Υραμματα ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ τουπογειο
ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΤΟ ΥΠΟΓΕΙΟ Μετάφραση ΓΙΩΡΓΗΣ ΣΗΜΗΡΙΩΤΗΣ γραμματα 1990
Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Το υπόγειο, 1846 Μετάφραση: Γιώργης Σημηριώτης Μακέτα εξωφύλλου: Στέλιος Κούτριας Εικόνα εξωφύλλου: Marshall Arisman Δεύτερη έκδοση Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις «γράμματα» Φωτοστοιχειοθεσία: Ο.Υ.Φ.Ο. Γραβιάς 7, Αθήνα 10678, τηλ. 360.76.89 Κεντρική διάθεση: ΑΘΗΝΑ: Γραβιάς 7, Αθήνα 10678, τηλ. 380.76.89 θεσ/νικη: ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ, Νίκης 3, Θεσ/νίκη 54624 τηλ. 226.190
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
1 Είμαι άρρωστος... Είμαι κακός. Δεν είμαι καθόλου ευχάριστος. Νομίζω πως έχω μια αρρώστια του ήπατος. Μα δεν καταλαβαίνω τίποτα και δεν ξέρω πού ακριβώς υποφέρω. Αν κι εκτιμώ πολύ τους γιατρούς και την ιατρική, δεν πάω να με κοιτάξουν, και δεν πήγα ποτέ γιατί είμαι φοβερά προληπτικός, ή τουλάχιστον τόσο, που δεν πιστεύω στην ιατρική. (Η μόρφωσή μου δε θα 'πρεπε να μου επιτρέπει να είμαι προληπτικός, ωστόσο είμαι.). Οχι, αν δε φροντίζω για τον εαυτό μου, το κάνω από πείσμα μόνο.. Ισως δεν μπορείτε να το καταλάβετε αυτό. Ε λοιπόν, εγώ το καταλαβαίνω. Δε θα μπορούσα βέβαια να σας εξηγήσω από πού προέρχεται το πείσμα μου. Καταλαβαίνω πολύ καλά πως μη φροντίζοντας να γιατρευτώ, δεν κάνω κακό σε κανέναν, ούτε και στους γιατρούς. Και καλύτερα από κάθε άλλον στον κόσμο ξέρω πως μόνο τον εαυτό μου βλάπτω. Αδιάφορο' από πείσμα δε γιατρεύομαι. Είναι αρρώστια του ήπατος. Ας είναι ό,τι θέλει, ας γίνει και χειρότερα ακόμη! Είναι πολύς καιρός, καμιά εικοσαριά χρόνια, που ζω έτσι, και είμαι τώρα σαράντα χρονών. Παλιά ήμουν δημόσιος υπάλληλος, μα παραιτήθηκα.. Ημουν υπάλληλος ευερέθιστος και τραχύς, κι ευχαριστιόμουν να 'μαι τέτοιος. Γιατί μην παίρνοντας φιλοδωρήματα, από κάτι έπρεπε να πληρωθώ. (ΤΟ αστείο αυτό δεν είναι και τόσο σπουδαίο, δε θα το παραλείψω όμως. Γράφοντάς το θαρρούσα πως θα το βρουν πολύ έξυπνο, μα τώρα βλέπω πως δεν είναι παρά ένας ελεεινός φανφαρονισμός και γι' αυτό -7-
δεν το παραλείπω.) Οταν έρχονταν στο γραφείο μου άνθρωποι να ζητήσουν πληροφορίες, τους έδειχνα μεμιάς τα δόντια κι ένιωθα ανείπωτη ευχαρίστηση, όσο λίγη και να 'ταν η στενοχώρια που προξενούσα στον άλλον, όπως συνέβαινε τις περισσότερες φορές. Συνήθως ήταν άνθρωποι δειλοί, είχαν την ανάγκη μου. Μα ανάμεσα στους μικροαφεντάδες ήταν κι ένας αξιωματικός που δεν μπορούσα να τον υποφέρω. 'Ηθελε και καλά να σέρνει τη σπάθα του μ' έναν κρότο ανυπόφορο. Του κήρυξα τον πόλεμο δεκαοχτώ ολόκληρους μήνες και στο τέλος κατόρθωσα να τον νικήσω' έπαψε να κάνει θόρυβο. Αυτό βέβαια είναι ανάμνηση της νεανικής μου ηλικίας. Ξέρετε όμως, κύριοι, το βασικό λόγο της κακής μου διάθεσης; Είναι πολύ σιχαμερός κάθε φορά, ακόμη κι όταν έπαιρνα φουρκισμένος το καπέλο μου κι έφευγα, ομολογούσα κατόπιν στον εαυτό μου, πράγμα που μ' έκανε να ντρέπομαι, ότι όχι μόνο δεν ήμουν τόσο κακός, μα ότι δε θύμωνα και καθόλου από μέσα μου. 'Εκανα τον μπαμπούλα στους άλλους για να διασκεδάσω. ' Αφριζα, μα ο παραμικρός γλυκός λόγος, ένα φλιτζάνι τσάι, αρκούσαν να με ησυχάσουν. Η σκέψη αυτή με συγκινούσε, αν και κατόπιν, μήνες ολόκληρους μάλιστα, έτριζα τα δόντια μου κι έχανα τον ύπνο μου, τόσο θύμωνα με τον εαυτό μου. Τέτοιος ήμουν. Λέγοντας πιο πριν πως ήμουν κακός υπάλληλος, κατηγόρησα άδικα τον εαυτό μου, έλεγα ψέματα από πείσμα. ' Οχι, το 'χα διασκέδαση να κορο'ίδεύω τους ανθρώπους, και προπαντός τον αξιωματικό. Ποτέ δεν ήμουν πραγματικά μοχθηρός. Ανακάλυπτα πάντοτε μέσα μου ένα σωρό αντιφατικά στοιχεία. Τα 'νιωθα να βράζουν, και ήξερα πως θα 'θελαν να μείνουν εκεί σ' όλη μου τη ζωή και πως ζητούσαν να βγουν έξω. Μα δεν το επέτρεπα αυτό' δεν άφηνα να το κάνουν, δεν ήθελα να φανερωθούν. Με βασάνιζαν, τόσο, που μ' έκαναν να ντρέπομαι' θα μπορούσαν και σπασμούς να μου φέρουν, κι έλεγα, φτάνει πια. Α, φτάνει πια! ' Ισως να φαντάζεστε, κύριοι, ότι νιώθω
ιυ YllυlΊ:oιυ κάποια μετάνοια κι ότι, κατά κάποιο τρόπο, θέλω να δικαιολογηθώ... Είμαι σίγουρος πως το νομίζετε... Σας διαβεβαιώνω όμως ότι δε δίνω πεντάρα αν το νομίζετε Υι όχι. ' Οχι μόνο δεν μπόρεσα να γίνω κακός, μα δεν μπόρεσα να γίνω τίποτε' ούτε κακός, ούτε τιποτένιος, ούτε τίμιος, ούτε ήρωας ή ένα τόσο δα ζωύφιο. Τώρα περνώ τα τελευταία χρόνια της ζωής μου εξοργισμένος απ' τη σαρκαστική και τιποτένια αυτή παρηγοριά, πως ένας έξυπνος άνθρωπος δεν κατορθώνει ποτέ να πετύχει στον προορισμό του, μόνο ένας ηλίθιος το καταφέρνει. Μάλιστα, κύριε, ο άνθρωπος του δέκατου ένατου αιώνα έχει την ηθική υποχρέωση να γίνει ένα τίποτα, γιατί ο άνθρωπος της δράσης είναι γενικά ένα περιορισμένο πνεύμα. Σ' αυτό κατέληξα ύστερα από σαράντα χρόνων πείρα. Είμαι σαράντα χρόνων τώρα, και σαράντα χρόνια είναι μια ολόκληρη ζωή' είναι πια γέρος ο άνθρωπος. Να ζήσει κανείς περισσότερο είναι άσεμνο, εξευτελιστικό, ανήθικο. Ποιος θα μπορούσε να ζήσει παραπάνω από σαράντα χρόνια; απαντήστε ειλικρινά, τίμια! Θα σας το πω εγώ: οι ηλίθιοι ή οι παλιάνθρωποι. Θα το πω κατάμουτρα σ' όλους τους γέρους, σ' όλους εκείνους τους σεβάσμιους γέρους, στους μοσχομυρωμένους γέρους με τ' ασημένια μαλλιά. Θα το πω σ' όλο τον κόσμο, κι έχω το δικαίωμα να το κάνω, γιατί θα ζήσω κι εγώ ώς τα εξήντα. ' Ως τα εβδομήντα!, Ως τα ογδόντα! Περιμένετε, αφήστε με να πάρω ανασα,..., Θα νομίσετε ίσως, κύριοι, ότι θέλω να σας κάνω να γελάσετε. Κάνετε λάθος. Δεν είμαι τόσο εύθυμος όσο φαντάζεστε, ή ίσως φανταστήκατε. 'Αλλωστε, αν όλη αυτή η φλυαρία μου σας πειράζει στα νεύρα (και το νιώθω πως σας πειράζει), και με ρωτήσετε ποιος είμαι, θα σας απαντήσω πως είμαι δημόσιος υπάλληλος ογδόης τάξεως. Έγινα δημόσιος υπάλληλος για να κερδίσω το ψωμί μου' και μόνο γι' αυτό. Ωστόσο, τον περασμένο χρόνο, όταν κάποιος μακρινός μου συγγενής μού άφησε κληρονομιά
