2 3 Κοινωνικο-Οικονομική Αποτίμηση του Κλάδου της Κινητής Τηλεφωνίας στην Ελλάδα Η μελέτη με αντικείμενο την «Κοινωνικο-οικονομική Αποτίμηση του κλάδου της Κινητής Τηλεφωνίας στην Ελλάδα» εκπονήθηκε από την ICAP GROUP ΑΕ και το ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ (Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης & Τεχνολογίας). Η μελέτη ανατέθηκε από τις εταιρείες του κλάδου COSMOTE - ΚΙΝΗΤΕΣ ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Α.E., VODAFONE ΠΑΝΑΦΟΝ Α.Ε.Ε.Τ. και WIND ΕΛΛΑΣ ΤΗΛΕΠΙΚΟΙ- ΝΩΝΙΕΣ Α.Ε.Β.Ε. και ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 2008. Η επικαιροποίηση στοιχείων της μελέτης ανατέθηκε από την Ένωση Εταιριών Κινητής Τηλεφωνίας (ΕΕΚΤ) και ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο 2009. Το παρόν κείμενο αποτελεί την επικαιροποιημένη έκδοση της επιτελικής σύνοψης της μελέτης. Σκοπός της μελέτης ήταν να εξετάσει τη συνεισφορά, τις επιπτώσεις, την παρούσα κατάσταση και τις μελλοντικές προοπτικές του κλάδου της κινητής τηλεφωνίας και να συνεισφέρει στο δημόσιο διάλογο για τη διατύπωση θέσεων και προτάσεων από τους αρμόδιους φορείς και την Πολιτεία. Οι μελετητές χρησιμοποίησαν την πρόσφατη διεθνή βιβλιογραφία, πραγματοποίησαν πρωτογενείς έρευνες σε καταναλωτές και επιχειρήσεις, και κατέγραψαν απόψεις αρμοδίων φορέων. Αναλύθηκαν επίκαιρα ζητήματα αναφορικά με το ρόλο, τη συνεισφορά, το πλαίσιο λειτουργίας και τις επιπτώσεις της κινητής τηλεφωνίας στη χώρα μας. Οι πηγές και μέθοδοι αναφέρονται στη πλήρη μελέτη. Για την εκπόνηση της παρούσας επιτελικής σύνοψης αντλήθηκαν στοιχεία από τις τρεις επιχειρήσεις του κλάδου, από δευτερογενείς πηγές (ICAP DataBank, ΕΣΥΕ και διεθνείς κλαδικές μελέτες) καθώς επίσης από πρωτογενείς έρευνες καταναλωτών και επιχειρήσεων οι οποίες είχαν διεξαχθεί στο πλαίσιο της αρχικής μελέτης.
4 1. Εισαγωγή Η κινητή τηλεφωνία αποτελεί το σημαντικότερο κλάδο των ηλεκτρονικών επικοινωνιών, έχοντας ξεπεράσει τον κλάδο της σταθε- 2. Η κοινωνικοοικονομική συνεισφορά των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας στην Ελλάδα Η αναγκαιότητα της χρήσης του κινητού τηλεφώνου στις επιχειρήσεις έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς, 7 στις 10 επιχειρήσεις Ο.Ε./ ρής τηλεφωνίας, τόσο σε διείσδυση 1 όσο και έσοδα. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΕΤΤ 2, η Ελλάδα βρίσκεται πάνω από τον Ευρωπαϊκό 2.1. Συνεισφορά του κλάδου στην εθνική οικονομία Ε.Ε. & Ελεύθεροι επαγγελματίες αλλά και 8 στις 10 Α.Ε. & Ε.Π.Ε, θεωρούν αδύνατο / αρκετά δύσκολο να συνεχίσουν τη δραστηριότητα μέσο όρο σε ό,τι αφορά τη διείσδυση της κινητής τηλεφωνίας (δι- Ο κλάδος της κινητής τηλεφωνίας έχει ουσιαστική συμβολή των εργασιών της επιχείρησής τους χωρίς το κινητό τηλέφωνο. είσδυση 122% στην Ελλάδα, έναντι 119% στην ΕΕ27). στην ανάπτυξη της χώρας, καθώς συνεισφέρει τόσο από την πλευρά της προσφοράς των υπηρεσιών και συσκευών κινητής τηλε- Ακόμα, οι επιχειρήσεις που παρέχουν κινητά τηλέφωνα στους φωνίας όσο και από την πλευρά της χρήσης της κινητής τηλεφω- εργαζόμενους δηλώνουν ότι: νίας. Ειδικότερα σε ότι αφορά την πλευρά της προσφοράς, το 2008 έχει αυξηθεί ο όγκος εργασιών τους (48% των επιχειρήσεων) ο κλάδος: έχει αυξηθεί η παραγωγικότητα τους (4% των Ο.Ε., Ε.Ε. και αντιστοιχεί στο 1,88% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος Ελ. Επ. και 3% των Α.Ε. και Ε.Π.Ε.) (ΑΕΠ) έναντι 1,3% στην ΕΕ το 2007, έχει μειωθεί ο χρόνος διεκπεραίωσης των εργασιών (8% συνεισφέρει 1,9 δις στα δημόσια έσοδα (εκ των οποίων τα των Ο.Ε., Ε.Ε. και Ελ. Επ. και % των Α.Ε. και Ε.Π.Ε.) 1, δις είναι φορολογικά έσοδα και περίπου 400 εκ. αφο- Πρόσβαση εργαζομένων εκτός χώρου εργασίας σε ρούν σε ασφαλιστικές εισφορές), πληροφορίες ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΩΦΕΛΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΚΙΝΗΤΕΣ έχει δημιουργήσει (άμεσα και έμμεσα) 8.000 θέσεις εργασί- Περιορισμός αντιπαραγωγικών μετακινήσεων ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ας με ακαθάριστο εισόδημα 2, δις, Παραγωγική χρήση του χρόνου μετακινήσεων Η Παγκόσμια Τράπεζα στην πλέον πρόσφατη έκδοση της περι- έχει συμβάλλει ουσιαστικά στη μείωση του πληθωρισμού Καλύτερη διαχείριση απρόβλεπτων περιστατικών κατά τη οδικής της μελέτης ΙC4D 2009 4 εκτιμά ότι, η συνεισφορά της κινη- μέσω της συνολικής μείωσης τιμών των υπηρεσιών κινητής κίνηση τής τηλεφωνίας και άλλων τεχνολογιών στην οικονομική ανάπτυξη τηλεφωνίας κατά 37,1% μεταξύ 1999 και 2008. Καλύτερος συντονισμός χρόνου συναντήσεων και περιορι- ανά 10 ποσοστιαίες μονάδες διείσδυσης στον πληθυσμό ανέρχε- σμός του χρόνου αναμονής σε συναντήσεις για την προσέ- ται σε 0,% του ΑΕΠ για ανεπτυγμένες χώρες. Χρησιμοποιώντας Τα τελευταία χρόνια, η κινητή τηλεφωνία συνεχίζει να παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη στη χώρα μας, τουλάχιστον σε ονομαστικούς όρους διείσδυσης, φτάνοντας στο τέλος του 2008 τα 13,8 εκατομμύρια ενεργούς συνδρομητές 3. Παράλληλα, με τη συνεχιζόμενη αύξηση της διείσδυσης των δικτύων 2ης γενιάς και της χρήσης φωνητικών υπηρεσιών, τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε και η ουσιαστική ανάπτυξη των δικτύων τρίτης γενιάς, τα οποία στο τέλος του 2008 υπερέβησαν τους 1, εκατομμύρια ενεργούς συνδρομητές 3. Επιπλέον, οι συνδρομητές που χρησιμοποιούν τα δίκτυα κινητής Υπολογισμός Συνεισφοράς Κινητής Τηλεφωνίας στο ΑΕΠ 2008 (ποσά σε χιλ. ) Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (Ελλάδα και εξωτερικό) 4.0.892 μείον: πληρωμές προς προμηθευτές εξωτερικού 1.339.24 Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (Ελλάδα) 3.311.48 πλέον: τέλος κινητής τηλεφωνίας 242.708 πλέον: ΦΠΑ 929.784 Ακαθάριστο εγχώριο προϊόν κλάδου (Ελλάδα) 4.484.140 Συνολικό ακαθάριστο εγχώριο προϊόν Ελλάδας (2008) 239.141.2 Μερίδιο κλάδου στο ΑΕΠ 1,88% Πηγές: Επεξεργασία οικονομικών καταστάσεων παρόχων, Gfk Hellas, ICAP Databank, Τράπεζα της Ελλάδος λευση όλων των συμμετεχόντων Αύξηση του ανταγωνισμού γενικότερα στο χώρο των επικοινωνιών (σταθερή τηλεφωνία, διαδίκτυο) με αποτέλεσμα τη μείωση τιμών, τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών και την ανάπτυξη καινοτομιών Τα οφέλη εστιάζονται κυρίως σε επαγγελματικές κατηγορίες με υψηλή κινητικότητα όπως οι πωλητές, οι οδηγοί, οι τεχνικοί, ελεύθεροι επαγγελματίες διαφόρων ειδικοτήτων και υψηλόβαθμα στελέχη μεγάλων εταιριών. