περάσει στη συνέχεια, η επανάληψη και, μάλιστα, η συνεχής επανάληψη, θα είναι ο σημαντικός παράγοντας για την απόκτηση των ηθικών αρετών. Δηλαδή, αυτό που δε συμβαίνει με τα εκ φύσεως, συμβαίνει με τις ηθικές αρετές. Αφού ο Αριστοτέλης ανέφερε τον τρόπο εκδήλωσης των εκ φύσεως ιδιοτήτων ή δυνατοτήτων του ανθρώπου, τώρα μεταβαίνει στην εξέταση του τρόπου απόκτησης των ηθικών αρετών, για να μας πει ότι είναι τελείως διαφορετικός. Δηλαδή, ο άνθρωπος δε διαθέτει εκ των προτέρων στη φύση του την ηθική, ώστε μετά να προβεί στην αντίστοιχη ηθική ενέργεια, αλλά πρώτα εκτελεί τις ηθικές πράξεις και με τον τρόπο αυτό αποκτά τελικά την ηθική. Ο Αριστοτέλης, στο σημείο αυτό, αναφέρει ότι η διαδικασία που ακολουθείται για την απόκτηση της ηθικής αρετής, ακολουθείται και με την απόκτηση της γνώσης μιας τέχνης από τον άνθρωπο. Ωστόσο, στο κείμενο του Αριστοτέλη υπάρχει η λέξη «άλλων», η οποία δημιουργεί μια εύλογη απορία: οι αρετές ανήκουν στις τέχνες; Γιατί λέει πως αυτό που συμβαίνει με την ηθική, συμβαίνει και με τις άλλες τέχνες; Οπωσδήποτε, δεν υπάρχει κανένας συσχετισμός μεταξύ των δύο. Για να κατανοήσουμε τη χρήση της λέξης άλλων, θα πρέπει να θυμηθούμε ότι τα κείμενα που διαβάζουμε δεν αποτελούν επίσημα συγγράμματα του Αριστοτέλη, καθώς δεν πρόκειται για βιβλία του. Αντιθέτως, πρόκειται για τις προσωπικές του σημειώσεις, με τις οποίες δίδασκε προφορικά τους μαθητές του στη φιλοσοφική του σχολή. Έτσι, δικαιολογούνται και κάποιες «προβληματικές» στην κατανόηση διατυπώσεις και κάποιες ενδείξεις προφορικότητας του λόγου, ακόμα και κάποιες επαναλήψεις που εμφανίζονται σε διάφορα σημεία και οι οποίες πιθανώς θα εξαλείφονταν σε ένα προσεγμένο εγχειρίδιο, το οποίο θα περνούσε από μεγάλη και προσεκτική εξέταση. Επίσης ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη μέθοδο της αναλογίας, για να δώσει στους ακροατές του να κατανοήσουν τη σκέψη του. Δηλαδή, όταν θέλει να μιλήσει για κάτι το οποίο δε μας είναι γνωστό (τρόπος απόκτησης των ηθικών αρετών), το 4

παραλληλίζει με κάτι γνωστό (τρόπος απόκτησης των τεχνών). Έτσι, μέσω αυτού του παραλληλισμού, αυτής της αναλογίας, καθίσταται γνωστό και κατανοητό το μέχρι τώρα άγνωστο. Στο σημείο αυτό έρχεται ο Αριστοτέλης να επεξηγήσει την άποψη ότι, όπως οι τέχνες, έτσι και οι ηθικές αρετές γίνονται κτήμα του ανθρώπου, αφού προηγουμένως εξασκηθεί με την επανάληψη πολλές φορές στην αντίστοιχη τέχνη ή ηθική πράξη. Η επεξήγηση της θέσης αυτής θα γίνει πάλι με τη χρήση παραδειγμάτων. Αναφέρεται πρώτα το παράδειγμα της οικοδομικής τέχνης την τέχνη αυτή δεν την κατέχει κανείς εκ φύσεως, ώστε στη συνέχεια να προχωρά στην εφαρμογή της, δηλαδή στο χτίσιμο σπιτιών. Αντιθέτως, ακολουθείται αντίστροφη πορεία: με το να προβαίνει κανείς πολλές φορές στην ενέργεια της οικοδόμησης, με το να χτίζει πολλές φορές, φτάνει στο σημείο να αποκτήσει τη γνώση της οικοδομικής τέχνης. Ακολουθεί και δεύτερο παράδειγμα, αυτό με την κιθαριστική τέχνη. Κανείς δεν την κατέχει χωρίς κάποια προηγούμενη διαδικασία μάθησης, ώστε να μπορεί να παίζει κιθάρα. Αντιθέτως, πρώτα παίζει κιθάρα ο άνθρωπος και, μάλιστα, πολλές φορές, και στη συνέχεια -μετά από συνεχείς επαναλήψεις- γίνεται κάτοχος της κιθαριστικής τέχνης. Με τα παραδείγματα αυτά, ο Αριστοτέλης, εκτός από το ότι διασαφηνίζει το πώς αντιλαμβάνεται τη χρονική σχέση που υπάρχει μεταξύ δυνάμεως και ενεργείας, πετυχαίνει και κάτι άλλο: υπογραμμίζει τη σημασία που έχει η έμπρακτη εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων για την ουσιαστική απόκτηση μιας αρετής ή μιας τέχνης. Η οικοδομική τέχνη ή η τέχνη της κιθάρας δεν μπορεί να αποκτηθεί παρά μόνο με τη συνεχή, πρακτική εξάσκηση στους τομείς αυτούς. Αυτές οι θέσεις του Αριστοτέλη αποδεικνύουν την πίστη του ότι καμιά τέχνη δεν υπάρχει έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά όλες είναι αποτέλεσμα εξάσκησης και συνεχούς προσπάθειας. Την ίδια άποψη, ότι δηλαδή η τέχνη κατακτάται με την εξάσκηση, τη συναντούμε και στον Πλάτωνα, ο οποίος λέει ότι και το παιδικό παιχνίδι είναι μια μορφή εξάσκησης για την τέχνη που το παιδί προορίζεται να ασκήσει στο μέλλον. ( βλ. σχολικό σελ. 158) Στο σημείο αυτό ολοκληρώνεται η συλλογιστική πορεία του Αριστοτέλη, με τη διατύπωση της θέσης του σχετικά με τις ηθικές αρετές. Σύμφωνα με τη θέση αυτή, η οποία προήλθε ως αποτέλεσμα του συλλογισμού του, οι άνθρωποι αποκτούν τις ηθικές αρετές, αφού προηγουμένως επαναλάβουν πολλές φορές τις αντίστοιχες ηθικές πράξεις. Δηλαδή, αφού κάποιος πράξει επαναληπτικά και για πολλές φορές, πράξεις δίκαιες, ανδρείες, σώφρονες, θα γίνει τελικά κάτοχος αυτών των αρετών, δηλαδή θα γίνει δίκαιος, ανδρείος, σώφρων. Με τον τρόπο αυτό, ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την αναλογία που έκανε ανάμεσα στις τέχνες και τις ηθικές αρετές, δείχνοντας με παραδείγματα τον παρεμφερή τρόπο, με τον οποίο αποκτά κάποιος μια τέχνη ή μια ηθική αρετή. Β3. Σχολικό βιβλίο σελ. 152-153: «Πριν από όλα όμως ο Αριστοτέλης σε ηθικές και διανοητικές». Β4. ουσία, ουσιαστικός υπεροχή, σχετικός φύση, μεταφυσικός χρήμα, χρήσιμος μάθημα, ημιμαθής Γ1. Νομίζω λοιπόν ότι εσείς δεν αγνοείτε πως πολλές ενέργειες έχουν ήδη γίνει τέτοιες, ώστε αυτές αρχικά όλοι ανεξαιρέτως θεώρησαν ότι είναι συμφορές, και έδειξαν συμπόνια στους παθόντες, ύστερα όμως κατάλαβαν ότι οι ίδιες αυτές είχαν γίνει αιτία για τα 5

μεγαλύτερα καλά. Γιατί λοιπόν πρέπει να αναφέρω τα περαιτέρω; Αλλά και τώρα θα μπορούσαμε να βρούμε ότι οι πιο σημαντικές βέβαια πόλεις, και εννοώ την πόλη των Αθηναίων και των Θηβαίων, απέκτησαν μεγάλη ανάπτυξη(δύναμη) όχι από την ειρήνη, αλλά με αυτά τα οποία (οι πόλεις) αν και δυστύχησαν στο παρελθόν στη διάρκεια του πολέμου, ανέκαμψαν πάλι από μόνες τους, και από αυτά η μία έγινε κυρίαρχος των Ελλήνων και η άλλη έχει γίνει τόσο δυνατή στον παρόντα χρόνο, όσο ποτέ ως τώρα κανείς δεν περίμενε ότι θα γίνει. Γιατί η φήμη και η λαμπρότητα συνήθως δεν δημιουργείται από την αδράνεια, αλλά από τους αγώνες. Γ2. ὑμᾶς: ἕ πόρρω: πορρωτάτω ἀγαθῶν: εὖ αὑτάς: ὑμῶν αὐτῶν ἡγεμόνα: ἡγεμόσι(ν) οἶμαι: ᾤετο ὑπέλαβον: ὑπειλῆφθαι τοῖς παθοῦσι: τοῖς πεισομένοις ἔγνωσαν: γνοίη καταστᾶσαν: κατάστηθι Γ3. α. ὑμᾶς: υποκείμενο του απαρεμφάτου «ἀγνοεῖν», ετεροπροσωπία συμφοράς: κατηγορούμενο στο «ἅς» μέσω του συνδετικού «εἶναι» τοῖς παθοῦσι: επιθετική μετοχή, ουσιαστικοποιημένη, ως αντικείμενο στο ρήμα «συνηχθέσθησαν» τί: αιτιατική της αιτίας στο «λέγειν» λαβούσας: κατηγορηματική μετοχή από το ρήμα «οὐκ ἄν εὕροιμεν», αναφέρεται στο αντικείμενο του ρήματος «τάς πόλεις» ἡγεμόνα: κατηγορούμενο του αντικειμένου «τήν μέν» μέσω του «καταστᾶσαν» Γ3 β. - Ὁ ῥήτωρ εἶπεν ὅτι αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλὰ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῖεν. - Ὁ ῥήτωρ εἶπεν τὰς γὰρ ἐπιφανείας καὶ λαμπρότητας οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλὰ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλεῖν. Επιμέλεια απαντήσεων: Πατσέας Σταύρος Φιλόλογος 6