έξι χιλιάδες ρούβλια, έσπευσα να παραιτηθώ παίρνοντας τη σύνταξή μου, κι αποσύρθηκα στη γωνιά μου. ' Εμενα και πριν εκεί, στη γωνιά μου, μα τώρα κάθισα για τα καλά. Το δωμάτιό μου είναι θλιβερό, άθλιο, και βρίσκεται στην άκρη της πόλης. ' Εχω κι έναν υπηρέτη, έναν ηλίθιο και κακόβουλο χωριάτη που κάνει τη ζωή μου σωστό μαρτύριο. Μου λέει πως το κλίμα της Πετρούπολης δεν αξίζει τίποτα και πως η ζωή είναι πολύ ακριβή για το ισχνό μου εισόδημα. Το ξέρω, και μάλιστα καλύτερα απ' όλους αυτούς τους καλούς και έμπειρους συμβουλάτορες, καλύτερα απ' όλους εκείνους που κουνούν με σοφία το κεφάλι τους μα εξακολουθώ να μένω στην Πετρούπολη' δε θα την αφήσω! Δε θα την αφήσω, γιατί... Ε, στο κάτω κάτω, δεν έχει καμία σημασία αν θα την εγκαταλείψω ή όχι. Κι έπειτα, για ποιο θέμα μιλάει ένας καθωσπρέπει άνθρωπος με τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση; Απάντηση: για τον ίδιο του τον εαυτό. Θα μιλήσω λοιπόν για μένα. 2 Τώρα λοιπόν θα 'θελα να σας πω - είτε σας αρέσει να μ' ακούσετε είτε όχι- θα 'θελα να σας πω γιατί δεν τα κατάφερα μήτε ζωύφιο να γίνω. Θα σας το πω επισήμως: πολλές φορές θέλησα να γίνω ζωύφιο. Μα ούτε καν γι' αυτό δεν ήμουν άξιος. Σας ορκίζομαι, κύριοι, το να σκέφτεσαι υπερβολικά πολύ, είναι αρρώστια, πραγματική αρρώστια. Στην καθημερινή ζωή αρκεί και με το παραπάνω μια συνηθισμένη πνευματική δραστηριότητα, θα έφτανε δηλαδή και το μισό ή το ένα τέταρτο απ' αυτήν που έχει συνήθως ένας έξυπνος άνθρωπος στη δύστυχη εποχή μας. Και προπαντός εκείνος που θα 'χε τη φοβερή ατυχία να ζει στην Πετρούπολη, την πιο πνευματική πόλη -10-
_ του κόσμου, και την πιο κερδοσκοπική. (Γιατί, ξέρετε, υπάρχουν πόλεις πνευματικές και πόλεις μη πνευματικές.) Θα αρκούσε, για παράδειγμα, να έχει κανείς ακριβώς τόση συνείδηση, όση έχουν «οι πρακτικοί» άνθρωποι και οι άνθρωποι της δράσης. Στοιχηματίζω πως έχετε πειστεί ότι τα γράφω όλα αυτά από ψευτοεπίδειξη, για να κορο"ίδέψω τους ανθρώπους της δράσης, και πως βροντάω τη σπάθα μου όπως ο αξιωματικός. Μα περηφανεύεται κανείς για τις αδυναμίες του; θα μου πείτε. Και μάλιστα με τόση αναίδεια; λλλά γιατί το λέω αυτό; τ Ολοι το ίδιο κάνουν -για τις αδυναμίες μας περηφανευόμαστε περισσότερο, και ίσως ακόμη πιο πολύ απ' 'τους άλλους εγώ. Καλά! Ας μην το συζητάμε' ο συλλογισμός μου είναι απίθανος. Ωστόσο, έχω την ακράδαντη πεποίθηση ότι όχι μόνο η υπερβολική πνευματική δραστηριότητα, αλλά κάθε είδους πνευματική δραστηριότητα είναι αρρώστια. Επιμένω. Μα ας τ' αφήσουμε αυτό τώρα, και πείτε μου, παρακαλώ, γιατί, τη στιγμή ακριβώς που θα μπορούσα καί με το παραπάνω να αναγνωρίσω όλες τις αποχρώσεις «του Ωραίου και του Υψηλού», όπως το ονομάζαμε κάποτε, να καταντήσω να χάσω κάθε συνείδηση και να κάνω άσχημες πράξεις;... πράξεις τέτοιες... πράξεις. που τέλος... κάθε άνθρωπος βέβαια κάνει, αλλά να τις κάνω ακριβώς εκείνη τη στιγμή που καταλάβαινα καλύτερα πως δεν έπρεπε να τις κάνω; τ Οσο περισσότερο θαύμαζα «το Καλό, το Ωραίο και το Υψηλό», τόσο πιο βαθιά βυθιζόμουν στο βούρκο, και τόσο περισσότερο επιθυμούσα να βυθιστώ. Και το χειρότερο είναι πως αυτό δε γινόταν καθόλου τυχαία, αλλά σα να είχα σκεφτεί πως, δίχως άλλο, έτσι έπρεπε να γίνει. Δεν ήταν πια ελάττωμα, ούτε αρρώστια' ήταν η φυσιολογική μου κατάσταση' τόσο, που δεν είχα πια την παραμικρή διάθεση να παλέψω μαζί της. Λίγο έλειψε να πιστέψω στ' αλήθεια πως αυτή ήταν η φυσιολογική μου κατάσταση (κι ίσως το πίστευα πραγματικά). Μα πριν να φτά- -11-
σω ώς εκεί, στην αρχή, πόσο υπέφερα απ' αυτή την πάλη. Δεν πίστευα πως έπαθαν το ίδιο κι οι άλλοι άνθρωποι, και σ' όλη μου τη ζωή το φύλαξα μυστικό. Ντρεπόμουν (κι ίσως να ντρέπομαι και τώρα ακόμη). Αισθανόμουν κάτι, σα μια ευχαρίστηση κρυφή, τερατώδη και σιχαμερή, όταν γυρίζοντας στη γωνιά μου ύστερα από μιαν ακόλαστη νύχτα στην Πετρούπολη, έλεγα μέσα μου, σαν κτήνος, πως για μιαν ακόμη φορά είχα κάνει κάποια αχρειότητα, κι ό,τι είχε γίνει πια ήταν ανεπανόρθωτο. Στην καρδιά μου, κρυφά, ξέσκιζα τον εαυτό μου, τον συν έτριβα, τόν κατέτρωγα, ώσπου ο πόνος αυτός καταντούσε να γίνει μια καταραμένη γλύκα, βρωμερή, μεταβαλλόταν κατόπιν σε ηδονή, σε μια αληθινή ηδονή! Το υπογραμμίζω. Αν μίλησα γι' αυτό, είναι γιατί θέλω οπωσδήποτε να μάθω αν κι άλλοι άνθρωποι δοκιμάζουν τέτοιες απολαύσεις. Εξηγούμαι: η ηδονή μου προερχόταν από την πλήρη επίγνωση της κατάπτωσή ς μου, γιατί κι ο ίδιος καταλάβαινα πως