Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Eotvos Lorand, Βουδαπέστη, πρόεδρος του MTA-ELTE Peripato Research Group 2

Νίκος Φωκάς 1 Τη να κάνουμε σαν Έλληνες; 2 Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στη διάρκεια της Ουγγρικής επανάστασης του 1956 βάση των εκθέσεων της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας «Τα γεγονότα ξέσπασαν την Τρίτη βράδυ 23 του Οχτώβρη. Από βράδυ οι εξεγερμένοι έγιναν κύριοι της πόλης και μόνο τμήματα της ασφάλειας υπεράσπιζαν διάφορα κομματικά και άλλα γραφεία.» 3 Ο αυτόπτης μάρτυρας από την Ελλάδα - μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας που έτυχε να βρίσκεται τότε στην Ουγγαρία - ανέφερε ό,τι ακριβώς είδαν όσοι από τους ντόπιους έζησαν από κοντά τα γεγονότα. Το κομμουνιστικό καθεστώς της Ουγγαρίας κατέρρευσε κυριολεκτικά από τη μία στιγμή στην άλλη. Και αυτό για δύο βασικούς λόγους. Ο πρώτος και κυριότερος ήταν η γενικευμένη και μόνιμη αντιπάθεια που έτρεφε για το καθεστώς η συντριπτική πλειοψηφία του ουγγρικού λαού. Αυτό όμως από μόνο του ίσως δεν θα οδηγούσε ποτέ στην κατάρρευση του καθεστώτος, αν δεν συνοδευόταν από μια οξεία αντιπαράθεση μέσα στους κόλπους της ανωτάτης κομματικής και πολιτικής ηγεσίας, ο οποία εντάθηκε ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του Στάλιν. Η νέα σοβιετική ηγεσία, εγκαταλείποντας σταδιακά την αρχή του αναπόφευκτου ενός πολέμου μεταξύ των δύο παγκόσμιων συστημάτων, προώθησε την ιδέα της ειρηνικής συνύπαρξης. Αυτό επέτρεψε τον μετριασμό της βεβιασμένης αύξησης των εξοπλισμών και της παραγωγικής ικανότητας της βαριάς βιομηχανίας, αφήνοντας περιθώριο για αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου. Σημαντικό στοιχείο της νέας γραμμής πλεύσης ήταν και η διευθέτηση των σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία, γεγονός που αφορούσε άμεσα την Ουγγαρία η οποία βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της αντιπαράθεσης που προέκυψε από τη ρήξη Στάλιν-Τίτο. Όμως, ο ηγέτης του ουγγρικού κόμματος, γενικός γραμματέας του Κόμματος Ούγγρων Εργαζομένων Mátyás Rákosi, πιστός οπαδός μέχρι τότε της εκάστοτε γραμμής της Μόσχας, αυτή τη φορά τηρούσε τακτική αναμονής. Τον Μάιο του 1953 έλαβε εντολή από τη Μόσχα να ακολουθήσει τη νέα γραμμή, αλλά επιστρέφοντας στην Ουγγαρία δεν έκανε τίποτε προς αυτή την κατεύθυνση. Κατόπιν αυτού, ήρθε πρόσκληση ή μάλλον διαταγή να πάει στη Μόσχα στις 13 Ιουνίου 1953 το σύνολο της κομματικής και κρατική ηγεσίας της Ουγγαρίας. Όπως προκύπτει από τα πρακτικά που ήρθαν στο φως της δημοσιότητας, ο Rákosi δέχτηκε εξευτελιστική επίπληξη μπροστά στους άλλους Ούγγρους ηγέτες. Μερικοί του επέρριπταν ότι ο ρυθμός της εκβιομηχάνισης είναι υπερβολικός, ο αριθμός των εργαζομένων στη βιομηχανία αυξήθηκε κατά 500 000 άτομα μέσα σε 3 χρόνια., και αυτό βλάπτει σοβαρά την οικονομία της Ουγγαρίας. Σύμφωνα με άλλους θα επέτρεπε να δοθεί μεγαλύτερη προσοχή στην ελαφρά βιομηχανία, τον κλάδο που εξυπηρετεί τις ανάγκες της κοινωνίας Όσον αφορά την κριτική της διαχείρισης της εξουσίας, ο Μπέρια ήταν ο πιο κατηγορηματικός από όλους: 1 Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Eotvos Lorand, Βουδαπέστη, πρόεδρος του MTA-ELTE Peripato Research Group 2 Μια πρώτη μορφή της εργασίας αυτής παρουσιάστηκε στο συνέδριο Η Ελλάδα στον Ψυχρό Πόλεμο: Από την Απελευθέρωση μέχρι το 1989. Διεθνές πλαίσιο και εσωτερικές εξελίξεις, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 18-20 Σεπτεμβρίου 2015 3 Απόσπασμα από την έκθεση του Μιχάλη Τσάντη, μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ, Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας Φ 7/16/40

«Μήπως μπορεί να γίνει αποδεκτό ότι στην Ουγγαρία με τους 9 500 000 κατοίκους κινήθηκαν διαδικασίες εναντίον 1 500 000 ατόμων; Μέσα σε δυόμισι χρόνια ελήφθησαν διοικητικά μέτρα εναντίον 1 150 000 ατόμων. Προσωπική παρέμβαση του προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου ή του γενικού γραμματέα του κόμματος στις υποθέσεις του Υπουργείου Εσωτερικών. Αυτό κάνει και ο σύντροφος Rákosi. Δεν είναι πάντα σωστές αυτές οι παρεμβάσεις. Σε αυτό έσφαλε ακόμα και ο σύντροφος Στάλιν.... Δεν είναι σωστό ο σύντροφος Rákosi να δίνει εντολή για το ποιος πρέπει να συλληφθεί ή να λέει ποιον να ξυλοκοπήσουν.... Θα ήταν πιο σωστό να είναι Ούγγρος 4 ο πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου.... Αν ο σύντροφος Nagy (Νάγκυ) γίνει πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου, ο σύντροφος Rákosi να μείνει επικεφαλής του κόμματος, ως έμπειρος και αφοσιωμένος στο κόμμα σύντροφος. Ο σύντροφος Nagy θα ήταν κατάλληλος για πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου.» 5 Ενδεικτική των σχέσεων υποτέλειας που επικρατούσαν μεταξύ των μερών της διαπραγμάτευσης ήταν η γεμάτη ραγιαδισμό απάντηση του Rákosi: «Λυπάμαι πολύ που δεν πήρα αυτό το μάθημα και δεν έβαλαν μπροστά μου αυτόν τον καθρέφτη από νωρίτερα. Όσο για το μέλλον, σας διαβεβαιώνω, σύντροφοι, ότι θα κάνω ό,τι μπορώ για να διορθώσω τα λάθη.» Δύο εβδομάδες αργότερα πρωθυπουργός της Ουγγαρίας ήταν πια ο Imre Nagy. Ο λαός πληροφορήθηκε την αλλαγή από τις προγραμματικές δηλώσεις που παρουσίασε στη Βουλή στις 4 Ιουλίου 1953. Εικόνα 1. Βουδαπέστη, 4 Ιουλίου 1953. július 4, Προγραμματικές δηλώσεις του Πρωθυπουργού Imre Nagy (Ίμρε Νάγκυ). Δεξιά στη δεύτερη σειρά τον χειροκροτεί ο Ράκοσι 4 Διάβαζε: μη εβραϊκής καταγωγής. 5 περ. Múltunk, 1992 τχ. 2-3, σελ. 234-270.

