ΓΕΝΙΚΑ Ένα ερευνητικό εργαστήριο ραδιοχηµείας αποτελείται συνήθως από τρία τµήµατα. - Το πρώτο τµήµα είναι το κυρίως εργαστήριο στο οποίο πραγµατοποιούνται τα πειράµατα. Το εργαστήριο αυτό πρέπει να πληρεί ορισµένες προδιαγραφές εξοπλισµού και ασφαλείας, που καθορίζονται και από την ισχύουσα εθνική και ευρωπαϊκή νοµοθεσία. Στο εργαστήριο αυτό υπάρχουν επίσης πολλές φορές κλειστοί θάλαµοι εργασίας µε γάντια (glove boxes) για το χειρισµό α-ραδιενεργών ή ραδιοτοξικών πηγών (βλ. Σχήµα 1). - Το δεύτερο τµήµα είναι ο χώρος µετρήσεων, που περιέχει τους ανιχνευτές ακτινοβολίας (π.χ. ανιχνευτές Geiger Müller, σπινθηριστές, ηµιαγωγικούς ανιχνευτές) µε τα αντίστοιχα συστήµατα συλλογής και ανάλυσης δεδοµένων. - Τέλος, το τρίτο τµήµα αποτελεί το χώρο αποθήκευσης, στο οποίο φυλάσσονται όλα τα ραδιενεργά υλικά (αντιδραστήρια, πηγές και απόβλητα). Ο χώρος αυτός είναι αποµονωµένος και προστατευµένος από τους υπόλοιπους χώρους. Όλοι οι χώροι του ραδιοχηµικού εργαστηρίου είναι σηµασµένοι µε το σήµα της ραδιενέργειας. Σχήµα 1: θάλαµος εργασίας µε γάντια (από την ιστοσελίδα του National Physical Laboratory, U.K.) Η εργασία µε ραδιενεργά υλικά έχει κάποιες ιδιαιτερότητες και θα πρέπει να λαµβάνονται ορισµένα ειδικά µέτρα. Κατ αρχήν θα πρέπει να γνωρίζουµε ότι η αγορά των ραδιοϊσοτόπων γίνεται µόνο κατόπιν αδείας των αρµοδίων κρατικών αρχών και σε περιορισµένες ποσότητες. Για την Ελλάδα η αρµόδια αρχή είναι η Ελληνική Επιτροπή Ατοµικής Ενέργειας. Επίσης, λόγω του υψηλού κόστους αγοράς, απαιτείται προγραµµατισµός παραγγελείας και χρησιµοποιήσεως. Αυτό έχει ιδιαίτερη σηµασία στην περίπτωση των βραχύβιων ραδιοισοτόπων. Παρά το γεγονός ότι στο εργαστήριο χρησιµοποιούνται µόνο πολύ µικρές ποσότητες ραδιενεργών ισοτόπων και πάντα κατόπιν αδείας, πρέπει να τηρούνται αυστηρά κάποιες αρχές χειρισµού και ασφάλειας. Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται στην περίπτωση που χρησιµοποιούνται µη βραχύβια ισότοπα. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στο πλύσιµο των γυάλινων εργαστηριακών σκευών γιατί τα ραδιενεργά υλικά έχουν την τάση να απορροφώνται στα τοιχώµατα τους. Η επιφάνεια των πάγκων ενός ραδιοχηµικού εργαστηρίου πρέπει επίσης να είναι καλυµµένη µε φύλλα ανοξείδωτου χάλυβα, που είναι ανθεκτικός και παρέχει τη
δυνατότητα καθαρισµού. Όταν απαιτείται η χρήση ραδιοτοξικών ή υψηλών συγκεντρώσεων ραδιενεργών ουσιών µπορεί να χρησιµοποιηθεί ένας θωρακισµένος θάλαµος µε γάντια (glovebox) εφοδιασµένος µε ένα ανεξάρτητο σύστηµα φιλτραρίσµατος αέρα. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δίνεται στις ξηρές και λεπτόκοκκες σκόνες που θεωρούνται από τα πιο επικίνδυνα ραδιενεργά δείγµατα γιατί µπορεί να εξαπλωθούν και να ρυπάνουν ολόκληρο το εργαστήριο. Γι αυτό το λόγο πρέπει να υπάρχουν συστήµατα ελέγχου ραδιενέργειας επιφανειών (π.