είχα αγγίξει τα βάθη της ατιμίας, πως ήταν πολύ βρωμερό, μα δεν μπορούσε και να γίνει αλλιώτικα, δεν υπήρχε κανένας τρόπος να ξεφύγω και να γίνω καλύτερος, κι αν ακόμη μου έμενε η πίστη και ο χρόνος για να ξαναφτιαχτώ, δε θα το επιθυμούσα βέβαια από μόνος μου, και πως ακόμα και να το 'θελα, δε θα χρησίμευε σε τίποτα, γιατί δεν ήξερα πραγματικά τι αλλαγή θα 'πρεπε να διαλέξω. Το ουσιώδες, τέλος, είναι ότι σύμφωνα με τους κανονικούς και θεμελιώδεις νόμους της έντονης πνευματικής δραστηριότητας και της αδράνειας, και σα μια συνέπεια μοιραία των νόμων αυτών, καταντά κανείς να παραδεχτεί ότι δεν μπορεί ν' αλλάξει, ότι δεν υπάρχει κανένας τρόπος. Λοιπόν, το αποτέλεσμα της πνευματικής εγρήγορσης είναι το γεγονός πως μοιάζει να είναι παρηγοριά για τον τιποτένιο άνθρωπο το να έχει πλήρη επίγνωση της εξαχρείωσής του. Αρκετά όμως... Μίλησα πολύ, και τι σας εξήγησα; Πώς να εξηγήσει κανείς μια τέτοια απόλαυση; Θα το κάνω όμως. Γι' αυτό το σκοπό έπιασα την πένα... -12-
Για παράδειγμα, είμαι φοβερά φιλότιμος. Είμαι μυγιάγγιχτος προσβάλλομαι τόσο εύκολα, όσο ένας καμπούρης ή ένας νάνος ωστόσο, είναι στιγμές που θα ενθουσιαζόμουν αν έτρωγα κάνα χαστούκι. Μιλώ σοβαρά. Θα μπορούσα δίχως άλλο να βρω έναν τρόπο να απολαμβάνω την απελπισία. Είναι αναμφισβήτητο ότι η απελπισία μάς προσφέρει τις πιο δυνατές ηδονές, προπάντων όταν δεν ξέρει κανείς τι να κάνει ύστερα από μια τέτοια προσβολή. Αυτή είναι η περίπτωση που δέχεται κανείς τον μπάτσο: τον συντρίβει η σκέψη του απόλυτου εξευτελισμού. Μα όσο και να προσπαθώ, δεν μπορώ να το δικαιολογήσω' νιώθω πάντα πως είμαι εγώ ο πρώτος ένοχος, κι εκείνο που με στενοχωρεί περισσότερο, είναι ότι είμαι ένοχος όχι γιατί το θέλω, αλλά γιατί τέτοιος είναι ο φυσικός νόμος. Και πρώτα πρώτα, είμαι ένοχος γιατί είμαι πιο έξυπνος απ' όλους εκείνους που με περιτριγυρίζουν. (Φανταζόμουν πάντοτε τον εαυτό μου εξυπνότερο από κείνους που με τριγυρίζουν, και πότε πότε, θα το πιστέψετε; κοκκίνιζα γι ' αυτό. Πέ @ ασα τη ζωή μου στραβοκοιτάζοντας τους ανθρώπους, ποτέ δεν κατόρθωσα να τους κοιτάξω καταπρόσωπο.) Και τελικά είμαι ένοχος, γιατί αν είχα πραγματικά κάποια μεγαλοψυχία μέσα μου, με τη σκέψη πως είναι τελείως ανώφελη θα υπέφερα περισσότερο. Είμαι. απόλυτα βέβαιος πως δε θα μπορούσα να κάνω τίποτα: ούτε να συγχωρήσω εκείνον που με πρόσβαλε, γιατί θα το 'κανε σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους και σ' αυτούς δεν υπάρχει συγνώμη, ούτε πάλι να λησμονήσω, γιατί μολονότι θύμα των φυσικών νόμων, η προσβολή παραμένει προσβολή. Τέλος, αν ήθελα να πάω ενάντια στη μεγαλοψυχία μου και να εκδικηθώ τον υβριστή μου, θα μου ήταν τελείως αδύνατο, γιατί δε θα μπρρούσα να το πάρω απόφαση ακόμη και να το 'θελα. Για ποιο λόγο δε θα μπορούσα να το αποφασίσω; Θα σας πω ' δυο λόγια ξεχωριστά πάνω σ' αυτό.
3 Πώς φέρονται εκείνοι που ξέρουν να εκδικούνται; που ξέρουν να υπερασπίζονται τους εαυτούς τους; τ Οταν μας αδράχνει ο πόθος της εκδίκησης, όλα τ' άλλα αισθήματα που υπάρχουν μέσα μας εκμηδενίζονται Ο άνθρωπος ορμά τότε με τα κέρατα χαμηλωμένα για να τρυπήσει ό,τι βρει μπροστά του και μονάχα ένας τοίχος μπορεί να τον σταματήσει. (Με την ευκαιρία αυτή, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι «οι πρακτικοί» άνθρωποι και οι άνθρωποι της δράσης σταματούν μεμιάς μπροστά σ' έναν τοίχο. Γι' αυτούς ο τοίχος δεν είναι μια πρόκληση όπως για μας τους διανοούμενους, που σκεφτόμαστε αλλά δε δρούμε' δεν είναι μια πρόφαση για να αλλάξουν δρόμο, πρόφαση που κι εμείς δεν την πιστεύουμε μα υποτασσόμαστε σ' αυτήν, όχι, αυτοί σταματούν με όλη τους την ειλικρίνεια. Ο τοίχος έχει γι' αυτούς κάτι καθησυχαστικό, κάτι τελειωτικό, ίσως μάλ ι στα και κάτι μυστηριακό... Μα θα μιλήσουμε παρακάτω γι' αυτό.) Λοιπόν, αυτόν τον «πρακτικό» άνθρωπο εγώ τον θεωρώ άνθρωπο αληθινό και ισορροπημένο, έτσι όπως τον θέλει η στοργική μητέρα μας, η φύση, όταν τον φέρνει στον κόσμο. Ζηλεύω τον άνθρωπο αυτό αφάνταστα. Είναι κουτός, το παραδέχομαι, μα ίσως ο ισορροπημένος άνθρωπος πρέπει να είναι και κουτός -πού ξέρετε; - και μπορεί αυτό να είναι καλύτερο. Τούτος ο συλλογισμός γίνεται ακόμη πιο πιστευτός όταν μπροστά στον ισορροπημένο άνθρωπο βάλουμε τον αντίθετό του, τον άνθρωπο με την υπερτροφική συνείδηση, που δε βγήκε από τη μήτρα της φύσης αλλά από κάποιο δοκιμαστικό σωλήνα (είναι σχεδόν μυστικισμός αυτό, κύριοι, μα πιστεύω πως είναι αλήθεια). Λοιπόν, ο άνθρωπος του δου.ιμαστικού σωλήνα δεν αξίζει τίποτα μπροστά. στην αντίθεσή του, γιατί παρά την υπερτροφική του συνείδηση, θεωρεί τον εαυτό του έναν ποντικό κι όχι άνθρωπο. Ένας ποντικός με υπερτροφική συνείδηση είναι -14-