Σε συμμόρφωση με τις επικριτικές υποδείξεις της σοβιετικής ηγεσίας πραγματοποιήθηκε σημαντική συγκράτηση των επενδύσεων σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. % 30 Επενδύσεις 20 10 0-10 Μισθοί -20-30 1951 1952 1953 1954 1. Διάγραμμα Ρυθμός αύξησης των επενδύσεων και των μισθών στην Ουγγαρία, 1951-1954 (Πηγή: Bauer Tamás, Tervgazdaság, beruházás, ciklusok [«Σχεδιοποιημένη οικονομία, επενδύσεις, κυκλικές διακυμάνσεις»]) Όπως φαίνεται στο 1. Διάγραμμα, οι υψηλοί ρυθμοί αύξησης των επενδύσεων στην Ουγγαρία της δεκαετίας του ʼ50 συνοδεύτηκαν από συρρίκνωση των μισθών, ενώ η συγκράτηση του αυξητικού ρυθμού των επενδύσεων είχε ως άμεσο επακόλουθο την αύξηση των μισθών. Θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτή η αντίστροφη σχέση μεταξύ των ρυθμών αύξησης των επενδύσεων και των μισθών ήταν γενικός τρόπος λειτουργίας των κεντρικά ελεγχόμενων συστημάτων στη δεκαετία του ʼ50 και υπήρχε σε όλες τις σχεδιοποιημένες οικονομίες της Ανατολικής Κεντρικής Ευρώπης. Αξίζει να επισημανθεί ότι στις μικρές πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Κεντρικής Ευρώπης το κομμουνιστικό καθεστώς της Ουγγαρίας ήταν το πρώτο που εγκατέλειψε αυτό το οικονομικό μοντέλο, εξαιτίας ακριβώς της τραυματικής εμπειρίας του 1956.

40 30 20 10 Επενδύσεις Μισθοί 0 Iσοζυγίο εξωτερικού εμπορίου -10 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965-20 2. Διάγραμμα Ρυθμός αύξησης των επενδύσεων των μισθών και εξέλιξη του ισοζυγίου εξωτερικού εμπορίου στην Ουγγαρία, 1958-1968 (Πηγή: Bauer Tamás, Tervgazdaság, beruházás, ciklusok [«Σχεδιοποιημένη οικονομία, επενδύσεις, κυκλικά φαινόμενα»]) Όπως δείχνει το 2. Διάγραμμα, στο διάστημα 1958-1965, η αύξηση των επενδύσεων μετέβαλε από θετικό σε αρνητικό, ενώ η συγκράτησή των επενδύσεων εξισορρόπησε το ισοζύγιο εξωτερικού εμπορίου. Όλο αυτό το διάστημα η εξέλιξη - συνεχής αύξηση - των μισθών παρέμενε ανεξάρτητη από τις διακυμάνσεις των επενδύσεων. Αργότερα αυτό το μοντέλο υιοθετήθηκε και από τις άλλες μικρές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, με αποτέλεσμα οι πόροι για τις επενδύσεις να εξασφαλίζονται εις βάρος όχι του βιοτικού επιπέδου, αλλά του ισοζυγίου εξωτερικού εμπορίου, άρα με εξωτερικό δανεισμό. Το πρόγραμμα της κυβέρνησης του Imre Nagy ήγειρε ελπίδες και για τη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής ζωής. «Οι πολιτικοί κρατούμενοι με ποινή φυλάκισης μέχρι 2 ετών αμνηστεύθηκαν, τα στρατόπεδα εκτοπισμένων καταργήθηκαν, στους εκτοπισμένους επιτράπηκε να επιστρέψουν στον τόπο κατοικίας τους, χωρίς ωστόσο να πάρουν πίσω τα σπίτια τους.» 6 Όμως οι μετέπειτα εξελίξεις διέψευσαν αυτές τις προσδοκίες. Μετά την ανατροπή, τον Απρίλιο του 1955, του Imre Nagy από τον Rákosi, στην Ουγγαρία εμφανίστηκαν τάσεις επανασταλινοποίησης. Νέα τροπή σημειώθηκε όμως με το 20 ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ που άρχισε στις 14 Φεβρουαρίου 1956. Οι έξι μήνες που ακολούθησαν, σημαδεύτηκαν στην Ουγγαρία από ελπίδες οι οποίες συνεχώς αναπτερώνονταν και κάθε φορά διαψεύδονταν. Ο μοναχός Pius Zimándi, του Τάγματος των Πραιμονστρατηνσίων, ο οποίος «έζησε τους διωγμούς της δεκαετίας του ʼ50 και επέζησε, από τις αρχές του 1956 προαισθάνθηκε ότι θα έρθουν καιροί σημαδιακοί, άξιοι καταγραφής» 7. Ήταν εξαιρετικός παρατηρητής και στη συνέχεια θα στηριχτούμε στο ημερολόγιό του για να δώσουμε μια εικόνα «από χαμηλή σκοπιά» του καθημερινού πολιτικού γίγνεσθαι του 1956. 6 Romsics Ignác, Magyarország története a 20. században [«Ιστορία της Ουγγαρίας τον 20 ό αιώνα»], Osiris Kiadó, Βουδαπέστη, 2000. 7 Zimándi Pius, A forradalom éve, Krónika 1956-ból [«Η χρονιά της επανάστασης, Χρονικό του 1956»] σελ. 5.