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ: Με βάση την πρωτογενή έρευνα η την παραπάνω εκτίμηση και στοιχεία για τη διείσδυση της κινητής τηλεφωνίας στον πληθυσμό της Ελλάδας μπορεί να υπολογιστεί η επίδραση της αύξησης της χρήσης των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας στη συνολική οικονομική ανάπτυξη. Όπως φαίνεται από το παρακάτω διάγραμμα, τα έτη 1999 2001 όπου η διείσδυση αυξανόταν με τον ταχύτερο ρυθμό, το 20% περίπου του ρυθμού ανάπτυξης της οικονομίας οφειλόταν στην επίδραση από την αύξηση της χρήσης των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας. Με τη σταδιακή σταθεροποίηση της διείσδυσης τα επόμενα έτη, η συνεισφορά της ανάπτυξης του κλάδου στην οικονομική ανάπτυξη των επόμενων ετών μειώθηκε σε επίπεδα που είναι πιο κοντά στο μερίδιο του στην οικονομία. τηλεφωνίας για πρόσβαση στο διαδίκτυο μέσω φορητού υπολο- οποία πραγματοποιήθηκε σε 1.000 επιχειρήσεις ιδιωτικού τομέα γιστή (mobile broadband) ανήλθαν στο τέλος του 2008 σε 180 χι- Παράλληλα, η κινητή τηλεφωνία επιδρά στην παραγωγικότητα, (00 ΑΕ & ΕΠΕ και 00 ΟΕ, ΕΕ και Ελεύθεροι Επαγγελματίες) πα- Με βάση τον παραπάνω υπολογισμό, η συνολική συνεισφορά λιάδες 3. Με έσοδα της τάξης των 4,7 δισ. το 2008 στην Ελλάδα, λόγω των δυνατοτήτων που προσφέρει ως τεχνολογία για την επι- νελλαδικά το 2008, προέκυψε ότι: του κλάδου στην εθνική οικονομία ανέρχεται σε 3,% το 2008. η κινητή τηλεφωνία είναι ένας ιδιαίτερα σημαντικός, σε μέγεθος, κοινωνία μεταξύ κινούμενων σημείων και την πρόσβαση σε πλη- Αφαιρώντας από το ποσοστό αυτό τη συνεισφορά του κλάδου από κλάδος. Η συνεισφορά του στην ελληνική οικονομία έχει υπάρξει ροφορίες εκτός χώρου εργασίας. Ειδικότερα, η κινητή τηλεφωνία Ως βασικά οφέλη / πλεονεκτήματα από τη χρήση του κινητού την πλευρά της προσφοράς (δηλαδή την επίδραση στην οικονομία ιδιαίτερα σημαντική από τα πρώτα χρόνια δραστηριοποίησης του συνέβαλε στα εξής: τηλεφώνου αναγνωρίζονται: από τη δημιουργία εισοδημάτων μέσω της παραγωγής προϊόντων κλάδου στην Ελλάδα, στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η συνεχής Ταχύτερη επικοινωνία επικοινωνία με πελάτες, εργαζομέ- Η άμεση επικοινωνία με πελάτες και συνεργάτες και υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας) που εκτιμήθηκε για το 2008 σε ανάπτυξη της κινητής τηλεφωνίας έχει συντελέσει έτσι ώστε στο νους, συνεργάτες και προμηθευτές Η αυτονομία που παρέχει 1,88% του ΑΕΠ, προκύπτει η συνεισφορά του κλάδου στην οικονο- τέλος του 2008, ο κλάδος να αντιστοιχεί περίπου στο 2% του Ακα- Επικοινωνία εργαζομένων / επαγγελματιών σε κίνηση / Η δυνατότητα χρήσης του κινητού τηλεφώνου χωρίς περιο- μία από την πλευρά του χρήστη (1,78% του ΑΕΠ). Το ποσοστό αυτό θάριστου Εγχώριου Προϊόντος της χώρας. εκτός γραφείου με πελάτες ή τα κεντρικά γραφεία ρισμούς χρόνου και τόπου δείχνει την επίδραση των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας στην πα-
7 Συνεισφορά κινητής τηλεφωνίας στην ανάπτυξη λόγω αύξησης της χρήσης Ποσοστό χρηστών κινητής τηλεφωνίας στον πληθυσμό Ποσοστό πληθυσμού (όλων των ηλικιών) που χρησιμοποιεί κινητό Μερίδιο ανάπτυξης συνολικής οικονομίας που οφείλεται στην αύξηση της διείσδυσης της κινητής τηλεφωνίας 90% 80% 70% 0% 0% 40% 30% 20% 10% 0% Πηγή: Επεξεργασία από ICAP στοιχείων από Παγκόσμια Τράπεζα και Forrester Research ραγωγικότητα των επιχειρήσεων που αξιοποιούν τις δυνατότητες της τεχνολογίας αυτής. 2.2. Ωφέλειες στην Κοινωνία / Ποιότητα Ζωής Η ανάπτυξη της κινητής επικοινωνίας έχει αναμφισβήτητα επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τη ζωή όλων των Ελλήνων, αλλάζοντας τα δεδομένα στο χώρο της επικοινωνίας και της πληροφορίας. Σήμερα, οι δυνατότητες επικοινωνίας έχουν διευρυνθεί, προσφέροντας μεγαλύτερη ελευθερία στις κοινωνικές επαφές, στην ψυχαγωγία, την ενημέρωση καθώς και τις επαγγελματικές δραστηριότητες. Η κινητή επικοινωνία μας διευκολύνει στην: Διαχείριση και διεύρυνση κοινωνικών επαφών Καλύτερη ενημέρωση και πρόσβαση σε πληροφορίες Διατήρηση συνεχούς επαφής με αγαπημένα πρόσωπα Αμεσότερη και πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης Η κινητή τηλεφωνία διευκολύνει κατηγορίες πολιτών με ειδικές ανάγκες, συνεισφέροντας στην ισότιμη διαβίωση και επικοινωνία: Ατόμων με προβλήματα όρασης, με τεχνολογία «αληθινής φωνής» (real speak), που παρέχει εκφώνηση των λειτουργιών του κινητού, των SMS και του τηλεφωνικού καταλόγου Ατόμων με προβλήματα ακοής ή ομιλίας μέσω γραπτών μηνυμάτων SMS Οι υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας συνεισφέρουν επίσης σημαντικά στην ενίσχυση της ασφάλειας των Ελλήνων πολιτών, αυξάνοντας σημαντικά την απόκριση υπηρεσιών εκτάκτου ανάγκης. 1994 199 199 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 200 Ακόμα, οι υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας είναι οι πιο εύκολα προσβάσιμες υπηρεσίες επικοινωνίας. Η προσιτή τιμή απόκτησης βασικών υπηρεσιών προπληρωμένης κινητής (< ) και η μη αναγκαία προσκόμιση εγγράφων (ΑΦΜ κ.α.) κατέστησαν το κινητό τηλέφωνο προσβάσιμο σε οικονομικούς μετανάστες και ηλικιακά νέους πολίτες, κοινωνικές ομάδες χωρίς δυνατότητα αγοράς υπηρεσιών σταθερής τηλεφωνίας. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ 200 2007 2008 2% 20% 1% 10% % 0% Μερίδιο ρυθμού ανάπτυξης Με βάση την πρωτογενή έρευνα η οποία πραγματοποιήθηκε σε 1.000 άτομα πανελλαδικά το 2008 προέκυψε ότι: Τα πιο σημαντικά οφέλη / πλεονεκτήματα από τη χρήση του κινητού τηλεφώνου συνδέονται κυρίως με την έννοια της ελευθερίας και της ασφάλειας. Αντιλαμβανόμενα οφέλη / πλεονεκτήματα από τη χρήση κινητού τηλεφώνου Γενικό Κοινό Ελευθερία να τηλεφωνήσεις όπ ου και όπ οτε θελήσεις Ασφάλεια να γνωρίζεις ότι μπορείς να τηλεφωνήσεις απ ό οπ ουδήπ οτε Ασφάλεια ή και σωτηρία σε π εριπ τώσεις έκτακτης ανάγκης (πχ υγείας, σεισμού, φωτιάς κλπ ) Δυνατότητα να σε βρίσκουν όπου και εάν είσαι Aπ οτελεσματικότερη διαχείριση της π ροσωπ ικής και επαγγελματικής ζωής Μπ ορεί να χρησιμοπ οιηθεί ως συσκευή για να κάνεις διάφορα π ράγματα, όπ ως να μπ εις στο ίντερνετ, να στείλεις e-mail, απ ό οπ ουδήπ οτε Αντικατάσταση διαφόρων άλλων συσκευών (πχ ακούς μουσική όπ οτε θέλεις) 1 4 10 21 37 34 Η συντριπτική πλειονότητα του κοινού αναγνωρίζει ότι η κινητή τηλεφωνία «έχει φέρει πιο κοντά σε αυτούς / τους έχει εξοικειώσει με τις νέες τεχνολογίες», έχει κάνει «ευκολότερη τη ζωή των ανθρώπων στις απομακρυσμένες περιοχές», βοηθάει «σημαντικά το έργο των αρχών και φορέων σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης». Το 81% του γενικού κοινού θεωρεί ότι, οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας παρέχουν ευρεία γκάμα ποιοτικών προϊόντων και υπηρεσιών, ενώ το 78% αναφέρει ότι παρέχουν πακέτα / υπηρεσίες που συμφέρουν. Πηγή ΕΕΤΤ, «Επικοινωνίες εν Τάχει» Τεύχος 21, Ιούλιος 2009 Βάσει της έρευνας, το επίπεδο εξυπηρέτησης των πελατών ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ από τις εταιρείες είναι ικανοποιητικό, καθώς ο δείκτης μέτρησης της Εταιρικής Φήμης των εταιριών κινητής τηλεφωνίας εταιριών της κινητής τηλεφωνίας στην Ελλάδα έχει συμβάλλει τόσο Περίπου 9 στις 10 επιχειρήσεις συμφωνούν ότι το πλήθος των ανέρχεται σε υψηλότερα επίπεδα, συγκριτικά με άλλους, σημαντικούς για την Ελλάδα, κλάδους. νικότερα στις «επιλογές που έχει μια επιχείρηση σχετικά με τον πά- «στην καλύτερη παροχή υπηρεσιών στις επιχειρήσεις» όσο και γεροχο κινητής τηλεφωνίας που θα συνεργαστεί». 2.3. Επίπεδο ανταγωνισμού TRI*M Index - Consumer 2008 Δείκτης Εταιρικής Φήμης Target Groups Γενικό Κοινό High Corporate Reputation 70 0 30 10 Low Corporate Reputation Θετική Εταιρική Φήμη 3 4 34 22 18 7 Mobile Fixed Telephony Banks Airline Coastal Food and Drink Telephony Companies Companies Companies Base 971 994 93 88 89 97 Αρνητική Εταιρική Φήμη Κινητή Σταθερή Τράπεζες Αεροπορικές Με δεδομένα τα χαμηλά περιθώρια διαφοροποίησης των υπαρχόντων προϊόντων Τηλεφωνίακινητής Τηλεφωνία τηλεφωνίας, η ωρίμανση Εταιρείες της αγοράς έχει Πηγή: οδηγήσει TNS - ICAP τις (Ανάλυση εταιρείες ΤΡΙ*Μ του - κλάδου Corporate σε Reputation μια προσπάθεια Index) προσέλκυσης και διατήρησης πελατών μέσω στρατηγικών ηγεσίας κόστους. Το αποτέλεσμα είναι ο αυξημένος ανταγωνισμός στην αγορά και η συνεχής πτωτική τάση των τιμών κινητής τηλεφωνίας προς όφελος των καταναλωτών. Ένας ακόμα δείκτης που καταδεικνύει τον υψηλό βαθμό ανταγωνισμού μεταξύ των εταιριών κινητής τηλεφωνίας, είναι ο δείκτης αλλαγής παρόχου (churn rate), σύμφωνα με τον οποίο ο συνολικός αριθμός αιτήσεων φορητότητας αριθμών κινητής τηλεφωνίας έως το τέλος του 2008 ανέρχεται σε 1,19 εκατομμύρια συνδέσεις. Ακτοπλοία Επιπρόσθετα, η συντριπτική πλειοψηφία του γενικού κοινού θεωρεί ότι οι επιλογές του σχετικά με τον πάροχο κινητής τηλεφωνίας είναι αρκετές και μάλιστα αναγνωρίζει και συγκεκριμένα οφέλη. Το 89% του κοινού δηλώνει συμφωνία με την άποψη ότι «οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας είναι αρκετές και ο καταναλωτής μπορεί να επιλέξει μεταξύ αυτών». Επίσης συμφωνεί (83%) ότι το γεγονός αυτό συμβάλλει στην «παροχή καλύτερων υπηρεσιών στον καταναλωτή». 3. Τάσεις και προοπτικές του κλάδου Η Ελλάδα εμφάνισε υψηλό ρυθμό αύξησης των εσόδων του κλάδου μέχρι το 200 (μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής 14% την Κλάδος περίοδο Τροφίμων 2001-200). και Το 2007 και 2008 όμως, τα συνολικά έσοδα Ποτών των εταιριών κινητής τηλεφωνίας σημείωσαν στασιμότητα, ενώ το 2009 εκτιμάται ότι θα παρουσιάσουν πτώση..000 4.00 4.000 3.00 3.000 2.00 2.000 1.00 1.000 00 Έσοδα Κλάδου Κινητής Τηλεφωνίας εκ. 4.2 4.94 4.729 4.322 4.09 3.92 3.0 30,1% 17,% 14,0% Αύξηση, % 4,7% 1,% 2,9% 0 2 002 20 03 20 04 200 20 0 2 007 20 08 Πηγή: Ισολογισμοί Εταιριών, ICAP 7% % % 4% 3% 2% 1% % -% Πηγή: TNS - ICAP Κανένα όφελος, πλεονέκτημα %
8 9 2.000 1.800 1.00 1.400 EBITDA Κλάδου Κινητής Τηλεφωνίας εκ. 1.714 1.733 1.719 1.0 1.0 1.340 1.11 1.200 2% 1.000 1,4% 1,4% 800 1% 00,8 % 400 2,9% 1,1% % 200 0-0,8% -% 20 02 2 003 20 04 2 00 200 2 007 200 8 Πηγή: Ισολογισμοί Εταιριών, Ανάλυση ICAP Αύξηση 4% 3% Η μείωση του ρυθμού αύξησης των εσόδων των εταιριών του κλάδου οφείλεται, μεταξύ άλλων, στις χαμηλότερες τιμές που συνεχώς προσφέρουν οι εταιρείες σαν αποτέλεσμα του αυξανόμενου ανταγωνισμού. Ταυτόχρονα, η πτώση των τιμών λιανικής δεν αντισταθμίζεται πλέον από σημαντική αύξηση του αριθμού συνδρομητών. Τα αρνητικά μακροοικονομικά στοιχεία στην Ελλάδα και διεθνώς, λόγω της συνεχιζόμενης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης (που συμπιέζουν τη χρήση), σε συνδυασμό με τον εντεινόμενο ανταγωνισμό στον κλάδο και τις κανονιστικές ρυθμίσεις (που συμπιέζουν τις τιμές), αναμένεται να διατηρήσουν ή να επι-ταχύνουν Ο αριθμοδείκτης άμεσης ρευστότητας παρουσίασε μείωση της τάξης του 20%, μειώνοντας έτσι την ικανότητα των εταιριών να ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στις άμεσες υποχρεώσεις τους, ενώ ο αριθμοδείκτης ταμειακής επιβάρυνσης παρουσίασε σημαντική μείωση %, γεγονός που υποδηλώνει είτε τη μείωση των ιδίων κεφαλαίων τους είτε την αύξηση των υποχρεώσεών τους. Η στασιμότητα των εσόδων και η αρνητική οικονομική συγκυρία είχε επίπτωση και στις διαφημιστικές δαπάνες των εταιριών, καθώς μειώθηκαν σημαντικά στο σύνολό τους, κατά 2% το 2008 σε σχέση με το 2007. Ο πραγματικός ρυθμός αύξησης της διείσδυσης της κινητής τηλεφωνίας στη χώρα μας αναμένεται να επιβραδυνθεί φυσιολογικά στο μέλλον, καθώς η αγορά πλησιάζει σχεδόν σε καθολική