πάντα ποντικός, ενώ ο άλλος είναι άνθρωπος δηλαδή... και τα λοιπά και τα λοιπά. Και το σπουδαιότερο είναι ότι κι ο ίδιος παίρνει τον εαυτό του για ποντικό' κανείς δεν του το ζητάει. Ας ρίξουμε λοιπόν μια ματιά στη δράση του ποντικού. Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, πως είναι προσβλημένος και θέλει να εκδικηθεί. Θα μαζέψει ίσως μέσα του περισσότερη μνησικακία από τον φυσιολογικό και ισορροπημένο άνθρωπο. Η ταπεινή και αξιοκαταφρόνητη λύσσα του να κάνει το κακό για το κακό βράζει ίσως μέσα στην ψυχή του μ' έναν τρόπο πιο βρωμερό απ' ό,τι στην ψυχή του φυσιολογικού και αληθινού ανθρώπου, γιατί ο τελευταίος με την έμφυτη κουταμάρα του θεωρεί απλούστατα την εκδίκησή του σα μια εκδήλωση δικαιοσύνης, ενώ ο ποντικός, εξαιτίας της υπερτροφικής του συνείδησης, δε θέλει να το παραδεχτεί. Ας έρθουμε λοιπόν στην πράξη του τώρα, στην πράξη της εκδίκησης. Το δύστυχο ποντίκι, εκτός από τον αρχικό θυμό του, έχει μαζέψει με τον καιρό κι ένα σωρό άλλες κακίες με τη μορφή ερωτήσεων και αμφιβολιών. Ένα ερώτημα φέρνει τόσα άλλα, άλυτα ερωτήματα. ' Ετσι, μαζεύεται γύρω του μια βρωμερή λάσπη, ένας αναπόφευκτος βόρβορος, καμωμένος από τις αμφιβολίες του, τις ανησυχίες του και όλα τα φτυσίματα που του 'καναν «οι πρακτικοί άνθρωποι της δράσης», παρεμβαίνοντας ανάμεσα σ' αυτόν και τον υβριστή του σαν ένα επίσημο και κορο'ίδευτικό δικαστήριο αρεοπαγιτών, ξεσπώντας καμιά φορά και σε δυνατά γέλια. Δεν του μένει βέβαια τίποτε άλλο παρά να τους αγνοήσει, και δείχνοντας το περιφρονητικό και ψεύτικο χαμόγελό του, να γλιστρήσει καταντροπιασμένος στην τρύπα του. Κι εκεί, κάτω από το πάτωμα, μέσα στο φριχτό και βρωμερό καταφύγιό του, ο προσβλημένος, γελοιοποιημένος και δαρμένος ποντικός μας βυθίζεται μετά από λίγο σε μιαν αδιάκοπη μνησικακία, φαρμακερή, και προπαντός, αιώνια. Σαράντα ολόκληρα χρόνια θα αναμασά με τις παραμικρές επαίσχυντες λεπτομέρειες την προ- -15-
σβολή που του 'καναν, προσθέτοντας αδιάκοπα κι άλλες, ακόμη πιο επαίσχυντες λεπτομέρειες δικής του εμπνεύσεως, βράζοντας και λυσσώντας με τη φόρα της στρεβλής του φαντασίας. Θα ντρέπεται κι ο ίδιος μ' εκείνα που θα του 'ρχονται στο νου, ωστόσο θα τ' αναμασά, θα ξαναρχίσει να τα στριφογυρίζει στο μυαλό του, θα φανταστεί εκδικήσεις που δε θα πραγματοποιηθούν ποτέ, με την πρόφαση πως έτσι έπρεπε να γίνει, και δε θα συγχωρήσει τίποτε. Θα θέλει ίσως και να εκδικηθεί, μα εκ του ασφαλούς, σιγά σιγά, προφυλαγμένος μες στην τρύπα του, ανώνυμα, χωρίς να πιστεύει στο δικαίωμα της εκδίκησής του ούτε στην επιτυχία της, και με την πεποίθηση πως θα πονέσει ο ίδιος χίλιες φορές περισσότερο με τους δισταγμούς του, παρά εκείνος για τον οποίο ετοιμάζει την εκδίκησή του, που ούτε καν θα την προσέξει. Ακόμη και στην κλίνη του θανάτου θα τη στοχάζεται μαζί με όλο «το κέρδος που θα συνίσταται σε».., Κι ακριβώς μέσα σ' αυτή την κατάσταση της ψυχρής απόγνωση ς, μισή απελπισία και μισή ελπίδα, σ' αυτό το βύθισμα του εγώ του μέσα στη λύπη, στο κρυσφήγετο αυτό επί σαράντα χρόνια κάτω από το πάτωμα, στο αναπόφευκτο και σκοτεινό αδιέξοδο, σ' όλο αυτόν το βρωμερό αναβρασμό των πνιγμένων πόθων, στην αγωνία των δισταγμών, των αμετάκλητων αποφάσεων και των ενδοιασμών που γεννιούνται αμέσως μετά, σ' όλα αυτά λοιπόν μέσα κρύβεται η πηγή εκείνης της παράξενης απόλαυση ς που σας ανέφερα. Είναι τόσο δύσκολο και λεπτό να τη συλλάβουμε, που οι στενοκέφαλοι άνθρωποι ή απλώς οι άνθρωποι με γερά νεύρα δεν μπορούν να την καταλάβουν καθόλου. Σας ακούω να γελάτε σαρκαστικά, λέγοντας: «Τ Ισως να μην καταλάβουν τίποτα, κι εκείνοι ακόμη που δεν έφαγαν ποτέ τους μπάτσο». Είναι μια ευγενικ11 υπενθύμιση κι αυτό, το ότι κάποτε στη ζωή μου έφαγα έναν μπάτσο, και σας το λέω αν κι η γνώμη σας δεν έχει βέβαια καμιά σημασία για μένα. Λυπάμαι μόνο που δεν έδωσα εγώ αρκετούς σε _11>_
άλλους. Μα ούτε λέξη πια γι' αυτό το ζήτημα, όσο ενδιαφέρον κι αν έχει για σας. Θα συνεχίσω να μιλώ για τους ανθρώπους που έχουν γερά νεύρα και δεν μπορούν να καταλάβουν μερικές λεπτές αποχρώσεις αυτής της ευχαρίστησης. Οι κύριοι αυτοί, που όταν τους προσβάλλει κανείς, μουγκρίζουν σαν ταύροι μ' όλη τη δύναμη του λαιμού τους, παρά την τιμή που τους περιποιεί ένα τέτοιο φέρσιμο, καταθέτουν ωστόσο τα όπλα μπροστά στο «αδύνατο», όπως το είπα παραπάνω. Το αδύνατον είναι ο πέτρινος τοίχος. Ποιος πέτρινος τοίχος; Μα χωρίς άλλο οι φυσικοί νόμοι, τα δεδομένα των φυσικών επιστημών, τα μαθηματικά. Αν κάποιος, λογουχάρη, σου αποδείκνυε ότι κατάγεσαι από τον πίθηκο, δεν πρέπει να στραβομουτσουνιάσεις καθόλου, πρέπει να παραδεχτείς τα πράγματα όπως είναι. Αν σου αποδείκνυε κανείς ότι ένα μόριο του δικού σου πάχους είναι πολυτιμότερο από εκατό χιλιάδες των ομοίων σου, κι ότι σ' αυτό καταλήγουν τελικά όλες οι αρετές, όλα τα καθήκοντα και τόσες άλλες φαντασιοπληξίες και προλήψεις, τίποτε άλλο δεν μπορείς να κάνεις παρά να το παραδεχτείς, γιατί δύο και δύο κάνουν τέσσερα, είναι αξίωμα. Προσπαθήστε λοιπόν να απαντήσετε σε όλα αυτά! «Συγνώμη» θα μου φωνάξουν, «δε γίνεται να μην το παραδεχτούμε πως δύο και δύο κάνουν τέσσερα! Η φύση δε ζητάει καμία άδεια' δεν ενδιαφέρεται να μάθει αν οι νόμοι της σας αρέσουν ή όχι. Πρέπει να την παραδέχεστε όπως είναι, μαζί μ' όλες τις συνέπειές της». Ένας τοίχος λοιπόν είναι ένας τοίχος, και ούτω καθεξής. Θεέ μου, τι μ' ενδιαφέρουν εμένα οι νόμοι της φύσης και της αριθμητικής, όταν οι νόμοι αυτοί και τα «δύο και δύο κάνουν τέσσερα» μπορεί να μη μου αρέσουν; Δε θα σπάσω φυσικά τον τοίχο με το κεφάλι μου αν δεν έχω τη δύναμη που χρειάζεται, μα δε θα υποκύψω μόνο και μόνο επειδή έχω μπροστά μου έναν πέτρινο τοίχο και δεν έχω τη δύναμη που χρειάζεται για να τον σπάσω.