χ. Σχήµα 2). Σχήµα 2: Φορητός ανιχνευτής ραδιενέργειας. Τα ραδιοχηµικά εργαστήρια χωρίζονται σε περιοχές (ζώνες) ανάλογα µε τη ραδιενέργεια και την επικινδυνότητα των ουσιών που χρησιµοποιούνται. Έτσι διακρίνεται η: 1. Επιβλεποµένη περιοχή (supervised area): Περιοχή µεταξύ κοινού εργαστηριακού χώρου και ελεγχοµένης περιοχής. Στην περιοχή αυτή επιτρέπεται η εργασία µε περιορισµένες ποσότητες ραδιενεργών ουσιών. Η ετήσια ολόσωµη δόση, που µπορεί να δεχθεί ένας εργαζόµενος 40 ώρες την εβδοµάδα στην περιοχή αυτή µπορεί να φθάσει το 1.0 msv. 2. Ελεγχοµένη περιοχή (controlled area): Περιοχή εργαστηρίου, στην οποία επιτρέπεται η εργασία µε ραδιενεργές ουσίες. Στην ελεγχοµένη περιοχή µπορεί ένας εργαζόµενος 40 ώρες την εβδοµάδα να λάβει ετήσια ολόσωµη δόση µέχρι και της τάξεως των msv το χρόνο. Κατά την έξοδο από την περιοχή αυτή απαιτείται έλεγχος της ραδιενέργειας τόσο των εργαζοµένων όσο και των αντικειµένων. Οι περιοχές αυτές χαρακτηρίζονται µε κατάλληλη σήµανση (Βλ. Σχήµα 3) Στο ραδιοχηµικό εργαστήριο επιβάλλεται επίσης η σήµανση των νιπτήρων (Σχήµα 4α) των αποβλήτων (Σχήµα 4β) και όλων των δοχείων που προορίζονται για αποθήκευση ραδιενεργών ουσιών µε αυτοκόλλητα σήµατα, που να εχουν το σήµα της ραδιενέργειας. Τα δοχεία µε ραδιενεργές ουσίες πρέπει να χαρακτηρίζονται µε ετικέττες που να αναγράφουν το είδος του νουκλιδίου, τη ραδιενέργειά του και την ηµεροµηνία που έγινε η µέτρηση (Σχήµα 4γ). Τέλος, στο ραδιοχηµικό εργαστήριο πρέπει να τηρείται βιβλίο καταγραφής της εισόδου, χρήσεως και διάθεσης των ραδιενεργών ουσιών.
Σχήµα 3: Σήµανση επιβλεπόµενης και ελεγχόµενης περιοχής. 3α 3β 3γ Σχήµα 4: Χαρακτηρισµός νιπτήρων (α), αποβλήτων (β) και δοχείων ραδιενεργών αντιδραστηρίων µε το σήµα της ραδιενέργειας Ειδικοί κανόνες και σήµανση επιβάλλονται και για τα ραδιενεργά απόβλητα, δηλαδή τα στερεά ή υγρά απόβλητα, τα οποία περιέχουν ραδιενεργές ουσίες. Τα ραδιενεργά απόβλητα ταξινοµούνται ανάλογα µε το είδος, την ενέργεια και την ένταση της ακτινοβολίας, που εκπέµπουν, καθώς επίσης µε τα νουκλίδια, τα οποία περιέχουν. Η διάθεση των ραδιενεργών αποβλήτων γίνεται ανάλογα µετά από αραίωση, διαφύλαξη για διάσπαση και ελάττωση του όγκου τους. Σύµφωνα µε την ισχύουσα στη χώρα µας νοµοθεσία, η ραδιενέργεια των λυµάτων στην περιοχή του εργαστηρίου δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 10-5 µci/cm 3 (υπολογίζεται από την ποσότητα των απορριπτοµένων ραδιενεργών ουσιών και την κατανανάλωση ύδατος). Η στιγµιαία συγκέντρωση ραδιενεργών ουσιών σε οποιοδήποτε σηµείο του αποχετευτικού δικτύου δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 0.1 µci/cm 3, η ολική ραδιενέργεια σε κάθε σάκκο απορριπτοµένων στερεών ραδιενεργών καταλοίπων δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 10 µci και κανένα επιµέρους αντικείµενο δεν πρέπει να έχει ραδιενέργεια µεγαλύτερη του 1 µci. Αν η ραδιενέργεια των αποβλήτων υπερβαίνει τα παραπάνω όρια ή επιβάλλεται η απόρριψη ραδιοτοξικών ουσιών (α-ραδιενεργά υπερουράνια νουκλίδια) πρέπει να τηρηθούν ειδικοί κανόνες διάθεσης. Απαγορεύεται επίσης η απόρριψη χωρίς καταστροφή ραδιενεργών αντικειµένων, που υπάρχει πιθανότητα να επαναχρησιµοποιηθούν. Είναι σκόπιµο να επαναλαµβάνεται σε τακτά χρονικά διαστήµατα η πλύση των εργαστηριακών σκευών µε