διείσδυση. Έτσι, η Ελλάδα αναμένεται να ακολουθήσει την επικρατούσα ευρωπαϊκή τάση, όπου ο ρυθμός αύξησης των συνδρομητών κινητής τηλεφωνίας αναμένεται να μειωθεί σταδιακά στα επίπεδα του 2,7% και 2% τα έτη 2009 και 2010 αντίστοιχα. Επίσης, η κερδοφορία του κλάδου αναμένεται να συρρικνωθεί, με το μέσο EBITDA του κλάδου να μειώνεται σε 2,1% το 2013, λόγω, ανάμεσα σε άλλα, και της συνεχιζόμενης πτωτικής τάσης στο μέσο έσοδο ανά συν- Αύξηση του σχετικού μεριδίου αγοράς της καρτοκινητής τηλεφωνίας. Επιτάχυνση της αντικατάστασης σταθερής με κινητή τηλεφωνία. Αύξηση της ζήτησης για συσκευές που υποστηρίζουν ευρυζωνικές υπηρεσίες σαν μια φθηνότερη εναλλακτική στο σταθερό broadband. Διαφημιστική Δαπάνη Κλάδου Κινητής Τηλεφωνίας Εκατομ. Ετήσιος Ρυθμός Αύξησης 73 9 Πηγή: Media Services * Μέσος Ετήσιος Ρυθμός Αύξησης 31% 11% 3% 33% -2% 10 110 14 110 2003 2004 200 200 2007 2008 8,% CAGR* νιων συμβολαίων για τη στόχευση καταναλωτών που επιθυμούν να σταθεροποιήσουν και να ελέγξουν τα έξοδά τους. Όμως, για την παροχή νέων υπηρεσιών και την εξασφάλιση της βιώσιμης ανάπτυξης του κλάδου στο μέλλον, προϋπόθεση είναι η υλοποίηση των απαιτούμενων επενδύσεων από την πλευρά των εταιριών. Ειδικότερα, οι επενδύσεις για τη συντήρηση των υφιστάμενων δικτύων και την περαιτέρω ανάπτυξή τους είναι καθοριστικός παράγοντας επιτυχίας. Ο κλάδος έχει επενδύσει μέχρι σήμερα, δισ., ενώ απαιτούνται επιπλέον επενδύσεις ύψους 00 εκατομμυρίων ανά έτος για τα επόμενα 3 έτη. Τέτοιες επενδύσεις μπορούν ακόμα να αποτελέσουν ισχυρό κίνητρο για ευρύτερη οικονομική ανάπτυξη, δεδομένης της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας και των πολλαπλασιαστικών ωφελειών που δημιουργούν στο σύνολο της οικονομίας. Ειδικότερα, η δυνατότητα του κλάδου της κινητής τηλεφωνίας να προσφέρει οικονομική μεγέθυνση σε συνθήκες οικονομικής ύφεσης είναι αδιαμφισβήτητη έρευνες αποδεικνύουν μια ευθεία θετική σχέση μεταξύ της ανάπτυξης του κλάδου της κινητής τηλεφωνίας και της αύξησης του ΑΕΠ σε μία χώρα 9. την πτωτική τάση στα έσοδα των εταιριών τα επόμενα χρόνια. Η δρομητή (ARPU), το οποίο αναμένεται να μειωθεί σε 1 το 2013 7. τάση αυτή έχει ήδη αρχίσει να διαφαίνεται, με τα οικονομικά στοιχεία του 2008 να παρουσιάζουν κάμψη σε όλους σχεδόν τους επιμέρους δείκτες. Ειδικότερα: Τα συνολικά έσοδα των εταιριών αυξήθηκαν κατά 2,9% το 2008 σε σχέση με το 2007. Το 2009, με βάση τα αποτελέσματα του πρώτου εξαμήνου, αναμένεται μείωση των εσόδων από % έως 12%. Τα Κέρδη προ Φόρων, Τόκων και Αποσβέσεων (EBITDA) μειώθηκαν ελαφρά το 2008 σε σχέση με το προηγούμενο έτος, ενώ ο δείκτης κέρδη προ φόρων προς απασχολούμενα κεφάλαια (ROCE) ανήλθε σε 11,4%, ποσοστό που είναι συγκρίσιμο με άλλους κλάδους της ελληνικής οικονομίας και ελαφρά χαμηλότερο από το αντίστοιχο ποσοστό το 2007. Τα συνολικά Λειτουργικά Κέρδη των εταιριών μειώθηκαν κατά 4% σε σχέση με το 2007 και διαμορφώθηκαν στα εκ., ενώ το περιθώριο μικτού κέρδους μειώθηκε κατά 13% και ανέρχεται πλέον στο 40%. Το μέσο μηνιαίο έσοδο ανά χρήστη (ARPU) στο τέλος του 2008 διαμορφώθηκε στα 20,2, παρουσιάζοντας μείωση κατά 14% σε σχέση με το 2007. Μερικές από τις συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στον κλάδο τα επόμενα χρόνια αναμένεται να είναι: Μείωση των δαπανών των καταναλωτών για κινητή τηλεφωνία, με αποτέλεσμα χαμηλότερη χρήση και συνεπώς χαμηλότερα έσοδα για τις εταιρίες. Αύξηση του ανταγωνισμού των εταιριών, με αποτέλεσμα τη συνεχιζόμενη μείωση τιμών και την προσφορά πακέτων σταθερών χρεώσεων στα περισσότερα είδη προσφερόμενων υπηρεσιών. Εμπλουτισμός του προϊοντικού μείγματος με υπηρεσίες δεδομένων και δεσμοποιημένες υπηρεσίες. Συμπίεση των περιθωρίων κέρδους των εταιριών και πιθανή περαιτέρω πίεση στα οικονομικά τους στοιχεία. Ορθολογικοποίηση των δικτύων διανομής και των δαπανών διαφημιστικής προβολής (βλ διάγ-ραμμα). Μείωση της πιστότητας των πελατών και αυξημένα churn rates, λόγω της συνεχούς αναζήτησης των καταναλωτών για προσφορές. Πιθανή μεταβολή των σχετικών μεριδίων αγοράς των εταιριών του κλάδου. Παράγοντες που μπορεί να επιβραδύνουν ή ανασχέσουν την πτωτική τάση της αγοράς στα επόμενα χρόνια μπορεί να είναι: Η αναμενόμενη αύξηση χρήσης των κινητών υπηρεσιών δεδομένων και ειδικότερα των υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο (mobile broadband). H παροχή δεσμοποιημένων υπηρεσιών (κινητή τηλεφωνία σε συνδυασμό με σταθερή τηλεφωνία, πρόσβαση στο Διαδίκτυο ή/και υπηρεσίες περιεχομένου). Ο τρόπος που οι εταιρίες του κλάδου θα αντιδράσουν σε αυτές τις τάσεις της αγοράς στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, θα καθορίσει και την επιτυχία τους για την έξοδο από αυτήν. Τέτοιες κινήσεις των εταιριών μπορεί να περιλαμβάνουν: Στόχευση σε υπηρεσίες δεδομένων και επενδύσεις στην ανάπτυξη/αναβάθμιση των δικτύων 3ης γενιάς για την υποστήριξη πρόσβασης στο mobile internet. Ανάπτυξη δεσμοποιημένων υπηρεσιών για την εκμετάλλευση των τάσεων των χρηστών για αντικα-τάσταση των σταθερών τηλεφωνικών συνδέσεων με κινητές (Fixed-mobile substitution - FMS). Σταθερή τιμολόγηση υπηρεσιών και προσφορές μακροχρό- Ο κλάδος κατέχει σημαίνουσα θέση που συνδυάζει επενδύσεις υψηλής τεχνολογίας, βελτίωση παραγωγικότητας και κοινωνικές πολιτικές στα πλαίσια γεφύρωσης του ψηφιακού χάσματος, και επομένως μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην επιτάχυνση της ανάπτυξης. Όμως, η πραγματοποίηση επενδύσεων σε ένα δυσμενές μακροοικονομικό περιβάλλον δεν είναι εύκολη και συνοδεύεται από μια σειρά από προκλήσεις, όπως: Η οικονομική κρίση αυξάνει το κόστος κεφαλαίου και επομένως δυσχεραίνει την πραγματοποίηση επενδύσεων, ειδικότερα σε ένα επισφαλές οικονομικό και επενδυτικό περιβάλλον. Οι νομοθετικές και κανονιστικές ρυθμίσεις, ειδικότερα όσες επηρεάζουν το συνολικό κόστος των υπηρεσιών του κλάδου για τους καταναλωτές (π.χ. φορολόγηση και ρυθμίσεις τιμών), δημιουργούν επιπρόσθετες σημαντικές επιβαρύνσεις για τον κλάδο.