...-._..... -........... _............-_...,... -- - -- Θα μπορούσε πραγματικά να σας καθησυχάσει αυτός ο τοίχος; Θα έκλεινε μέσα του έστω και την παραμικρή καθησυχαστική ιδιότητα για το μοναδικό λόγο πως είναι σαν το δύο και δύο κάνουν τέσσερα; Ω, ανοησιών το ανάγνωσμα! Προτιμάτε λοιπόν να μη θέλετε να τα καταλάβετε όλα, να τα γνωρίσετε όλα, όλους τους πέτρινους τοίχους, υποκύπτετε (αν και σας αηδιάζει), και με συλλογισμούς λογικούς και αδιάψευστους φτάνετε σε αποκρουστικά συμπεράσματα σχετικά με το αιώνιο αξίωμα ότι επειδή υπάρχει ο πέτρινος τοίχός, γι' αυτό πιστεύουμε πως είμαστε ένοχοι, μολονότι είναι ηλίου φαεινότερο πως δεν είμαστε καθόλου. Επομένως πρέπει να ξαπλώσετε ηδονικά μέσα στην αδράνεια, και να τρίζετε σιωπηλά τα δόντια στη σκέψη ότι δεν υπάρχει κανένας να στρέψετε πάνω του τη λύσσα σας που δεν έχει αφορμή, και που δε θα 'χει ίσως ποτέ, ότι είσαστε παιχνίδια κάποιας ταχυδακτυλουργίας και χαρτιά μιας τράπουλας αραδιασμένα και σημαδεμένα από τα πριν, κι ότι αυτό είναι απλούστατα ένα τέλμα κανείς δεν ξέρει τι και ποιος. Ωστόσο, παρ' όλα τούτα τα μυστήρια και τις μαγγανείες, εξακολουθείτε να υποφέρετε, κι όσο πιο χαμηλά πέφτετε, τόσο περισσότερο θα υποφέρετε. 4 «Χα, χα, χα!» γελάτε -«Θ' απολαμβάνουμε και τον πονόδοντο σε λίγο!» Γιατί όχι -θ' απαντήσω - υπάρχει απόλαυση και στον πονόδοντο. Το ξέρω και με το παραπάνω. Είχα πονόδοντο επί έναν ολόκληρο μήνα. Στην περίπτωση αυτή δε φουρκίζεται κανείς σιωπηλά βογκάει. Μα τα βογκητά του δεν είναι αληθινά είναι βογκητά υποκριτικά, κι όλα βασίζονται κι εδώ στην υποκρισία. Υπάρχει σ' αυτά η απόλαυση εκείνου που υποφέρει, κι αν δεν υπήρχε η - 18 -
απόλαυση, δε θα βογκούσε. Το παράδειγμα είναι έξοχο, κύριοι, και θα το αναπτύξω. Πρώτα απ' όλα, αυτά τα βογκητά εκφράζουν το ανώφελο του πόνου σας -που είναι τόσο εξευτελιστικός για 1;0 άτομό σας - και την αρχική δύναμη της φύσης που δεν τη λογαριάζετε, μα απ' την οποία υποφέρετε ενώ εκείνη δεν υποφέρει. Αρχίζετε να καταλαβαίνετε πως υποφέρετε χωρίς να βλέπετε τον εχθρό σας, πως παρά τις φιλοσοφίες όλες των Βάγκενχαϊμ, είστε σκλάβος των δοντιών σας, πως αν το 'θελε κάποια δύναμη ανώτερη, θα έπαυε ο πόνος, μα αν δεν το θελήσει, μπορεί να υποφέρετε κι άλλους τρεις μήνες, και τέλος, αν δε σωπάσετε κι εξακολουθήσετε να διαμαρτύρεστε, δε θα σας έμενε πραγματικά άλλη παρηγοριά, παρά να πάρετε ο ίδιος το καμτσίκι και να μαστιγωθείτε ή να δώσετε γροθιές στον τοίχο μ' όλη σας τη δύναμη, αυτό μονάχα μπορείτε να κάνετε! Λοιπόν, μέσα στις βρισιές που φέρνουν το αίμα στα χείλη σας και στους σαρκασμούς που ακούτε, δεν ξέρω κι εγώ από ποιον, γεννιέται σιγά σιγά μια ευχαρίστηση, που μπορεί να φτάσει ώς την πιο μεγάλη ηδονή. Σας παρακαλώ, ακούστε για μια στιγμή τα βογκητά του μορφωμένου ανθρώπου της εποχής μας όταν του πονούν τα δόντια. Τη δεύτερη ή την τρίτη μέρα, τα βογκητά του γίνονται αλλιώτικα: δε βογκάει πια μόνο επειδή πονούν τα δόντια του -αν και δε βογκάει σαν άξεστος μουζίκος, αλλά σαν άνθρωπος που επωφελήθηκε από τη διανοητική ανάπτυξη και τον πολιτισμό της Ευρώπης, σαν άνθρωπος «που δεν είναι πια προσκολλημένος στο χώμα και τις παραδόσεις της πατρίδας του» όπως λένε σήμερα. Τα βογκητά του γίνονται επιθετικά, μοχθηρά, και δε βαστούν μέρες και νύχτες ολόκληρες. Ξέρει κι ο ίδιος πως δε θα του προσφέρουν καμιά ανακούφιση. Ξέρει καλύτερα απ' τον καθένα πως του κάκου νευριάζει και βασανίζει τους άλλους και τον εαυτό του. Ξέρει πως το ακροατήριο για το οποίο παίζει αυτή την κωμωδία, καθώς και η οικογένειά του, τον ακούν με αη- - 19 -
δία, δεν πιστεύουν στην ειλικρίνεια των παραπόνων του και λένε μέσα τους ότι, απλούστατα, θα μπορούσε να βογκάει χωρίς ψεύτικα ξεφωνητά αλλά κάνει αυτή τη θεατρική επίδειξη από μοχθηρία... Λοιπόν, ακριβώς στα ξεφωνητά καί στη δειλία του κρύβεται η απόλαυση. «Σας τυραννώ» λέει μέσα του, «σας σπαράζω την καρδιά' δεν αφήνω να κοιμηθεί κανείς μέσα στο σπίτι. ' Οχι, δε θα κοιμηθείτε' θα νιώθετε κάθε ώρα και στιγμή πως πονούν τα δόντια μου. Δε θα 'μαι πια για σας ο ήρωας, που ώς τώρα ήμουν υποχρεωμένος να παριστάνω, αλλά ένας σιχαμερός, ένας άνανδρος. Ας είναι! Είμαι ευχαριστημένος που το καταλάβατε. Ξέρω πως σας αηδιάζει ν' ακούτε τα βογκητά μου. Τόσο το χειρότερο για σας: θα σας κάνω να ακούσετε κι άλλα πολλά ακόμη...» Δεν καταλάβατε ακόμη, κύριοι; 'Οχι, γιατί φαίνεται πως πρέπει να είναι κανείς πολύ εξελιγμένος κι ευσυνείδητος για να περάσει μέσα στα λεπτά σημεία αυτής της απόλαυσης... Γελάτε; Χαίρομαι πάρα πολύ. Τα αστεία μου δεν είναι βέβαια του γούστου σας, είναι χονδροειδή, σκοτεινά και ακαθόριστα. Κι αυτό γιατί δε σέβομαι τον εαυτό μου. Πείτε μου: ένας άνθρωπος που έχει νιώσει βαθιά τον εαυτό του, μπορεί να τον σέβεται; 5 Να σεβόμαστε τον εαυτό μας! Μπορεί λοιπόν να σέβεται τον εαυτό του εκείνος που είναι αποφασισμένος να βρει την απόλαυση, έχοντας συνείδηση του ξεπεσμού του; Δεν το λέω αυτό επειδή με αναγκάζει να το πω κάποια άνανδρη μετάνοια. Γενικά, ποτέ δε μου άρεσε να τραυλίζω: «Συγχωρήστε με, μπαμπάκα μου, δε θα το ξανακάνω πι α». 'Οχι γιατί δε Ία μπσρούσα να προφέρω τέτοια λόγια' το αντίθετο μάλιστα, μπορούσα και παραμπορούσα. 'Αλλοτε, μου άρεσε να ζητά) συγνώμη, όταν ακριβώς δεν
είχα κάνει τίποτε, κι αυτό ήταν το χειρότερο. Μ' έπιανε συγκίνηση, μετανοούσα' έχυνα δάκρυα και ασφαλώς ξε -γελούσα τον εαυτό μου, αν και δεν υποκρινόμουν καθόλου' χωρίς άλλο με ανάγκαζε η τζαναμπετιά μου... Δε θα μπορούσα στην περίπτωση αυτή να κατηγορήσω τους φυσικούς νόμους, μολονότι πάντα με τσάκιζαν περισσότερο από καθετί. Μου κάνει κόπο να το θυμάμαι, και τότε μου 'κανε ακόμη πιο πολύ κόπο. Μα δεν περνούσαν λίγα λεπτά, κι αμέσως καταλάβαινα πάνω στο θυμό μου πως όλες αυτές οι μετάνοιες, οι συγκινήσεις, οι όρκοι πως θα διορθωθώ, δεν ήταν παρά ψέματα, κατεργάρικα και βρωμερά ψέματα. Θα με ρωτήσετε όμως γιατί βασάνιζα έτσι τον εαυτό μου, γιατί και καλά ήθελα να υποκρίνομαι έτσι; Θεέ μου, στενοχωριόμουν να κάθομαι χωρίς να κάνω τίποτε, και μηχανευόμουν διάφορα ψέματα για να ξεγελάσω την πλήξη μου. Αυτό είναι. Εξετάστε κι εσείς τον εαυτό σας λίγο καλύτερα, κύριοι, και θα καταλάβετε πως έτσι είναι. Φανταζόμουν περιπέτειες δημιουργούσα κάποια ζωή για να ζήσω οπωσδήποτε μέσα σ' αυτήν. Πόσες φορές δε μου 'τυχε να προσβληθώ χωρίς λόγο, μόνο από ευχαρίστηση. ' Ηξερα καλά πως δεν υπήρχε καμιά αφορμή για να θυμώσω, μα θύμωνα σα να υπήρχε, και καταντούσα να παραδεχτώ ότι ήμουν στ' αλήθεια προσβλημένος. Πάντα στη ζωή μου μού άρεσε να κάνω τέτοιους ακροβατισμούς, τόσο, που στο τέλος δεν μπορούσα πια να κυβερνήσω τον εαυτό μου. 'Αλλες φορές πάλι, επιθυμούσα να ερωτευτώ, κι αυτό μου συνέβηκε δυο φορές στη σειρά. Υπέφερα πολύ, σας διαβεβαιώνω. Στο βάθος της καρδιάς μου δεν πίστευα στον πόνο μου' τον κορόιδευα, ωστόσο υπέφερα, και πολύ μάλιστα' ήμουν ζηλιάρης κουρδιζόμουν αμέσως... Και πάντα από πλήξη, κύριοι, πάντα από πλήξη. Η απραξία με βάραινε. Γιατί ο μόνος και πιο ταιριαστός καρπός της συνείδησης είναι η αδράνεια, η συνειδητή αδράνεια. Το είπα και πιο πριν. Και το ξαναλέω: όλοι «οι πρακτικοί» άνθρωποι και οι άνθρωποι