6 Μαρτίου, Τρίτη Χθες είχαμε την επέτειο του θανάτου του Στάλιν. Δεν βρήκε κανείς να πει μια λέξη για τη μνήμη του ούτε στην Ουγγαρία ούτε στη Μόσχα και το μαυσωλείο με τη σορό του έμενε κλειστό. 13 Μαρτίου, Τρίτη Πέθανε στη Μόσχα ο «σύντροφος» Bierut, αρχηγός των Πολωνών κομμουνιστών, ο Πολωνός Rákosi. 16 Μαρτίου, Παρασκευή Μαύρες σημαίες σε πολλά σπίτια λόγω του θανάτου του Πολωνού Bierut. Και ο κόσμος στα τραμ και τα μαγαζιά μιλάει ανοιχτά για το τι κρίμα είναι που πέθανε ο Bierut και όχι ο Rákosi. Η κοντόχοντρη φιγούρα του περιβάλλεται από γενικευμένη αντιπάθεια που ολοένα και αυξάνεται. 4 Απριλίου, Τετάρτη Αργία. Γιορτή της λεγόμενης «Απελευθέρωσης» [από τη γερμανική κατοχή] που το λαϊκό χιούμορ τη βάφτισε γιορτή της «Απολύτρωσης» [από την τριήμερη λεηλασία από τα σοβιετικά στρατεύματα], υπαινισσόμενο το πλιάτσικο που έκαναν οι Σοβιετικοί στρατιώτες το 1945. Συμπληρώνονται σήμερα 11 χρόνια από τότε που ο τελευταίος Γερμανός στρατιώτης έφυγε από την Ουγγαρία. Πότε άραγε θα φύγει από τη χώρα μας ο τελευταίος Σοβιετικός στρατιώτης; Παρένθεση Εμείς γνωρίζουμε ήδη την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Στην επανάσταση του 1956, στις 30 Οκτωβρίου «η σοβιετική κυβέρνηση εξέδωσε μια δήλωση με την οποία εκδήλωσε την προθυμία της να διαπραγματευθεί για την παραμονή των σοβιετικών στρατευμάτων στην Ουγγαρία.» 8 Η ιστορία, όμως, πήρε πολύ διαφορετική τροπή. Τελικά, η τελευταία αμαξοστοιχία που μετέφερε στρατό και πολεμικό εξοπλισμό, αποχώρησε από την Ουγγαρία τη νύχτα της 16 ης Ιουνίου 1991. Έφυγαν τότε 50 000 στρατιώτες, 19 000 πολιτικοί υπάλληλοι και 32 000 μέλη των οικογενειών τους. Ο τελευταίος στρατιωτικός, αντιστράτηγος Βίκτωρ Σίλοβ, διοικητής της Ομάδας Στρατιών Νότου, έφυγε από την Ουγγαρία στις 19 Ιουνίου και ώρα 15:01 μ.μ. με πολιτικά και διπλωματικό διαβατήριο, εποχούμενος στη μαύρη Βόλγκα του (Εικόνα 2). 8 Romsics Ignác, Magyarország története a 20. században [«Ιστορία της Ουγγαρίας τον 20 ό αιώνα»], Osiris Kiadó, Βουδαπέστη, 2000, σελ. 393.

Εικόνα 2 Αποχώρηση των σοβιετικών στρατευμάτων από την Ουγγαρία 11 Απριλίου, Τετάρτη Όνομα που έχει ο Rákosi, δεινός ρήτορας των Ούγγρων! Είναι ο Ούγγρος Δημοσθένης = «Δώ μας τη θέση σ». 14 Μαΐου, Δευτέρα Εδώ οι ελπίδες είναι ιδιαίτερα ανεβασμένες και πολλοί διακατέχονται από μια ανεξήγητη αισιοδοξία. Κυκλοφορούν διάφορα κουτσομπολιά. Συγκεκριμένα: 1. Ο Mátyás [ο Rákosi] μένει, αλλά θα ασκήσει αυτοκριτική στο Αθλητικό Μέγαρο. 2. Ο Mátyás θα εκφωνήσει μεγάλο λόγο στον οποίο θα κάνει δημόσια ομολογία αμαρτημάτων και θα φύγει. 3. Ο Mátyás προς το παρόν μένει, θα γίνουν όμως τεράστιες υποχωρήσεις και θα φύγει αφού συνδέσει το όνομά του με τις φιλολαϊκές υποχωρήσεις. 4. Ο Mátyás φεύγει, αφού του δώσουν δημόσια τα παπούτσια στο χέρι χωρίς πολλάπολλά. 18 Μαΐου, Παρασκευή Σήμερα το απόγευμα εκφώνησε τον μεγάλο λόγο του ο Mátyás Rákosi στο Αθλητικό Μέγαρο. 19 Μαΐου, Σάββατο Ο λόγος του Rákosi φαίνεται ότι είχε τεράστιο αντίκτυπο. Τον άκουγε πάρα πολύς κόσμος, περισσότερος και απ ό,τι κάποτε τον ποδοσφαιρικό αγώνα Αγγλίας- Ουγγαρίας 9. Όλοι περίμεναν να παραιτηθεί Τώρα που αυτό δεν έγινε, ο κόσμος κυριεύτηκε, σημειωτέον, όχι από βαρυθυμία, αλλά από οργή. 5 Ιουνίου, Τρίτη Ένα αστείο: 9 Ως γνωστόν, στις 25 Νοεμβρίου 1953 στον «αγώνα του αιώνα» η εθνική ομάδα της Ουγγαρίας επιβλήθηκε της Αγγλίας μέσα στο Γουέμπλεϊ με 6-3.