χρωµικό οξύ, διαδοχικές πλύσεις µε απεσταγµένο νερό, εµβύθιση σε αλκοόλη και ξήρανση σε αέρα. Η επιφάνεια των θέσεων εργασίας, οι απαγωγοί και το πάτωµα µπορούν να σκουπισθούν µε χάρτινα φίλτρα βρεγµένα µε οργανικό διαλύτη. Στα πλαίσια για µια σωστή ενηµέρωση και µια επιτυχηµένη και ασφαλή εργασία στο εργαστήριο ραδιοχηµείας, οι σπουδαστές προτρέπονται να δώσουν την πρέπουσα σηµασία στους όρους και τις οδηγίες που αναφέρονται παρακάτω. Επισηµαίνεται ότι όταν τηρούνται τα απαραίτητα µέτρα ασφαλείας, η προσοχή που απαιτείται κατά την εργασία µε ραδιενεργές ουσίες είναι ανάλογη αυτής που δίνεται κατά τη χρησιµοποίηση Η 2 SΟ 4 ή ΚClΟ 3. Με τον όρο απορραδιενεργοποίηση (Decontamination) χαρακτηρίζεται η διαδικασία αποµακρύνσεως µίας ραδιενεργού ρυπάνσεως τόσο από επιφάνειες και χώρους εργασίας, όσο και από το ίδιο µας το σώµα. Η απορραδιενεργοποίηση επιφανειών ή εργαστηριακών σκευών µπορεί να γίνει µε πλύση ή καθαρισµό µε ύδωρ, αντιδραστήρια τα οποία σχηµατίζουν σύµπλοκα και µε διαλύµατα οξέων. Η απορραδιενεργοποίηση του δέρµατός µας µπορεί να γίνει µε πλύσιµο µε ζεστό νερό και απορρυπαντικό χρησιµοποιώντας µία µαλακή βούρτσα, µε πλύσιµο µε απορρυπαντικό, που περιέχει ένα συµπλοκοποιητή (π.χ. ΕDΤΑ).
Ο ΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΟΣΟΥΣ ΟΥΛΕΥΟΥΝ ΜΕ ΡΑ ΙΕΝΕΡΓΕΣ ΟΥΣIΕΣ Η ραδιενεργός ακτινοβολία µπορεί να βλάψει την υγεία του ανθρώπου. Γι' αυτό κάθε άσκοπος πειραµατισµός µε ραδιενεργά παρασκευάσµατα πρέπει να αποφεύγεται. Απαγορεύεται αυστηρά σε χώρους εργασίας µε ραδιενεργές ουσίες το κάπνισµα, η κατανάλωση τροφίµων και ποτών, ο καλωπισµός και ο σιφωνισµός διαλυµάτων µε το στόµα. ΚΙΝ ΥΝΟΣ ΜΟΛΥΝΣΕΩΣ Ι!! Η χρησιµοποίηση εργαστηριακής µπλούζας (αποκλειστικής για τον χώρο αυτόν) και προστατευτικών γαντιών κατά τη διάρκεια της εργασίας µε ανοικτές ραδιενεργές πηγές και διαλύµατα είναι υποχρεωτική. Κάθε εργασία µε ανοικτές ραδιενεργές πηγές και διαλύµατα ραδιενεργών ουσιών πρέπει να εκτελείται σε προκαθορισµένη περιοχή του εργαστηρίου επικαλυµµένη µε απορροφητικό χαρτί για αποφυγή ρυπάνσεως. Όλα τα ραδιενεργά υλικά και οι πηγές πρέπει να είναι κλειδωµένα σε κατάλληλο χώρο, όταν η παρουσία τους στον χώρο εργασίας δεν θεωρείται αναγκαία. Τα υάλινα δοχεία πρέπει να τοποθετούνται σε στεγανά µεταλλικά δοχεία περιβαλλόµενα από απορροφητικό υλικό. Όλα τα ραδιενεργά υλικά και µολυσµένα σκεύη πρέπει να επισηµαίνονται καταλλήλως. Όλες οι µεταχειρισµένες συσκευές και γυαλικά πρέπει να καθαρίζονται και να µετράται η ραδιενέργειά τους µετά τον καθαρισµό. Σε καµία περίπτωση δεν πρέπει να τοποθετούνται µαζί µε τα καθαρά σκεύη χωρίς καθαρισµό. Τα στερεά και υγρά ραδιενεργά απόβλητα διαφυλάσσονται σε ειδικά δοχεία µε τη σχετική σήµανση. Τα απόβλητα (υγρά και στερεά) απορρίπτονται στο δηµόσιο δίκτυο απορριµάτων και λυµάτων µόνο µετά από έλεγχο από µέλος του προσωπικού του εργαστηρίου, που τηρεί και αρχείο ραδιενέργειας. Όλες οι περιπτώσεις, ατυχηµάτων, ακόµα και oι πιο απλές, πρέπει να αναφέρονται στον υπεύθυνο του εργαστηρίου. Κάθε ραδιενεργός µόλυνση πρέπει να αποµακρύνεται αµέσως. Πριν την αποµάκρυνση από το εργαστήριο επιβάλλεται το πλύσιµο των χεριών και ο έλεγχος της ραδιενέργειας των χεριών και της κάτω επιφάνειας των υποδηµάτων.