της δράσης είναι τέτοιοι, γιατί είναι ανόητοι και στενοκέφαλοι. Πώς το εξηγώ αυτό; Έτσι: Επειδή είναι μετριότητες, παίρνουν τις πλησιέστερες αιτίες σαν αιτίες πρωτογενείς, και πείθονται ευκολότερα και γρηγορότερα βρίσκοντας κάποια βάση ακλόνητη για τη δράση τους. Και τότε πια ησυχάζουν. Αυτό είναι το σπουδαιότερο. Γιατί για να δράσει κανείς, πρέπει, προπαντός, να είναι απόλυτα ήσυχος, να μην του μένει καμιά αμφιβολία. Μα πώς θα κατόρθωνα να ησυχάσω εγώ; Πού να βρω τις αρχικές αιτίες και τις βάσεις για να στηριχτώ πάνω τους; Από πού να τις πάρω; άρχισα να σκέφτομαι: αυτή η αιτία μού φαίνεται πρωτογενής και οδηγεί σε κάποια άλλη, προηγούμενη, και ούτω καθεξής, επ' άπειρον. Αυτή είναι η ουσία της συνείδησης και της σκέψης. Είναι δηλαδή πάλι νόμος φυσικός. Ποιο είναι το αποτέλεσμα; το ίδιο. Θυμάστε τι σας είπα για το ζήτημα της εκδίκησης, που χωρίς άλλο δε θα το εξετάσατε και πολύ βαθιά. Σας είπα: ο άνθρωπος εκδικείται, γιατί πιστεύει πως η εκδίκηση είναι δικαιοσύνη. Βρήκε λοιπόν την πρωτογενή αιτία, που είναι η δικαιοσύνη, και να τος, ηρεμεί τόσο, που τον βλέπεις κι εκδικείται ψύχραιμα και με επιτυχία, βέβαιος ότι εκτελεί μια πράξη τίμια και δίκαιη. Εγώ όμως δε βλέπω εδώ ούτε δικαιοσύνη ούτε και τιμι ότητα, δηλ αδή όταν εκδικουμαι, το κάνω μόνο από κακία. Η κακία μπορεί να κυριαρχήσει πάνω σ' όλα τα άλλα αισθήματά μου και να κάνει να σωπάσουν όλοι οι φόβοι μου, να χρησιμέψει δηλαδή σα θεμελιώδης αιτία, ακριβώς γιατί δεν είναι τέτοια. Μα τι μου μένει να κάνω όταν δεν είμαι ούτε κακός; (Απ' αυτό, θαρρώ, πως είχα αρχίσει.) Επειδή το θέλουν εκείνοι οι καταραμένοι νόμοι της συνείδησης, η κακία μου θα αποσυντεθεί χημικά. Έπειτα, μόλις αρχίσω να σκέφτομαι, η αιτία εξαφανίζεται, οι λόγοι διαλύονται, είναι αδύνατο να ανακαλύψεις τον ένοχο, η προσβολή παύει να είναι προσβολή και γίνεται πεπρωμένο, κάτι σαν τον πονόδοντο που κανείς δε φταίει γι' αυτόν, και κατά συνέπεια δε -22-
σου μένει τίποτε άλλο παρά αυτή η διέξοδος: να χτυπήσεις το κεφάλι σου στον τοίχο. Τότε εγκαταλείπει κανείς την εκδίκηση, γιατί δεν μπόρεσε να τον βοηθήσει να βρει την αρχική αιτία. Αλλά τυφλωμένος από το πάθος, χωρίς να σκεφτεί, χωρίς να έχει την πρωτογενή αιτία, αφήνεται να παρασυρθεί στην εκδίκηση λέγοντας μέσα του ότι λίγο τον ενδιαφέρει αν θα τον μισήσουν ή αν θα τον αγαπήσουν, αρκεί να μη μένει χωρίς να κάνει τίποτα. Και ύστερα, το αργότερο δυο μέρες μετά, αρχίζει να περιφρονεί τον εαυτό του επειδή γελάστηκε και δεν κατόρθωσε να βρει την αρχική αιτία. Και το αποτέλεσμα είναι ότι έχετε μπροστά σας μια σαπουνόφουσκα και την αδράνεια. Ω, κύριοι, ίσως γι' αυτό πιστεύω πως είμαι έξυπνος, γιατί σ' όλη μου τη ζωή δεν κατόρθωσα ποτέ ούτε ν' αρχίσω ούτε να τελειώσω τίποτε. Ας παραδεχτούμε πως είμαι φλύαρος, ένας ακίνδυνος φλύαρος, μα πληκτικός όπως είμαστε όλοι μας. Τι να κάνω όμως, αφού ο μόνος και σωστός προορισμός του έξυπνου ανθρώπου είναι η φλυαρία, αυτό είναι: να χάνει τον καιρό του σε ανόητες συζητήσεις. 6 Ω! Αν έμενα τουλάχιστον άπραγος από τεμπελιά! Θεέ μου, πόσο θα εκτιμούσα τότε τον εαυτό μου! Θα το 'παιρνα στα σοβαρά, γιατί μοιάζει θετικό. Σ' εκείνους που θα με ρωτούσαν «τι είμαι», θα τc υς απαντούσα: «ένας τεμπέλης». Α, τι ευχάριστο πράγμα ν' ακούς να μιλούν για σένα έτσι! Σκεφτείτε πως είναι σα να γίνεσαι πια ένα εντελώς συγκεκριμένο ον για το οποίο μπορεί κανείς να πει κάτι. «Τεμπέλης» είναι ένα επάγγελμα κι ένας προο 'ρισμός είναι μια σταδιοδρομία. Μη γελάτε' αυτό είναι. Θα ήμουν τότε δικαιωματικά μέλος της εκλεκτής λέσχης και δε θα είχα άλλη ενασχόληση παρά να εκτιμώ τον εαυτό μου. Γνώρισα κάποιον κύριο που πέρασε όλη του -23-
τη ζωή κομπάζοντας πως είναι ειδικός στα κρασιά του Μπορντώ. Το έπαιρνε αυτό για προσόν και δεν αμφέβαλλε ποτέ για τον εαυτό του. Οχι μόνο πέθανε ήσυχος, αλλά και μ' ένα θρίαμβο στην ψυχή, και είχε πολύ δίκιο... Θα διάλεγα τότε κι εγώ τη σταδιοδρομία μου: θα ήμουν τεμπέλης και κοιλιόδουλος, όχι δηλαδή επειδή έτσι έτυχε, αλλά γιατί θ' αγαπούσα ό,τι είναι ωραίο και υψηλό, τι λέτε; Εγώ το σκέφτηκα πολλές φορές. Αυτό το «Ωραίο και το Καλό» που τόσο βάρ ιναν στο σβέρκο μου στα σαράντα μου χρόνια, θα μου φαινόντουσαν αλλιώτικα! Θα 'βρισκα αμέσως πεδίο δράσης. Κάθε φορά που θα παρουσιαζόταν η ευκαιρία, θα άφηνα να πέσει πρώτα ένα δάκρυ στο ποτήρι μου και κατόπιν θα έπινα προς τιμήν του Ωραίου και του Υψηλού. 'Ολα τα πράγματα του σύμπαντος θα τα έκανα «Ωραίο και Υψηλό». Θα το 'βρισκα αυτό στα πιο ταπεινά, στα πιο τιποτένια πράγματα. Για παράδειγμα, θα έπινα αμέσως στην υγειά ενός ζωγράφου, ακόμη κι αν ζωγράφιζε σαν τον Γκαίη, γιατί «εκτιμώ ό,τι είναι Ωραίο και Υψηλό». Αν ένας συγγραφέας έγραφε «όπως ευαρεστείσθε», θα έπινα στην υγειά αυτού του «όπως ευαρεστείσθε», γιατί τρελαίνομαι για ό,τι είναι ωραίο και υψηλό. Θα απαιτούσα να με σέβονται γι' αυτό και θα κατεδίωκα εκείνον που δε θα μου έδειχνε σεβασμό. Θα ζούσα ήσυχα και θα πέθαινα θριαμβευτικά -να τι θα 'ταν χαριτωμένο, πολύ χαριτωμένο! Και θα άφηνα να φουσκώνει η κοιλιά μου, θα σκάρωνα κι ένα πηγούνι με τρία πατώματα θα έφτιαχνα και μια ωραία κατακόκκινη μύτη, που βλέποντάς την θα έλεγαν όλοι: «Αυτό δείχνει πως είναι σοφός άνθρωπος. Πως έχει στο κεφάλι του κάτι απολύτως θετικόν!» Δεν το παραδέχεστε;. Οπως αγαπάτε! Είναι όμως ευχάριστο ν' ακούμε τέτοια πράγματα στην αρνητική εποχή που ζούμε.