- Ο Rákosi είναι βαριά άρρωστος. - Πώς κι έτσι; Μπορεί να μιλάει, αλλά δεν μπορεί να... σηκωθεί από τη θέση του. 28 Ιουνίου, Πέμπτη Καιρός να γίνει λόγος για τις συζητήσεις του Κύκλου Petőfi. Ο Κύκλος ανήκει στην κομμουνιστική νεολαία.... Διακρίνεται από έναν θαρραλέο, σχεδόν επαναστατικό τόνο.... Είναι ευχάριστο το γεγονός ότι επιδίωξη και επιθυμία της κομμουνιστικής διανόησης είναι να ηγούνται του κόμματος (και της χώρας) έντιμοι άνθρωποι και όχι οι αχρείοι που μας κυβερνούν μέχρι τώρα, ώστε η μέχρι τώρα εξουσία της ανομίας να αντικατασταθεί από μια έντιμη εξουσία. Αλλά... όλα αυτά δεν είναι παρά εσωτερική υπόθεση των κομμουνιστών και δεν είναι υπόθεση ολόκληρου του έθνους, των Ούγγρων, παρά μόνο εμμέσως, αφού η εξουσία βρίσκεται στα χέρια των κομμουνιστών οι οποίοι, αν είναι εντιμότεροι, θα είναι καλύτερη και η μοίρα του ουγγρικού λαού. 3 Ιουλίου, Τρίτη Στην κυριακάτικη Szabad Nép 10 δημοσιεύεται η απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος, στην οποία καταδικάζονται οι συζητήσεις του Κύκλου Petőfi. Αυτό γίνεται πάντα: με τυμπανοκρουσίες και φανφάρες χαλαρώνουν κάπως τη δικτατορία, ώσπου τρομάζουν και τότε επιστρέφουν ξανά στην αυστηρή στάση που είχαν παλαιότερα. 18 Ιουλίου, Τετάρτη Έφτασα αργά στο χωριό, το Kisszállás. Μετά το βραδινό φαγητό καθόμασταν στη βεράντα και κουβεντιάζαμε όταν στα γρήγορα και «εν κρυπτώ» για να μην τους δουν, γλίστρησαν μέσα δύο γνωστοί από το χωριό, μέλη του Κόμματος. Απόρησα.... Να, έφεραν από το τοπικό αχτίβ τη μεγάλη είδηση: παραιτήθηκε ο Rákosi επικαλούμενος την ηλικία του. 19 Ιουλίου, Πέμπτη Μια ντόπια αγρότισσα είπε ορθά-κοφτά τη γνώμη της: «Ο ένας Εβραίος φεύγει και έρχεται ο άλλος, χειρότερος από τον πρώτο.» Όντως, ήταν τακτικό σφάλμα να εκλέξουν ή μάλλον να διορίσουν μοσχοβίτη Εβραίο στη θέση του Rákosi. 19 Οκτωβρίου, Παρασκευή Ο Δήμος Sztálinváros αποφάσισε να αλλάξει την ονομασία Sztálin που φέρει ο κεντρικός δρόμος και συγχρόνως απευθύνει αίτηση στο Υπουργικό Συμβούλιο να αλλάξει την ονομασία Sztálinváros [«Σταλινούπολη»] της πόλης. 20 Οκτωβρίου, Σάββατο Η είδηση της ημέρας: το... Πολωνικό. Οι Πολωνοί κομμουνιστές ήθελαν να διαγράψουν τέσσερις δωσίλογους της Μόσχας και εκλέξανε τέσσερις εξαίρετους κομμουνιστές της παλαιάς φρουράς.... Ένας από τους τέσσερις είναι ο Gomulka, ο Imre Nagy των Πολωνών. 21 Οκτωβρίου, Κυριακή Στο Szeged οι φοιτητές ίδρυσαν τη δική τους οργάνωση, ανεξάρτητη από την DISZ (Dolgozó Ifjak Szövetsége [«Ομοσπονδία Εργαζόμενης Νεολαίας»]) 11. 10 Επίσημο όργανο του Κόμματος Ούγγρων Εργαζομένων. 11 Κομμουνιστική οργάνωση νεολαίας.

22 Οκτωβρίου, Δευτέρα Στην Πολωνία έγινε η αποφασιστική στροφή: ο Gomulka εξελέγη πρώτος γραμματέας του κομμουνιστικού κόμματος.... Ώστε λοιπόν, άρχισε η διάλυση της αποικιοκρατικής σοβιετικής αυτοκρατορίας. 23 Οκτωβρίου, Τρίτη, ώρα 9 το βράδυ Σε έξαρση ολόκληρη η Βουδαπέστη. Το πρωί δεν είχα ιδέα για το τι θα επακολουθούσε.... Όποιος θέλει, μπορεί να πάει στη διαδήλωση, είπε η διεύθυνση του Ινστιτούτου, αλλά δεν θα κάνουμε ομαδική πορεία. Και τώρα δυο λόγια για τον κόσμο στους δρόμους. Οι περισσότεροι είναι φοιτητές.... Όλοι από εργατικές και αγροτικές οικογένειες, οι περισσότεροι θα πρέπει να ήταν πιτσιρικάδες καμιά δεκαριά χρονών κατά την εγκαθίδρυση του νέου καθεστώτος. Θρέμματα του σημερινού καθεστώτος που χτυπούσε ανελέητα κάθε μορφή εθνικισμού. Και να που τώρα αυτοί οι νέοι και νέες κάνουν την εθνικιστική επανάσταση. Παρότι είμαι σκεπτικιστής και έχω τις επιφυλάξεις μου για όλα αυτά και δεν πιστεύω στα περί «δεύτερης 15 ης Μαρτίου» 12, ως ένα βαθμό πρόκειται όντως για επανάσταση. Και να με τώρα να κάθομαι δίπλα στο ραδιόφωνο.... Παίζει κλασική μουσική.... Στις δέκα η ώρα λέει λακωνικά: «Η Κεντρική Επιτροπή θα συνεδριάσει. Ημερησία διάταξη: η γενική πολιτική κατάσταση και οι ενέργειες που πρέπει να γίνουν. Εισηγητής: ο Gerő.» Ώστε πάλι αυτός; Η κλασική μουσική συνεχίζει... Και αναρωτιέμαι: ήταν σημαδιακή η μέρα; Ποιος μπορεί να το πει από τώρα; Πάντως κάτι άρχισε να κινείται. Μου μένει μια εικόνα: Βαδίζω νωχελικά μέσα στο ζεστό σαν καλοκαιριάτικο βράδυ στην όχθη του Δούναβη... βλέπω φοιτητές να προχωρούν προς το πανεπιστήμιο με στρατιωτική τάξη, κρατώντας σημαίες, απαγγέλλοντας εν χορώ το «Μαγυάροι, σηκωθείτε!» 13. Τι απαγγέλλοντας; Ψάλλοντας, βροντοφωνάζοντας! «Ορκιζόμαστε στον Θεό των Ούγγρων ότι θα πάψουμε να ʼμαστε στη μοίρα των δούλων!» 14 Σ αυτό το σημείο θα επανέλθουμε στην αναφορά του αυτόπτη μάρτυρα από την Ελλάδα: «Στην Ουγγαρία ζούνε περί τους 6000 πρόσφυγες άπ τους οποίους περισσότερο άπ τους μισούς Μακεδόνες, 3100 περίπου είναι στη Βουδαπέστη. Τα γεγονότα ξέσπασαν την Τρίτη βράδυ 23 του Οχτώβρη. Από βράδυ οι εξεγερμένοι έγιναν κύριοι της πόλης και μόνο τμήματα της ασφάλειας υπεράσπιζαν διάφορα κομματικά και άλλα γραφεία. Τα σοβιετικά στρατεύματα που μπήκαν την ίδια νύχτα προς τα ξημερώματα χτύπησαν ορισμένους βασικούς στόχους των αντεπαναστατών. Από την πρώτη μέρα έμπαινε το ζήτημα τι να κάνουμε σαν Έλληνες. Εγώ τις πρώτες μέρες βρέθηκα αποκλεισμένος γιατί το σπίτι μου ήταν πλάι στο ραδιοσταθμό όπου ήταν το κέντρο μαχών.» 15 12 Επέτειος της ουγγρικής επανάστασης του 1848. 13 Συμβολικό ποίημα της επανάστασης του 1848 για την επιθυμία του ουγγρικού λαού για ελευθερία. 14 Πασίγνωστη επωδός του ποιήματος. 15 Απόσπασμα από την έκθεση του Μιχάλη Τσάντη μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ, Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας 7/16/40