10 11 Τα γραφειοκρατικά εμπόδια (π.χ. καθεστώς αδειοδότησης) δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο τη δυνατότητα των εταιριών του κλάδου να επενδύσουν σε ανάπτυξη των υποδομών τους. Σύμφωνα με τη GSMA 10, η Πολιτεία μπορεί να διευκολύνει το επενδυτικό κλίμα στον κλάδο: Απελευθερώνοντας εναρμονισμένα ψηφιακό μέρισμα φάσματος με τρόπο που να ενθαρρύνει τις επενδύσεις σε υποδομές. Μειώνοντας τους επιβαλλόμενους φόρους. Ενθαρρύνοντας επιχειρηματικές συμφωνίες για διαμοιρασμό υποδομών. Αναβάλλοντας περαιτέρω κανονιστικές ρυθμίσεις τιμών, κατά κύριο λόγο αυτές που επηρεάζουν τη λιανική και μειώνουν τα έσοδα των παρόχων και κατά συνέπεια περιορίζουν τις αποφάσεις τους για επενδύσεις. Εξαλείφοντας γραφειοκρατικά εμπόδια και καθυστερήσεις στην έγκριση επενδυτικών σχεδίων. 3.1. Κινητή τηλεφωνία και mobile broadband: Συνεισφορά του κλάδου στη μείωση του ψηφιακού χάσματος Η Ελλάδα παραμένει μεταξύ των ουραγών στη διείσδυση της ευρυζωνικότητας, παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί τα τελευταία χρόνια. Η διείσδυση των γραμμών σταθερής ευρυζωνικής πρόσβασης στην Ελλάδα ανέρχεται σε μόλις 13,44% ξεπερνώντας μόνο τη Σλοβακία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και την Πολωνία από τις χώρες της ΕΕ27. Στα πλαίσια της εκπεφρασμένης εθνικής και ευρωπαϊκής βούλησης να ενθαρρυνθεί με κάθε τρόπο η ανάπτυξη ευρυζωνικών υποδομών και υπηρεσιών ως μέσο αναγκαίο για την ανάπτυξη της Κοινωνίας της Πληροφορίας και την ψηφιακή σύγκλιση, το κινητό τηλέφωνο μπορεί να αποτελέσει ισχυρό σύμμαχο των σχετικών προσπαθειών. Τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας έχουν τεράστιες προοπτικές εδραίωσης ως η βασικότερη τεχνολογία πρόσβασης στο Διαδίκτυο στο μέλλον, καθώς από το 2011 αναμένεται ότι ο παγκόσμιος αριθμός συνδρομητών mobile broadband θα ξεπεράσει αυτόν των σταθερών. ή υστερούντων σήμερα ομάδων του πληθυσμού στις ευρυζωνικές εφαρμογές και υπηρεσίες. 3.2. Προκλήσεις του κλάδου κινητής τηλεφωνίας στην Ελλάδα Το μέγεθος της εκτιμώμενης μελλοντικής συνεισφοράς του κλάδου στην ελληνική οικονομία και κοινωνία θα εξαρτηθεί από την ικανότητα του να επιτύχει υγιείς ρυθμούς ανάπτυξης εν μέσω ενός δυσμενούς μακροοικονομικού περιβάλλοντος λόγω της συνεχιζόμενης οικονομικής κρίσης. Οι σημαντικότερες σήμερα προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του κλάδου είναι: Η μείωση του κόστους απόκτησης υπηρεσιών από τους καταναλωτές Η διευκόλυνση της ανάπτυξης νέων υπηρεσιών 3.2.1. Μείωση του κόστους απόκτησης υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας από τους καταναλωτές Προκειμένου η κινητή τηλεφωνία να επιτελέσει το ρόλο της ως κινητήρια δύναμη ανάπτυξης της ανταγωνιστικότητας της χώρας και της παραγωγικότητας της οικονομίας και ως μοχλός μείωσης του ψηφιακού χάσματος, είναι σημαντικό το συνολικό κόστος χρήσης κινητών υπηρεσιών να παραμείνει χαμηλό και σε κάθε περίπτωση συγκρίσιμο με το γενικό κόστος τηλεπικοινωνιών και τα ισχύοντα σε άλλες χώρες. Στη διαμόρφωση του συνολικού κόστους χρήσης κινητών υπηρεσιών συμμετέχουν δύο βασικοί παράγοντες: Εξέλιξη δεικτών τιμών κινητής τηλεφωνίας 1999 2008 10 130 110 90 70 0 30 Πηγή:Επεξεργασία στοιχείων ΕΣΥΕ Γενικός δείκτης τιμών καταναλωτή Δείκτης τιμών υπηρεσιών σταθερής τηλεφωνίας Δείκτης τιμών υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας Δείκτης τιμών συσκευών κινητής τηλεφωνίας 1999 2000 2001 2002 2003 2004 200 200 2007 2008 Παρ όλα αυτά, οι Έλληνες καταναλωτές συνεχίζουν να πληρώνουν περισσότερο από πολλούς Ευρωπαίους για τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες (σταθερή τηλεφωνία, κινητή τηλεφωνία και πρόσβαση στο διαδίκτυο), με αποτέλεσμα 1 στις 4 επιχειρήσεις να κάνουν αναφορά για «οικονομικό κόστος στην επιχείρηση» και 10% της κοινής γνώμης να επισημαίνει την «οικονομική επιβάρυνση στο νοικοκυριό». Η τάση για πώληση δεσμοποιημένων υπηρεσιών αναμένεται να συνεισφέρει στη μείωση του συνολικού κόστους τηλεπικοινωνιών προς τον Έλληνα καταναλωτή, επιτρέποντας την παροχή και ενιαία τιμολόγηση τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών που συνδυάζουν σταθερή τηλεφωνία, κινητή τηλεφωνία, παροχή πρόσβασης στο Internet ή/και παροχή περιεχομένου. Φορολόγηση υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας 134,80 78,0 2,90 40,33 Πηγή: 14 η Έκθεση Προόδου για την Ενιαία Ευρωπαϊκή Αγορά Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών ΕΕ 2008 Το κινητό τηλέφωνο έχει τεράστιες δυνατότητες ως μέσο εξάλειψης του ψηφιακού χάσματος, δηλαδή του αποκλεισμού συγκεκριμένων ομάδων του πληθυσμού από ψηφιακές υπηρεσίες, ειδικά σε χώρες ή περιοχές που η ενσύρματη ευρυζωνική πρόσβαση δεν είναι παντού διαθέσιμη ή δε χρησιμοποιείται πολύ. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η Ελλάδα υστερεί σημαντικά σε ό,τι αφορά τη διείσδυση της ευρυζωνικότητας στον πληθυσμό. Αντίθετα, η κατοχή και χρήση κινητού τηλεφώνου δεν παρουσιάζει καμία γεωγραφική ή μορφωτική διαφορά στη χώρα μας, γεγονός που καθιστά το κινητό τηλέφωνο ιδανικό μέσο για την προσέλκυση αποκλεισμένων Η τιμολόγηση των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας από τις εταιρίες. Η φορολόγηση των υπηρεσιών αυτών από την Πολιτεία. Τιμολόγηση υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας Οι τιμές των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας βαίνουν συνεχώς μειούμενες τα τελευταία χρόνια. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ 1999 και 2008, ο συνολικός δείκτης τιμών υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας έχει μειωθεί κατά 37,1%, αποτελώντας έτσι (μαζί με τις συσκευές κινητής τηλεφωνίας) τους κλάδους με τη μεγαλύτερη μείωση τιμών στο σύνολο της ελληνικής οικονομίας. Δυστυχώς, η Ελλάδα έχει σήμερα την υψηλότερη συνολική φορολόγηση υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας (ΦΠΑ+Ειδικό Τέλος) από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ελλάδα είναι μία από τις ελάχιστες χώρες στις οποίες επιβάλλεται ειδικός φόρος σε όλους τους χρήστες κινητής τηλεφωνίας (συμβόλαια και καρτοκινητή), καθώς και σε όσους έχουν πρόσβαση στο Internet μέσω των δικτύων αυτών. Τα έσοδα του δημοσίου από το τέλος κινητής τηλεφωνίας αυξήθηκαν από 7, εκ. το 2003 σε 229, εκ. το 2007, ενώ αναμένεται να αυξηθούν ακόμα περισσότερο λόγω της επέκτασης και του νέου υπολογισμού του ειδικού τέλους που ισχύει από 1η Αυγούστου 2009. Tο καθεστώς φορολόγησης αυτό συντελεί σημαντικά στη διατήρηση των συνολικών τιμών που πληρώνουν οι καταναλωτές σε υψηλά επίπεδα συγκριτικά με την ΕΕ και, επομένως, συμβάλλει στη μείωση της υιοθέτησης νέων υπηρεσιών, όπως το mobile broadband.
12 13 Φόρος ως ποσοστό συνολικού κόστους Ιδιοκτησίας Κινητού Η Ελλάδα έχει την υψηλότερη φορολογία (ΦΠΑ+Τέλη Συνδρομητών) από όλες τις χώρες της ΕΕ 2,0% 20,% 17,% νίας επιβάλλονταν ειδικό Τέλος Συνδρομητών, το ύψος του οποίου κυμαινόταν ανάλογα με το ύψος του μηνιαίου λογαριασμού ως εξής: 2 για λογαριασμούς έως 30 ευρώ, για λογαριασμούς 30-0 ευρώ και 10 για λογαριασμούς πάνω από 0 ευρώ. Αυτό το σύστημα φορολόγησης είχε κατατάξει την Ελλάδα 9η στον κόσμο και 1η στην Ευρώπη στις χώρες με την υψηλότερη φορολόγηση των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας. 120 100 80 0 40 20 0 Σύγκριση Μεταβολής (%) ΔΤΚ Μηνιαίου Λογαριασμού Κινητής Τηλεφωνίας Χωρίς Τέλος και ΦΠΑ (2008) % Μεταβολή -0,4-1,7-1,1-17,0 -,8 -,1 Πηγή: ΕΣΥΕ & ICAP -1,4-1,8 3,3-4, Με Τέλος και ΦΠΑ Χωρίς Τέλος και ΦΠΑ 2003 2004 200 200 2007 2008 - Κόστος Λογαριασμού με και χωρίς Φόρους 19% 20% 20% 21% 21% 27% 27% 111,0 21,4 89, Ελλάδα EE27 74 Χώρες Πηγή: Global Mobile Tax Review 200-7, GSM-Deloitte % Τέλους και ΦΠΑ στον λογαριασμό 0,7 0,8 93,1 87,7 87,3 8,8 88,7 89,3 18,7 17,9 18,4 18,2 24,2 24,3 74,4 9,8 8,9 7, 4,,0 2002 2003 2004 200 200 2007 2008 Επίσης, συντελεί ώστε να ακυρώνεται μέρος των θετικών επιδράσεων της μείωσης των τιμών κινητής τηλεφωνίας στο Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΔΤΚ) και έτσι στη συγκράτηση των πληθωριστικών πιέσεων. Επίπτωση της επιβολής των νέων φόρων Από τον Αύγουστο του 2009, η Πολιτεία προχώρησε σε αύξηση του Τέλους Συνδρομητών Κινητής Τηλεφωνίας στους συνδρομητές συμβολαίου (υπολογίζεται πλέον ως ποσοστό του μηνιαίου λογαριασμού σε ποσοστό 12% έως 20%), καθώς και στην επέκταση της εφαρμογής του, μέσω επιβολής ενιαίου Τέλους Καρτοκινητής Τηλεφωνίας 12%. Ύψοςε τέλους συνδρομητών κινητής τηλεφωνίας 4 40 3 30 2 20 1 10 0 Τέλος κινητής τηλεφωνίας πριν τον 10/200 Τέλος κινητής τηλεφωνίας 11/200-7/2009 Τέλος κινητής τηλεφωνίας μετά τον 8/2009 0 10 20 30 40 0 0 70 80 90 100 Ύψος λογαριασμού 110 120 130 140 10 10 170 180 190 200 Η επιβολή του νέου φορολογικού καθεστώτος οδηγεί σε σημαντική αύξηση της φορολογικής επιβάρυνσης και επομένως του συνολικού κόστους χρήσης κινητού. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας συνδρομητής συμβολαίου με μηνιαία χρήση υπηρεσιών αξίας 120 πληρώνει συνολικά φόρο πάνω από 40%, ενώ η φορολογία στα καρτοκινητά ξεπερνά το 33% ανεξάρτητα από το ύψος χρήσης! Οι αυξήσεις σε σχέση με το προηγούμενο καθεστώς είναι της τάξης του 23% έως 80% για τα συμβόλαια (ανάλογα με το ύψος του λογαριασμού) και της τάξης του 7% για τα καρτοκινητά. Τα μόνα προϊόντα με αντίστοιχη φορολογική επιβάρυνση αφορούν σε είδη πολυτελείας (σκάφη, αυτοκίνητα υψηλού κυβισμού), είδη με βλαβερές επιπτώσεις στους χρήστες (αλκοόλ, τσιγάρα) ή εισαγόμενα είδη με περιβαλλοντικό κόστος (καύσιμα). Καμία υπηρεσία δεν αντιμετωπίζεται φορολογικά με παρόμοιο τρόπο, κατατάσσοντας έτσι τον κλάδο κινητής τηλεφωνίας σε μια ιδιότυπη κατηγορία υψηλής φορολόγησης σε αντίθεση με άλλους παρόμοιους κλάδους (π.χ. σταθερή τηλεφωνία, πρόσβαση στο Internet) και επομένως εγείροντας ακόμη και θέμα στρέβλωσης του ανταγωνισμού στις αγορές αυτές. Αποτέλεσμα της υψηλής φορολογίας είναι ότι, οι όποιες μειώσεις των τιμολογίων των εταιριών κινητής τηλεφωνίας τα τελευταία χρόνια αντισταθμίζονται και έτσι το τελικό κόστος για τον καταναλωτή αυξάνεται από το 2007 και μετά. Έτσι, παρά τη συνεχιζόμενη μείωση των τιμών, η Ελλάδα παραμένει ακριβή συγκριτικά με άλλες χώρες, σε ό,τι αφορά τις τελικές χρεώσεις σε καταναλωτές, ειδικά σε αυτούς που κάνουν χαμηλή χρήση. Συγκεκριμένα: Στο χαμηλό συνδρομητικό πακέτο, η χώρα μας έχει από τις υψηλότερες τιμές μεταξύ των χωρών της ΕΕ. Στα καλάθια μεσαίας και υψηλής χρήσης, η Ελλάδα εξακολουθεί να είναι ακριβότερη από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο και μάλιστα με τις διαφορές να αυξάνονται μεταξύ 2007 και 2008. Πηγή: ΕΣΥΕ & ICAP Με το σύστημα φορολόγησης που ίσχυε στην Ελλάδα μέχρι τον Ιούλιο του 2009, στους συνδρομητές συμβολαίου κινητής τηλεφω-