7 Μα όλα αυτά είναι όνειρα χρυσά. Ω! πείτε μου ποιος είναι εκείνος που πρώτος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος κάνει ατιμίες μόνο και μόνο γιατί δεν καταλαβαίνει το πραγματικό του συμφέρον, και πως αν του άνοιγαν τα μάτια -για Τlι συμφέρον του εννοείται- θα γινόταν αμέσως καλός και γενναιόδωρος; Κι απαντούν: αν ήταν έξυπνος, αν καταλάβαινε το συμφέρον του, θα έψαχνε να το βρει μόνο στο καλό. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να πάει θεληματικά ενάντια στο συμφέρον του. θα αναγκαζόταν λοιπόν να κάνει το καλό. Ω, αφέλεια παιδική! Μα πότε λοιπόν στο διάβα των αιώνων γίνηκε έστω και μια φορά να ενεργήσει ο άνθρωπος σύμφωνα με το συμφέρον του; Τι θα γίνουν τότε τα εκατομμύρια οι αποδείξεις που μαρτυρούν ότι θεληματικά, δηλαδή ενώ ξέρουν ποια είναι τα πραγματικά τους συμφέροντα, οι άνθρωποι τα αφήνουν καταμέρος και ρίχνονται στην τύχη, αδιάφορο σε ποιο δρόμο, όπου πάνε να ριψοκινδυνέψουν χωρίς τίποτε και κανένας να τους αναγκάζει σ' αυτό, σα να 'θελαν ακριβώς να αποφύγουν τον καλό δρόμο για να χαράξουν «εκ προθέσεως» και πεισματικά κάποιον άλλον, πολύ δύσκολο, πολύ απίθανο, σα να 'θελαν να τον βρουν ψηλαφώντας. Είναι λοιπόν φανερό ότι το πείσμα τους και η ανεξαρτησία της δράσης, τους είναι πιο ευχάριστη από κάθε όφελος. τ Οφελος! Τι πράγμα είν' αυτό; θα λάβετε τον κόπο να μου καθορίσετε τι είναι ωφέλιμο στον άνθρωπο; Και όμως, μπορεί καμιά φορά να είναι ωφέλιμο στον άνθρωπο, ή καλύτερα, θα μπορούσε και θα 'πρεπε να είναι τέτοιο: να θέλει το βλαβερό και όχι το ωφέλιμο. Αν είναι έτσι, κι αν μια τέτοια περίπτωση είναι δυνατή, να τότε που ο κανόνας σας πάει περίπατο. Παραδέχεστε τη δυνατότητα της περίπτωσης αυτής; Γελάτε; Γελάστε λοιπόν, κύριοι, αλλά απαντήστε: Είναι καθορισμένα τα συμφέροντα του ανθρώπου; Δεν υπάρχουν τέτοια που δεν ταξινο-
μήθηκαν ακόμη, και δε θα μπορούσαν να ταξινομηθούν ποτέ; Απ' ό,τι γνωρίζω, κύριοι, έχετε καταρτίσει τον κατάλογο των συμφερόντων του ανθρώπου, πάνω κάτω, από τις στατιστικές και από τα επιστημονικά και οικονομικά πορίσματα. Και είναι αυτά: η ευμάρεια, ο πλούτος, η ελευθερία, η ανάπαυση, και τα λοιπά και τα λοιπά. Λοιπόν κατά τη γνώμη σας) και κατά τη δική μου ακόμη, ο άνθρωπος που καθαρά και ξάστερα δε θα αναγνώριζε τον κατάλογο τούτο, θα ήταν ένας φωτοσβέστης ή ένας τρελός, δεν είν' έτσι; Μα να ποιο είναι το πιο παράξενο: πώς γίνεται κι όλοι αυτοί οι στατιστικογράφοι, όλοι οι σοφοί και οι φιλάνθρωποι, όταν αραδιάζουν τα συμφέροντα του ανθρώπου, παραλείπουν ν(λ αναφέρουν ένα; Δε σταματούν καθόλου σ' αυτό και δεν το εξετάζουν όπως πρέπει να το εξετάσουν. Κι όμως, απ' αυτό εξαρτώνται όλοι οι υπολογισμοί. Και το δυστύχημα είναι ότι το ουσιαστικό συμφέρον δεν ανήκει σε καμιά κλάση και δεν έχει γραφτεί σε κανέναν κατάλογο. Ακούστε, έχω κάποιο φίλο... (Ω, κύριοι, ναι, είναι και δικός σας φίλος και με ποιον δε συνδέεται εξάλλου;) ' Οταν ο κύριος αυτός ετοιμάζεται να κάνει κάτι, θα σας εκθέσει καθαρά και ολοκληρωμένα πώς σκέφτεται να ενεργήσει, σύμφωνα με τους νόμους της λογικής και της αλήθειας. Έπειτα θα σας μιλήσει με θερμή συγκίνηση για τα πραγματικά και νόμιμα συμφέροντα του ανθρώπου και θα κατηγορήσει εκείνους τους κοντόθωρους ανόητους, που δεν καταλαβαίνουν ούτε το συμφέρον τους ούτε το αληθινό νόημα της αρετής και μετά από κάνα τέταρτο, χωρίς καμιά αφορμή, αλλά σαν από κάποιο εσωτερικό κίνητρο, ισχυρότερο από τα συμφέροντά του, θα φανταστεί κάτι άλλο, διαφορετικό, θα υποστηρίξει δηλαδή μπροστά σε άλλους τα αντίθετα απ' ό,τι είχε πει πριν για τους νόμους της λογικής, και για το συμφέρον του το ίδιο ακόμη με μια λέξη: τα αντίθετα προς τον ορθό λόγο... Σας προειδοποιώ πως ο φίλος μου είναι πρόσωπο προληπτικό, κι επομένως εί- -26-
ναι πολύ δύσκολο να ρίξετε όλο το σφάλμα πάνω του... Αλλά, κύριοι, δεν υπάρχει τάχα πράγματι κάτι πολυτιμότερο για τον άνθρωπο από τα πιο άμεσα, δικά του συμφέροντα; ή καλύτερα, για να μιλήσω σύμφωνα με τη λογική, δε θα μπορούσε να υπάρχει κάποιο συμφέρον σημαντικότερο από τ' άλλα; από εκείνα που κανείς δεν τα προσέχει, όπως έλεγα πριν από λίγο, και που, ωστόσο, αναγκάζουν τον άνθρωπο -αν πρέπει- να πηγαίνει ενάντια στη λογική, την τιμή, την ηρεμία, την ευμάρεια, κοντολογίς, ενάντια σ' ό,τι είναι ωραιότερο κι ωφελιμότερο, μόνο και μόνο για να φτάσει το πρωταρχικό αυτό συμφέρον, το πολυτιμότερο απ' όλα; Εδώ θα με διακόψετε: «' Οπως και να 'χει, δεν παύει να είναι ένα συμφέρον». Επιτρέψτε μου, κύριοι, να εξηγηθώ, γιατί το ζήτημα δεν είναι να παίζουμε με τις λέξεις. Μάθετε πως η σπουδαιότητα αυτού του συμφέροντος είναι ακριβώς ότι γκρεμίζει όλες τις στατιστικές ταξινομήσεις και ξεχαρβαλώνει όλα τα συστήματα που φαντάστηκαν οι φίλοι του ανθρώπινου γένους για την ευτυχία του. Με λίγα λόγια, παρεμβαίνει παντού. Μα θα σας το αποκαλύψω έστω κι αν πρόκειται να εκτεθώ πρώτος εγώ. Διακηρύττω λοιπόν μ' όλη μου την αναίδεια πως όλα τα θαυμάσια συστήματα κι όλες εκείνες οι θαυμάσιες θεωρίες που διατείνονται ότι εξηγούν στην ανθρωπότητα τα νόμιμα συμφέροντά της, και που για να τη σπρώξουν και να την αναγκάσουν.να τα κατακτήσει χωρίς να νικηθεί, είναι ανάγκη να γίνει γενναιόδωρη και καλή' όλα αυτά τα συστήματα, λέω εγώ, δεν είναι παρά σκέτες σοφιστείες! Γιατί το να υπόσχεται κανείς την αναγέννηση του ανθρώπινου γένους από την εκτίμηση των πραγματικών του συμφερόντων, είναι κατά τη γνώμη μου το ίδιο σχεδόν σα να διαβεβαιώνει με τον Μπούκλε, για παράδειγμα, ότι ο πoλιτισμό εξημερώνει τον άνθρωπο, τον κάνει λιγότερο αιμοχαρή κι εμπειροπόλεμο. Σύμφωνα με τη λογική, μου φαίνεται πως έχει δίκιο. Ο άνθρωπος αυτός -27 -