Εικόνα 3 Το ραδιομέγαρο της Ουγγαρίας τις 23 Οκτωβρίου 1956. Η περιγραφή του πανό είναι Ουγγρικός Ελεύθερος Ραδιοσταθμός «Από το τηλέφωνο με ρώτησε ο σ. Θωμάς που είχε επαφή με τον υπεύθυνο Πέτρο, αν θα πρέπει να πάμε ορισμένοι έλληνες να βοηθήσουμε στην υπεράσπιση διάφορων γραφείων του κόμματος απάντησα να μη βιαστούμε να κάνουμε ένα τέτιο πράμα προτού συνεννοηθούμε με το κόμμα. Την Τετάρτη 24 του Οχτώβρη οι σύντροφοι που μέναν στο Ντόχαν γκιάρ όπου ζούνε περί τους 2000 πρόσφυγες πήραν τη πρωτοβουλία και από αχτίβ 40 στελεχών εκλέξαν μια πενταμελή επιτροπή Την Τετάρτη μια μαγιάρα συντρόφισσα που δούλευε στο μηχανισμό της κεντρικής επιτροπής και συνεργάζονταν με τους έλληνες, ρώτησε την επιτροπή αυτή πόσοι έλληνες μπορεί να πάρουν όπλα και να χρησιμοποιηθούν όπου χρειαστεί. Η επιτροπή απάντησε ότι θα μπορούσαμε αμέσως να διαθέσουμε 200 άλλα ταυτόχρονα θα έπρεπε να μας διαθέσετε όπλα για να υπερασπίσουμε το Ντόχαν γιάρ το χωριό κλπ. Η συντρόφισσα απάντησε θα το συζητήσουν και αφού συνεννοήθηκε με τον σ. Όρος (τότε υπεύθυνο του τμήματος εξωτερικών σχέσεων)» 16 16 Το ίδιο

Σε αυτό το σημείο υπάρχει ένα σύντομο κενό στο έγγραφο. Από τη συνέχεια προκύπτει ότι οι Έλληνες πρόσφυγες τελικά τηρήσανε επιφυλακτική στάση. «και νομίζω ήταν η μόνη σωστή και εγκρίθηκε και αργότερα από το Μαγιάρικο κόμμα. Αν πέρναμε μέρος ενεργά στον αγώνα, ενώ από στρατιωτική άποψη δεν θα προσφέραμε τίποτε, πολιτικά θα βλάφταμε γιατί θα δίναμε όπλα στην παγκόσμια αντίδραση να λέει ότι η ΣΕ χρησιμοποιεί έλληνες παρτιζάνους να χτυπήσουν τον ουγγρικό λαό, και εκτίνονταν ο σοβινισμός των ούγγρων, σαν αποτέλεσμα δε θα είχε, να σφαγούν οι πρόσφυγες μέχρι κούνια. Πήγα στο Ντόχαν γκιάρ τη Δευτέρα 29 του Οχτώβρη και έμενα συνεχώς εκεί κρατώντας συνεχώς επαφή και βοηθώντας την επιτροπή στην αντιμετώπιση της κατάστασης.» 17 Στην προαναφερόμενη έκθεση του Μιχάλη Τσάντη, επανειλημμένα αναφέρεται ο παράξενος όρος «Ντόχαν γκιάρ». Είναι το Dohánygyár, στα ελληνικά «Καπνεργοστάσιο» και υποδηλώνει τον χώρο όπου κατόπιν μιας άκρως εμπιστευτικής Εισήγησης του Απριλίου του 1950 αποφασίστηκε η εγκαταστάση του μεγαλύτερου μέρους των Ελλήνων της Βουδαπέστης. Η εισήγηση καταλήγει στην εξής πρόταση λύσης. «1) Στους 1.500 πρόσφυγες (1.900 άτομα μαζί με τα μέλη της οικογένειας τους) που πρόκειται να απασχοληθούν στη βιομηχανία, πρέπει να χορηγηθεί στέγη στη Βουδαπέστη, στις εγκαταστάσεις του Καπνεργοστασίου του Kőbánya, μετά από κατάλληλη μετατροπή του χώρου. Με τη μετατροπή να προβλεφθούν ξεχωριστά δωμάτια για τις οικογένειες και κοινοί θάλαμοι διαβίωσης - ανδρών και γυναικών, αντιστοίχως - για άγαμους. Όσον αφορά το χρονοδιάγραμμα της μετατροπής, μεταστέγασης και απασχόλησης, από τους ικανούς για βιομηχανική εργασία πρόσφυγες που τακτοποιήθηκαν σε παραθεριστικές μονάδες της Μπάλατον πρέπει να εξασφαλιστεί η στέγαση 800 ατόμων μέσα σε έναν (1) μήνα και των υπόλοιπων εξακολουθητικά μέχρι την 01 Ιουλίου 1950. Οι δαπάνες της μετατροπής, ύψους περίπου 8-10 εκατομμυρίων φιορινίων, πρέπει να εξασφαλιστούν από πίστωση της Κεντρικής Υπηρεσίας Προγραμματισμού.» Από τις πάνω από εξήντα συνεντεύξεις 18 που πήραμε από τους Έλληνες της Ουγγαρίας προκύπτει ότι το Ντόχαν γκιάρ (Καπνεργοστάσιο) ήταν καθοριστικής σημασίας για αυτούς. Έχει γίνει σύμβολο του Ελληνισμού στην Ουγγαρία. Κατά την επανάσταση οι περισσότεροι ζούσαν εκεί. «Δύσκολη κατάσταση δημιουργήθηκε μετά την Τρίτη βράδυ 30 του μηνός που έγινε στροφή και η κατάσταση και τυπικά πέρασε στα χέρια της αντίδρασης την Τετάρτη. Ως το Σάββατο οργίαζε η λευκή τρομοκρατία, κρεμούσαν και δολοφονούσαν στους δρόμους κομματικά στελέχη και συντρόφων της 17 Τι ίδιο 18 Στα πλαίσια του Ινστιτούτου Ερευνών Ελλήνων Ουγγαρίας σε συνεργασία με τη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Eötvös Loránd (ELTE) πήραμε από τους Έλληνες της Ουγγαρίας είκοσι οκτώ συνεντεύξεις βάθους στην Ουγγαρία, και άλλες σαράντα συνεντεύξεις με επαναπατρισθέντες από την Ουγγαρία Έλληνες στην Ελλάδα.