14 1 3.2.2. Διευκόλυνση της ανάπτυξης των νέων υπηρεσιών Η παροχή νέων υπηρεσιών αποτελεί άμεση συνάρτηση της ικανότητας των δικτύων κινητής τηλεφωνίας να τις υποστηρίξουν. Έτσι, απαιτούνται νέες επενδύσεις από τις εταιρίες προς την κατεύθυνση αυτή. Στην πραγματοποίηση επενδύσεων από τις εταιρίες του κλάδου θα συνεισφέρουν: Η βελτίωση της διαδικασίας αδειοδότησης των σταθμών κεραιών κινητής τηλεφωνίας. Η επιστημονικά ολοκληρωμένη ενημέρωση της κοινωνίας σε θέματα επιπτώσεων υγείας από την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία σταθμών και συσκευών κινητής τηλεφωνίας. Διαδικασία αδειοδότησης Η σημερινή διαδικασία αδειοδότησης των κεραιών κινητής τηλεφωνίας παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα στην υλοποίησή της, με αποτέλεσμα σημαντικές καθυστερήσεις που φτάνουν ή ξεπερνούν τα δυο χρόνια και συνεπάγονται μεγάλο κόστος για όλους τους εμπλεκόμενους. Σύγκριση χρόνου αδειοδότησης Σταθμών Βάσης ανα χώρα Ελλάδα Κύπρος Ισπανία Βέλγιο Ελβετία Γαλλία Αυστρία Βουλγαρία Σλοβενία Λιθουανία 7 12 12 12 18 18 24 30 Η Ελλάδα παρουσιάζει ένα ιδιαίτερα ανελαστικό και δαιδαλώδες σύστημα αδειοδότησης το οποίο, σε συνδυασμό με το τρέχον νομικό καθεστώς που προβλέπει την εκ νέου αδειοδότηση του συνόλου του υφιστάμενου δικτύου κινητής τηλεφωνίας, κατατάσσει την Ελλάδα στην τελευταία θέση μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. σε ό,τι αφορά στο ποσοστό των πλήρως αδειοδοτημένων σταθμών βάσης κινητής τηλεφωνίας. Συνήθως στην Ευρώπη η διαδικασία συντονίζεται και ολοκληρώνεται σε τοπικό επίπεδο (Δήμος), σε αντίθεση με την Ελλάδα όπου ο συντονισμός γίνεται σε περιφερειακό επίπεδο (Περιφέρεια). Οι περισσότερες περιπτώσεις στις οποίες παρατηρούνται καθυστερήσεις στη διαδικασία αδειοδότησης βρίσκονται σε χώρες όπου είτε χρειάζεται απευθείας συμμετοχή της κεντρικής κυβέρνησης (π.χ. Υπουργεία) είτε απαιτείται ο συντονισμός διαφόρων φορέων εκτός της τοπικής ή περιφερειακής αρχής. Δυστυχώς, στην Ελλάδα απαιτούνται και τα δυο 11, με αποτέλεσμα η χώρα μας να παρουσιάζει τις μεγαλύτερες καθυστερήσεις έκδοσης αδειών. Ο μέσος χρόνος αδειοδότησης στις χώρες της ΕΕ είναι 7,2 μήνες, ενώ στην Ελλάδα το αντίστοιχο χρονικό διάστημα υπερβαίνει τα δυο έτη. Σε συνδυασμό με το νέο νομοθετικό καθεστώς το οποίο προβλέπει εκ νέου αδειοδότηση του συνόλου του υφιστάμενου δικτύου και των τριών εταιριών, το αποτέλεσμα είναι ότι, ενώ σε Ευρωπαϊκό επίπεδο η συντριπτική πλειοψηφία των εταιριών (73% με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία) διαθέτει άδεια για το σύνολο των σταθμών βάσης του δικτύου τους, η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα στην οποία έχει πλήρως αδειοδοτηθεί μόλις το,9% (με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία) των σταθμών βάσης που υπάρχουν. των υποχρεώσεων που έχουν αναλάβει, χωρίς μάλιστα να υπάρχουν προβλέψεις για τις απαραίτητες προσλήψεις εξειδικευμένου προσωπικού. Ένα άλλο πρόβλημα αφορά στην εμπλοκή μεγάλου αριθμού φορέων στη διαδικασία αδειοδότησης χωρίς πάντοτε σαφείς αρμοδιότητες και κυρίως αυστηρά χρονοδιαγράμματα ανταπόκρισής τους στις υποχρεώσεις που έχουν αναλάβει. Ανησυχίες της κοινής γνώμης Η εγκατάσταση επιπλέον σταθμών βάσης που συνεπάγεται η πύκνωση των δικτύων κινητών επικοινωνιών έχει αυξήσει τελευταία την ανησυχία του κοινού σε ό,τι αφορά στις πιθανές επιπτώσεις των ηλεκτρομαγνητικών ακτινοβολιών στην υγεία ή το περιβάλλον. Η ένταση του φαινομένου ενισχύεται από μια σειρά παραγόντων (έλλειψη ενημέρωσης, πολιτική εκμετάλλευση του θέματος, αδιαφάνεια σε ό,τι αφορά στη χωροθέτηση κεραιών κ.α.). Η ένταση αυτή, σε συνδυασμό με τα θέματα που άπτονται των διαδικασιών αδειοδότησης έχει δημιουργήσει σε κάποιες περιπτώσεις κλίμα καχυποψίας στις σχέσεις των εταιριών του κλάδου με την τοπική αυτοδιοίκηση, με αποτέλεσμα σημαντικά προβλήματα που ξεκινούν από συνεχείς δικαστικές διαμάχες και φτάνουν μέχρι την αυθαίρετη αποξήλωση κεραιών, να γίνονται με την ανοχή (σε κάποιες περιπτώσεις και την ενεργό συμμετοχή και οργάνωση) των τοπικών αρχών. Απόψεις για την επικινδυνότητα των κεραιών της κινητής τηλεφωνίας ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ Τόσο για τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας όσο και τη χρήση των κινητών τηλεφώνων, το 78% του κοινού πιστεύει ότι υπάρχει κίνδυνος για την υγεία. Οι ανησυχίες της κοινής γνώμης απαιτούν συστηματική προσπάθεια αντιμετώπισης σε συνεργασία με την πολιτεία σε τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο, ακολουθώντας καλές πρακτικές που αποτελούν κανόνα και στις περισσότερες άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σύμφωνα με τις συστάσεις του GSM Europe. Το κοινό και οι τοπικές αρχές δεν είναι πάντα ανοικτές σε εποικοδομητικό διάλογο για τα θέματα αυτά, κυρίως λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης στην ακρίβεια και αξιοπιστία των επιχειρημάτων των εταιριών. Η εγκαθίδρυση εθνικού μετρητικού συστήματος θα βοηθήσει προς την κατεύθυνση αυτή. Ο κλαδικός φορέας θα μπορούσε να συντονίσει και τις πολιτικές του κλάδου σε ό,τι αφορά τις προοπτικές συνεγκατάστασης σταθμών βάσης μεταξύ των εταιριών. 3.3.