ασφάλειας, κάναν επιθέσεις στα σπίτια συλλήψεις κλπ. Προς τους έλληνες γινόταν συνεχώς προκλήσεις, άλλα δεν ήταν φυσικά ο κύριος και πρώτος στόχος.» 19 Μια επιστολή με ημερομηνία 17 Νοεμβρίου 1956 αναφέρει ένα συγκεκριμένο επεισόδιο στον Παιδικό Σταθμό Μπαλατονκένεσε (Balatonkenese). Σύντροφοί, «Στην Επιτροπή Ελλήνων Προσφύγων Θεωρώ απαραίτητο να σας αναφέρω σύντομα την κατάσταση που δημιουργήθηκε αυτές τις μέρες στον Παιδικό Σταθμό Μπαλατονκένεσε. Στις 26 του Οκτώβρη στο οίκημα του Παιδικού Σταθμού με την καθοδήγηση της αντίδρασης κατέβηκαν όλοι οι κάτοικοι του χωριού Μπαλατονκένεσε με φωνές να φύγουν αμέσως οι Έλληνες από την Ουγγαρία. Ανάμεσα τους πολλοί κρατούσας όπλα. Κατάστρεψαν την πλάκα του Μπελογιάννη στον τοίχο του οικήματος. Έλεγαν πως τάχα οι Έλληνες έχουν όπλα. Απαγορεύουν στους Έλληνες να κυκλοφορούν έξω από το οίκημα του Σταθμού. Έβαλαν τα παιδιά να παρακολουθούν τους ενήλικους και να τους ενημερώνουν για τις συζητήσεις τους. Στο σχολείο τώρα εμποτίζουν τα παιδιά με αντισοβιετικό και αντιεπαναστατικό πνεύμα. Στο Σταθμό υπάρχουν 204 παιδιά και 17 ενήλικοι. Ύστερα απ αυτά έχω τη γνώμη πως πρέπει να παρθούν μέτρα ασφάλειας για τα παιδιά και το προσωπικό και αν είναι δυνατόν να μεταφερθεί ο Σταθμός.» 20 Τα γεγονότα της Ουγγαρίας προκάλεσαν έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των προσφύγων. Μια έκθεση προς τον Μιχάλη Τσάντη με σκοπό να διαβιβαστεί στην ΚΕ του ΚΚΕ θέτει ορισμένες εκδηλώσεις στελεχών του ΚΚΕ προς το 20 ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Πολιτικοί πρόσφυγες, «Στις 29 Οχτώβρη βρισκόμασταν στο Ντόχανγκιαρ στο δωμάτιο του του σ. συζητούσαμε για τα γεγονότα της Ουγγαρίας. Ο σ. θέλοντας να δικαιολογήσει την παλιά τακτική του Ζαχαριάδη σχετικά με (την δυναμική του πολιτική) δικαιολογούσε την παλαιότερη ταχτική του Μάτυας Ράκοσι έλεγε ότι οι αποφάσεις του 20 ο Συνεδρίου είναι σαπουνόφουσκες, επίσης ότι ο Χρούστσιοφ είναι νεοταιριστής ηγέτης και θα δώσει λογαριασμό μια μέρα. Στο χωριό Μπελογιάννης, που εκεί μένουν όλα τα κομματικά στελέχη που χρησιμοποιούνταν παλαιότερα και τώρα ανοιχτά και καθημερινά κατακρίνουν τις αποφάσεις του 20 ου Συνεδρίου και διαδίδουν ότι θα έρθει μια μέρα που ο σ. Χρούστσιοφ θα πληρώσει αυτά που δημιούργησε στην Πολωνία και Ουγγαρία.» 21 «που και πριν και μετά την 6 η Ολομέλεια ήταν επικεφαλής των προσφύγων διορισμένοι από τους σ. Μαγυάρους σκεπασμένα εκφράζονταν και ενάντια στην 6 η Ολομέλεια λέγοντας ότι το Ζαχαριάδη τελικά θα τον κρίνει το συνέδριο 19 Απόσπασμα από την έκθεση του Μιχάλη Τσάντη μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας 7/16/40 20 Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας Φ 7/16/39 21 Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας Φ 7/16/38

και είναι κεφάλαιο για το κόμμα. Οι ίδιοι και ενάντια στο 20 ο Συνέδριο σκεπασμένα εκφράζονταν από παλιά. με τα γεγονότα της Ουγγαρίας η εκδήλωση ενάντια στο 20 ο Συνέδριο έγινε ανοιχτή. Ο σ. έλεγε ότι τα γεγονότα οφείλονται στο 20 ο Συνέδριο και ότι θα την πληρώσει α Χρουστσιόφ. Ο Μαγιάρικος λαός είναι όλοι φασίστες. Ανάλογα περίπου έλεγε και ο ο οποίος αντιπροσωπούσε και τις απόψεις των Ρακοσιστών μέσα στους Έλληνες. Έκφραζε ανοιχτά δυσπιστία προς το σ. Κάνταρ και διατύπωνε την άποψη ότι ο Νάγκυ ήταν από παλιά πράχτορας και ότι όλα έγιναν απ αυτόν τον πράχτορα κατ εντολή την αντίδρασης. Έτσι δεν έχει καμμιά ευθύνη ο Ράκοσι.» 22 Στο μεταξύ στο Ντόχαν γκιάρ «Κρατούσαμε συνεχή επαγρύπνηση, φρουρούσαμε αν και άοπλοι τα χτίρια, και προσπαθούσαμε να εμποδίσουμε το πανικό γιατί και τέτοιες εκδηλώσεις έγιναν και δυστυχώς και από παλιούς συντρόφους. Άρχισε ένα ρεύμα προς τις πρεσβείες των λαϊκών δημοκρατιών για να φύγουν αμέσως και μας πίεζαν να ενεργήσουμε Ο σ. του κόμματος με τον οποίο μιλήσαμε πρακτικά αναγνώρισε ότι καλά είναι να φύγουμε από την Ουγγαρία και ότι θα θέσει το ζήτημα σε συνεδρίαση της Οργανωτικής Επιτροπής Μετά δυο μέρες μου απάντησε ότι ακόμα δε συζήτηση η Οργανωτική Επιτροπή του κόμματος αλλά σε τέσσερα μέλη της που έβαλε το ζήτημα είναι της γνώμης ότι η Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας δεν παραιτείται από της διεθνιστικές υποχρεώσεις και ότι θα παρέχει στους πρόσφυγες ότι και πριν. Στην περίπτωση του Στάλιν βάρος είναι και αυτοί σύμφωνοι ότι ύστερα από την κατάσταση που δημιουργήθηκε εκεί είναι αδύνατο να μείνουν εκεί και μια που η μεταφορά τους σε άλλο μέρος της Ουγγαρίας είναι πάρα πολύ δύσκολη συμφωνούν να φύγουν στο εξωτερικό.» 23 Σε αυτό το σημείο η έκθεση αναφέρετε στο σοβαρότερο επεισόδιο που προέκυψε μεταξύ προσφύγων και Ούγγρων στη διάρκεια της επανάστασης. Σύμφωνα πάλι με την ίδια έκθεση στις 7 Νοεμβρίου η πόλη Στάλιν βάρος «ήταν περικυκλωμένη από τα σοβιετικά στρατεύματα που διαπραγματεύονταν την παράδοση της πόλης με τους Ουγγαρέζους. Κατά το απόγευμα οι τελευταίοι δώσαν διαταγή να κατέβουν όλοι οι κάτοικοι της πόλης στα υπόγεια και η δικοί μας κατέβηκαν στα υπόγεια των δυο σπιτιών που έχουν.» 24 Την ίδια μέρα τα σοβιετικά στρατεύματα βασιζόμενοι στην τεράστια αριθμητική και στρατιωτική τους υπεροχή εξαπέλυσαν γενική επίθεση. Σύμφωνα με των διοικητή του στρατώνα της πόλης ξέσπασε πανικός μεταξύ των αμυντικών, πετάξανε τα όλα τους και τρέξανε όπου μπορούσαν. Ο πανικός διογκώθηκε επειδή οι Έλληνες πρόσφυγες με πυροβόλα χτυπήσαν πισώπλατα την Ουγγρική άμυνα προσφέροντας έτσι βοήθεια στους σοβιετικούς. 25 22 Απόσπασμα από την έκθεση του Μιχάλη Τσάντη μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας 7/16/40 23 Απόσπασμα από την έκθεση του Μιχάλη Τσάντη μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας 7/16/40 24 25 Szidiropoulosz Archimedes: 1956. Görögök a forradalomban, (1956. Έλληνες στην Επανάσταση) Flaccus, Budapest, 1997. σελίδα 34.

Η εκδοχή του Μιχάλη Τσάντη είναι εντελώς διαφορετική. Μετά που οι πρόσφυγες κατέβηκαν στα υπόγεια φτάσανε στα σπίτια τους «δυο ομάδες αντεπαναστατών για να εξοντώσουν τους δικούς μας. Στη μια απ αυτές ήταν επικεφαλής ένας Ούγγρος αξιωματικός που έπιασε τη πόρτα και δεν άφησε να χτυπήσουν, λέγοντας για να χτυπήσετε τους Έλληνες θα περάσετε από το πτώμα μου. Έτσι τους γλίτωσε. Στο άλλο σπίτι η ομάδα των αντεπαναστατών κάλεσε τους άντρες να βγουν από το υπόγειο. Ο πρώτος βγήκε ένας νέος 17 χρονών που ήξερε καλά μαγιάρικα δέχτηκε μια ριπή στο στήθος και έπεσε. Οι άλλοι αντεπαναστάτες είπαν σ αυτόν που πυροβόλησε δεν έπρεπε να βιαστείς πριν βγουν όλοι απάνω. Τότε οι σύντροφοι μας έκλεισαν τη πόρτα. Τότε αυτοί πυροβόλησαν αλλά η πόρτα ήταν σιδερένια και έπαθε τίποτα. Ευτυχώς σε λίγο εκδηλώθηκε η σοβιετική επίθεση.» 26 Συνεπώς οι Έλληνες πρόσφυγες, τουλάχιστον σε αυτό το σπίτι βρίσκονταν στο υπόγειο του σπιτιού κατά τη διάρκεια των μαχών. Προς το παρόν δεν υπάρχουν απόλυτα πειστικές προσωπικές μαρτυρίες, ούτε αρχειακά έγγραφα τα οποία θα επιβεβαίωναν η θα διαψεύδαν τη μία η την άλλη εκδοχή. Έτσι και αλλιώς το υποτιθέμενο πισώπλατο χτύπημα των Ελλήνων «έγινε σε όλους πεποίθηση. Αυτό το είπε και ο σταθμός της Ελεύθερης Ευρώπης, και διαδόθηκε σ όλη τη Ουγγαρία. Η κατάσταση που δημιουργήθηκε στο Στάλιν βάρος είναι πολύ άσκημη. Οι εργάτες πήραν απόφαση να μην πιάσουν δουλιά αν δουλεύουν και οι Έλληνες.» 27 Στην έκθεση του ο Μιχάλης Τσάντης τελικά καταλήγει στο καθοριστικό συμπέρασμα το οποίο φαίνεται να εκφράζει τα συναισθήματα πολλών προσφύγων. «Η γνώμη μου είναι ότι τελικά δεν πρέπει να μείνουν οι πρόσφυγες στην Ουγγαρία.» 28 «Όσων αφορά τους Έλληνες στο Στάλιν βάρος την θέση τους και η Οργανωτική Επιτροπή την θεώρησε ανυποφόρητη» 29. Στην εφημερίδα της πόλης 8 Δεκεμβρίου 1956 με τίτλο Μετακόμισαν οι Έλληνες δημοσιεύτηκε ένα πολύ σύντομο άρθρο με το εξής περιεχόμενο: «Λύθηκε το Ελληνικό ζήτημα. Την Τετάρτη οι Έλληνες του Ντούναπεντελε (παλιά ονομασία του Στάλιν βάρος Ν.Φ.), πάνω από 400 άτομα αναχώρησαν με το ατμόπλοιο Φέρεντς Ντέακ (Ferenc Deák) από το Ντούναπεντελε. Θα εγκατασταθούν στη Τσεχοσλοβακία και θα συνεχίσουν εκεί την συμμετοχή τους στην παραγωγή.» 30 Όσων αφορά την αναχώρηση και των υπόλοιπων Ελλήνων προσφύγων από την Ουγγαρία η κατηγορηματική θέση του αυτόπτη μάρτυρα Μιχάλη Τσάντη η οποία σίγουρα επηρεάστηκε και από την συναισθηματική φόρτωση των πρώτων ημερών, αν και ο ίδιος ήταν μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ δεν υιοθετήθηκε απολύτως από την ηγεσία του ΚΚΕ και στη συνέχεια άρχισε να τροποποιείτε ελαφρώς. 26 7/16/40 27 28 29 14. Νοεμβρίου 1956, Πρακτικά της Συνέλευσης την Οργανωτικής Επιτροπής του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμμα Ουγγαρίας 30 Szidiropoulosz Archimedes: 1956. Görögök a forradalomban, (1956. Έλληνες στην Επανάσταση) Flaccus, Budapest, 1997. σελίδα 36.