Μελλοντικές προοπτικές συνεισφοράς του κλάδου στην οικονομία Η συνεισφορά του κλάδου στην οικονομία την επόμενη ετία θα εξαρτηθεί από την αντιμετώπιση των προκλήσεων, όπως αναλύθηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Ειδικότερα, για την εκτίμηση των προοπτικών του κλάδου αναλύονται δύο σενάρια, ανάλογα με την ανάπτυξη που θα παρουσιάσουν οι νέες υπηρεσίες μεταφοράς δεδομένων (περιλαμβάνοντας τα SMS). Λεττονία Ουγγαρία Φινλανδία Ρουμανία Ολλανδία Ιταλία Μάλτα Πολωνία Δανία Σλοβακία Ην. Βασίλειο Τσεχία Σουηδία Ιρλανδία Γερμανία Πορτογαλία 1, 1 3, 3 3 4 4 2, 2, 4, Πηγή: Ovum for GSME Study 2007, για Ελλάδα συνεντεύξεις στελεχών και φορέων μήνες -4 2 8 14 20 2 32 Η ανάγκη αλλαγών στο ισχύον καθεστώς αναγνωρίζεται από όλους τους εμπλεκόμενους, εντός και εκτός του κλάδου. Είναι γενικά παραδεκτό πως το σημερινό καθεστώς αδειοδότησης των σταθμών βάσης έχει αποτύχει να λύσει όλα τα ανοικτά ζητήματα (νομιμοποίηση κεραιών, αντιμετώπιση ανησυχιών κοινής γνώμης, κτλ). Αντίθετα, έχει δημιουργήσει επιπρόσθετα προβλήματα, όπως χιλιάδες εκκρεμείς φακέλους αδειοδότησης για το ήδη υφιστάμενο δίκτυο, επιδείνωση του κλίματος καχυποψίας μεταξύ εταιριών και τοπικών κοινωνιών, πολυέξοδες και χρονοβόρες δικαστικές διαμάχες και άλλα. Ένα πρόβλημα που φαίνεται να υπάρχει, είναι η αδυναμία των Περιφερειών (ειδικά των μεγάλων) να ανταποκριθούν στον όγκο Γενικό Κοινό Δεν έχει αποδειχθεί μέχρι σήμερα ότι υπάρχει κίνδυνος αλλά ακόμα δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα για το θέμα Δεν γνωρίζουμε πραγματικά τι ισχύει γιατί υπάρχουν επιστήμονες που λενε ότι υπάρχει κίνδυνος και άλλοι που λενε ότι δεν υπάρχει κίνδυνος Δεν υπάρχει κίνδυνος για την υγεία των ατόμων που ζουν κοντά σε μια κεραία κινητής τηλεφωνίας Υπάρχει κίνδυνος για την υγεία των ατόμων που ζουν κοντά σε μια κεραία κινητής τηλεφωνίας ` 1 1 14 1 2 1 78 77 79 Σύνολο (ν=1000) Πηγή: TNS - ICAP Άνδρες (ν=491) Γυναίκες (ν=09) Το 2008, η ελληνική και η παγκόσμια αγορά είναι σε παρόμοιο επίπεδο ωριμότητας όσον αφορά στο μερίδιο των δεδομένων στα έσοδα (13% 12 και 1% 13 των εσόδων του κλάδου το 2008 αντίστοιχα) αλλά σε τελείως διαφορετικό ρυθμό ανάπτυξης των εσόδων από δεδομένα (4,7% 14 και 24% 1 το 2008). Στο απαισιόδοξο σενάριο, τα έσοδα από μεταφορά δεδομένων στην Ελλάδα συνεχίζουν να αυξάνονται με τον ίδιο ρυθμό (4,7%) ενώ τα έσοδα από φωνητικές υπηρεσίες και συσκευές μειώνονται ελαφρά, ακολουθώντας τη σημερινή τους τάση (-0,%). Αντίθετα στο αισιόδοξο σενάριο, τα έσοδα από μεταφορά δεδομένων αναπτύσσονται με το ρυθμό της παγκόσμιας αγοράς (24%). Με το πρώτο σενάριο τα έσοδα από δεδομένα θα ανέρχονται Απόψεις για την επικινδυνότητα των κινητών τηλεφώνων Γενικό Κοινό Δεν έχει αποδειχθεί μέχρι σήμερα ότι υπάρχει κίνδυνος αλλά ακόμα δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα για το θέμα Δεν γνωρίζουμε πραγματικά τι ισχύει γιατί υπάρχουν επιστήμονες που λενε ότι υπάρχει κίνδυνος και άλλοι που λενε ότι δεν υπάρχει κίνδυνος Τα κινητά τηλέφωνα δεν είναι επικίνδυνα για την υγεία
1 17 σίας 73. Σενάριο Α: 87.80 Σενάριο Β: στο τέλος της ετίας σε 1% των εσόδων, ενώ στο αισιόδοξο σενάριο θα ανέρχονται σε 34% των εσόδων (το 2008 στο Ηνωμένο Βασίλειο το μερίδιο των εσόδων από δεδομένα ανέρχεται σε 27%). Εκτίμηση συνεισφοράς ασύρματων επικοινωνιών Εκτίμηση συνεισφοράς κλάδου Συνεισφορά στο ΑΕΠ 12. Εκτίμηση ICAP βάσει στοιχείων από European Wireless Matrix (Q2 2008) - Merrill Lynch - 03Sept08 και στοιχείων από εταιρείες του κλάδου 13. Informa Telecoms & Media 14. Εκτίμηση ICAP βάσει στοιχείων από European Wireless Matrix (Q2 2008) - Merrill Lynch - 03Sept08 και στοιχείων από εταιρείες του κλάδου 1. Informa Telecoms & Media 3% 2% 1% 1,94% 1,88% 1,1% 2007 2008 Σενάριο Α: 1,91% Σενάριο Β: 0,3% του ΑΕΠ ή 0,9 δις ευρώ 14 χιλ. θέσεις εργασίας Δημόσια έσοδα σε εκ. ευρώ 2.900 2.99 2.200 1.00 1.819 1.938 2.183 2007 2008 Σενάριο Α: Σενάριο Β: 41 εκ. ευρώ σε δημόσια έσοδα Σε ότι αφορά στην οικονομική συνεισφορά του κλάδου η διαφορά στα δύο σενάρια στο τέλος της ετίας είναι 0,9 δισ. ευρώ μειωμένο ΑΕΠ και 14 χιλ. λιγότερες θέσεις εργασίας. 1. Ο βαθμός διείσδυσης προκύπτει από τις ενεργές συνδέσεις κινητής τηλεφωνίας προς το σύνολο του πληθυσμού. Ως ενεργές συνδέσεις, ορίζονται όλες εκείνες οι οποίες κατά το διάστημα των τελευταίων τριών μηνών απέφεραν κάποιο έσοδο είτε μέσω κλήσης είτε μέσω αποστολής μηνύματος ή αποδοχής δεδομένων μέσω φορέα. 2. ΕΕΤΤ Επισκόπηση των Αγορών Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών και Ταχυδρομικών Υπηρεσιών 2008, Αθήνα 2009 3. «Επικοινωνίες εν Τάχει» Τεύχος 21, Ιούλιος 2009 4. World Bank: Qiang 2009. Ο Δείκτης Εταιρικής Φήμης (ΤΡΙ*Μ Corporate Reputation Index) προκύπτει από τη σύνθεση πέντε παραγόντων για τον κλάδο: Συνολική Φήμη, Ευνοϊκή Γνώμη, Εμπιστοσύνη, Επιτυχία, Ποιότητα Προϊόντων και Υπηρεσιών.. European Wireless Matrix (Q3), Merrill-Lynch, Σεπτέμβριος 2008. 7. Cosmote will be the only mobile operator to enjoy improvements in EBITDA margins over the next five years in Greece s wireless market, 2Q09 Greece Mobile Operator Forecast, 2008 2013, IE Market Research 8. Thomas Wehmeier, Principal Analyst (Mobile Regions), Informa Telecoms & Media Group. 9. World Bank: Qiang 2009 10. The GSMA Development Fund Top 20 Research on the Economic and Social Impact of Mobile Communications in Developing Countries 11. Η έκδοση άδειας απαιτεί το συντονισμό 9 δημόσιων υπηρεσιών, έναντι μιας ή δυο που εμπλέκονται στις περισσότερες άλλες ευρωπαϊκές χώρες.