Το Δεκέμβρη του 1956 πήγε μια τριμελής αντιπροσωπεία 31 να ξεκαθαρίσει το ζήτημα σχετικά με την αναχώρηση των προσφύγων από την Ουγγαρία. Η αντιπροσωπεία διαπίστωσε εξ αρχής ότι στην Ουγγαρία στους πρόσφυγες «επικράτησε η γνώμη ότι πρέπει να φύγουν απ εκεί και να πάνε σε άλλες Λαϊκές Δημοκρατίες. Αυτό δημιουργήθηκε από τις εξής αιτίες. α.) Από ένα αίσθημα αβεβαιότητας που επικράτησε με τα γεγονότα και ύστερα β.) Από μια σειρά εθνικιστικές εκδηλώσεις που παρουσιάστηκαν σε βάρος των προσφύγων που τις πρώτες ιδιαίτερα μέρες ήταν πολύ έντονες. γ.) Από τις θέσεις που πήραν ορισμένοι υπεύθυνοι σύντροφοι εκεί, σχετικά με την αναχώρηση που την παρουσίασαν και σαν θέση της ΚΕ.» 32 Η αντιπροσωπεία ήρθε σε επαφή με τον αντιπρόσωπο του Ουγγρικού κόμματος. Ο εκπρόσωπος αυτός τους ανακοίνωσε «ότι α κυβέρνηση της Λ. Δημοκρατίας, επειδή υπάρχει ένα σωβινιστικό κύμα σε βάρος των ελλήνων προσφύγων και επειδή θα αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα οικονομικής φύσης (ανεργία)ζήτησε από τις κυβερνήσεις τωμ Λ/ Δημοκρατιών και της Σ. Ένωσης να πάρουν τους πρόσφυγες από την Ουγγαρία. Η Τσεχοσλοβακία δέχτηκε να πάρει 800, η Βουλγαρία 200, η Ρουμανία αρνήθηκε και δεν απάντησαν ακόμα η Σ. Ένωση και η Πολωνία. Εμείς απαντήσαμε ότι η ΚΕ του ΚΚΕ δεν έβαλε τέτοιο ζήτημα. Γιατί δεν το θεωρούμε σωστό από πολιτική πλευρά και γιατί δεν μπορεί να υπολογίζει για εξασφάλιση κατοικίας και δουλιάς από μέρους των λαϊκών δημοκρατιών. Εφόσον όμως το βάζει η Μαγιάρική κυβέρνηση είναι λογαριασμός της κυβέρνησης της Ουγγαρίας και των άλλων κυβερνήσεων. Εμείς δεν είμαστε αντίθετοι.» 33 Επειδή ένα μεγάλο μέρος των προσφύγων «είχε εξασφαλισμένο το ότι θα φύγει. Μερικοί πούλησαν και διάφορα είδη» 34 στους πρόσφυγες επικρατούσε «μεγάλος εκνευρισμός με πολλές εκδηλώσεις άσχημες και με άσχημες εκφράσεις προς την ΚΕ του ΚΚΕ που έχει λαθεμένη θέση και δεν ενδιαφέρεται για τους πρόσφυγες στην Ουγγαρία.» Η ανακοίνωση της θέσης της Κεντρικής Επιτροπής «προκάλεσε διαμαρτυρίες και ακούσαμε κριτική και βρισιές προς την ΚΕ. Πιο σοβαρές ήταν οι εκδηλώσεις στη συνέλευση του χωριού Μπελογιάννης, που μας φέρθηκαν με αντικομματικό-αναρχικό τρόπο.» 35 Στα μέσα του Μάρτη 1957 στάλθηκε μια άλλη αντιπροσωπεία στην Ουγγαρία από τους Β. Ζάχο και Γ. Τρικαλινό μέλη της ΚΕ, και τους Η. Ρούνη και Κ. Λιναρδάτο με επικεφαλής το Π. Ρούσο μέλος του ΠΓ της ΚΕ. του ΚΚΕ. «Η αντιπροσωπεία ήρθε σε επαφή με την ΚΕ του αδελφού κόμματος, της έδοσε πλάνο δουλιάς, και έχοντας έδρα της το Ντόχαγκιαρ της Βουδαπέστης, 31 Η αντιπροσωπεία αποτελείτο από τους Φώκο Βέττα, Μιχάλη Τσάντη, Τάσο Αρνταμάνη 32 Για την κατάσταση των προσφύγων στην Ουγγαρία Πηγή: Αρχείο ΚΚΕ στα ΑΣΚΙ Κουτί/Φάκελος 129 7.16 Εκθέσεις αντιπροσώπων της Κεντρικής Επιτροπής για την Κομματική Οργάνωση Ουγγαρίας Φ 7/16/42 33 34 35

όπου μένουν περίπου χιλιάδες πρόσφυγες μας ήρθε σε επαφή με πολυάριθμα μέλη του κόμματος σ όλη τη χώρα. Το σύνολο των προσφύγων μας στην Ουγγαρία στις 19.3.1957 ήταν 4.705. Την 1.1. 1956 ήταν 5.936.» 36 Οι αριθμοί αυτή σίγουρα έχουν κάποια ανακρίβεια φαίνεται πάντως βέβαιο ότι εκτός από τους πρόσφυγες του Στάλιν βάρος και άλλοι βρήκαν ευκαιρία να εγκατασταθούν σε μια από Λαϊκές Δημοκρατίες. Η αντιπροσωπεία διαπίστωσε ότι η «ομάδα των προσφύγων αγωνιστών μας κράτησε καλή διεθνιστική στάση στην αντεπανάσταση, πράγμα ενίσχυε τη θέση τους στο επαναστατικό κίνημα της Ουγγαρία. Σήμερα οι σύντροφοι μας μετέχουν πιο ενεργά στην ανασυγκρότηση του κόμματος και του λαϊκού κράτους, περίπου 100 απ αυτούς είναι καταταγμένοι στα επαναστ. τάγματα εθνοφρουράς 37.» 38 «Οι συζητήσεις έδειξαν ότι στο ζήτημα της φυγής από την Ουγγαρία, βασική ευθύνη πέφτει στο Σ. Μ. Χ. Τσάντη σαν αναπλ. μέλος της ΚΕ. Δηλώθηκε πως έκανε 5 μέρες να πάει στο Ντόχαγκιαρ κοντά στους πρόσφυγες, δεν αντιμετώπισε σωστά το ζήτημα της φυγής, κυρίως μετά την επικράτηση της επαναστ. κυβέρνησης Κάνταρ.» 39 «Εξαλείφεται η τάση της μετανάστευσης από της Ουγγαρία» 40 36 Έκθεση για τη δουλειά μας στην Ουγγαρία Πηγή: ΑΣΚΙ Φ 7/16/45 37 Μετά την απόλυτη διάλυση του καθεστώτος στη διάρκεια της εξέγερσης του Οκτώβρη, και μετά την καταστολή της επανάστασης από την εισβολή των σοβιετικών στρατευμάτων, στις αρχές του Δεκέμβρη του 1956 τα λεγόμενα επαναστατικά τάγματα εθνοφρουράς ήταν τα μοναδικά εμπιστευτικά όργανα καταστολής στη δικαιοδοσία της κυβέρνησης Κάνταρ. 38 Έκθεση για τη δουλειά μας στην Ουγγαρία Πηγή: ΑΣΚΙ Φ 7/16/45 39 40