κρατιέται τόσο γερά από το σύστημά του κι από τα θεωρητικά του πορίσματα, που θα ήταν ικανός να διαστρεβλώσει με το έτσι θέλω την αλήθεια, να κάνει τον κουφό και τον στραβό μόνο και μόνο για να μην αναιρέσει τις θεωρίες του. Τούτο με παρακινεί να παραθέσω το παρακάτω, πολύ χτυπητό παράδειγμα. Κοιτάξτε γύρω σας: το αίμα τρέχει σαν ποτάμι, όπως στο γλέντι η σαμπάνια. Να λοιπόν αυτός ο δέκατος ένατος αιώνας στον οποίο έζησε ο Μπούκλε. Να ο Μέγας Ναπολέων, και κάποιος άλλος, της εποχής μας. Να η Αμερική και οι Ηνωμένες Πολιτείες σε μια συμμαχία αιώνια. Να και το γκροτέσκο Σλέσβιχ-Χόλσταϊν... Πόσο μας εξημέρωσαν όλοι αυτοί οι πολιτισμοί; Ο πολιτισμός αναπτύσσει στον άνθρωπο μονάχα μια πολύπλευρη ευαισθησία απέναντι στα συναισθήματα, και... τίποτ' άλλο. Και μέσα απ' αυτή την πολυμορφία του, ποιος ξέρει αν δε θα καταντήσει μια μέρα να βρίσκει ευχαρίστηση ακόμη και στην αιματοχυσία; Είναι κάτι που έχει γίνει στο παρελθόν. Έχετε προσέξει πως οι περισσότεροι αιμοχαρείς άνθρωποι ήταν σχεδόν πάντοτε εκλεπτυσμένοι και πολύ πολιτισμένοι; κι ότι οι διάφοροι Αττίλες, κι όλοι οι Στένκα Ράζιν δε τους φτάνουν ούτε στο νυχάκι τους; Αν δεν κάνουν και τόση εντύπωση σήμερα, είναι γιατί τον τύπο τους τον συναντάμε πολύ συχνά, έγιναν τόσο κοινοί, που δεν προξενούν πια εντύπωση. Αν ο πολιτισμός δεν έκανε πιο αιμοχαρή τον άνθρωπο, τον έκανε όμως σίγουρα πιο χυδαίο στη δίψα του για αίμα απ' ό, τι ήταν στο παρελθόν. Τότε έκρινε σωστό να χυθεί αίμα, κι έσφαζε με ήσυχη τη συνείδηση όσους νόμιζε πως έπρεπε να εξαφανιστούν. Σήμερα η αιματοχυσία μάς φαίνεται ατιμία, ωστόσο ασχολιόμαστε μαζί της περισσότερο παρά ποτέ. Πείτε μου, ποιο από τα δυο είναι προτιμότερο; Αποφασίστε το εσείς. Διηγούνται ότι η Κλεοπάτρα (ζητώ συγνώμη που παίρνω το παράδειγμα από τη ρωμαϊκή ιστορία) αισθανόταν ευχαρίστηση να μπήγει χρυσές βελόνες στα στήθια των σκλάβων της γυναικών,
και πως οι κραυγές και οι σπασμοί τους της προξενούσαν φοβερή ηδονή. Θα μου πείτε ότι πρόκειται για χρόνια σχετικά βάρβαρα' ότι κι η εποχή μας είναι σχετικά βάρβαρη, γιατί μπήγουν ακόμη τις βελόνες στους ανθρώπους πως αν και ο άνθρωπος έγινε πιο διορατικός απ' ό,τι ήταν στις βάρβαρες εκείνες εποχές, βρίσκεται ακόμη πολύ μακριά και δεν έχει συνηθίσει να φέρεται όπως προστάζει η λογική και η επιστήμη. Ωστόσο, έχετε την πεποίθηση ότι θα συνηθίσει δίχως άλλο τη στιγμή που θα έχουν εξαφανιστεί μερικές παλιές κακές συνήθειες, κι όταν ο ορθολογισμός και η επιστήμη θα έχουν αλλάξει ολότελα την ανθρώπινη φύση και θα την κυβερνούν φυσιολογικά. Πιστεύετε ότι ο άνθρωπος θα πάψει τότε να γελιέται σκόπιμα, και θα αρνηθεί αναγκαστικά να αντιτάξει τη θέλησή του πρός τη λογική. Θα πείτε ακόμη πως η επιστήμη θα διδάξει τον άνθρωπο (αν κι αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι περιττό) ότι δεν έχει πραγματικά μέσα του ούτε θέληση ούτε ιδιορρυθμίες, ότι ποτέ δεν είχε, αφού μοιάζει με πιάνο που το παίζει ο καθένας όπως θέλει, κι ο κόσμος κυβερνιέται από τ ους νόμους της φύσης, η κάθε του πράξη δηλαδή δεν είναι αποτέλεσμα της θέλησής του αλλά των νόμων αυτών. Επομένως, φτάνει μόνο να ανακαλύψει ο άνθρωπος τους φυσικούς νόμόυς για να μπορέσει και να τους αντιταχθεί. Η ζωή του θα γίνει τότε πιο εύκολη. Ολες οι ανθρώπινες πράξεις θα περιοριστούν μαθηματικά στους νόμους αυτούς σαν σε πίνακα λογαρίθμων, σε καταλόγους μέσα σ' ένα ευρετήριο, ή καλύτερα: θα τύπωναν βιβλία ωφέλιμα, σαν τις σημερινές εγκυκλοπαίδειες, όπου όλα θα τα πρόβλεπαν, θα τα υπολόγιζαν, θα τα κανόνιζαν, και δε θα είχε πια ο κόσμος δράματα και περιπέτειες. «Τότε» θα συνεχίσετε, «οι οικονομικές σχέσεις θα πάρουν μια καινούρια όψη. Επειδή όλα θα υπολογιστούν με μαθηματική ακρίβεια, όλα τα ζητήματα θα λύνονται στη στιγμή, γιατί απλούστατα όλες οι πιθανές λύσεις θα
ΨΙVΙ,,1 ι vr 1"1 ι V"- Ι Vl ΙΙ:::.Ψ,,-l\..Ι έχουν βρεθεί. Τότε θα χτίσουμε ένα κρυστάλλινο παλάτι. Τότε...» Με λίγα λόγια, ο κόσμος θα γίνει παράδεισος. Και ποιος μας εγγυάται - μιλώ εγώ τώρα - ότι τότε δε θα πλήττουμε μέχρι θανάτου (γιατί, με τι θα καταγινόμαστε αφού όλα θα τα έχει προβλέψει ο πίνακας;) Από την άλλη μεριά όμως, όλα θα είναι πολύ λογικά. Βέβαια η πλήξη γονιμοποιεί τη φαντασία, γιατί από πλήξη μπήγει κανείς τις χρυσές βελόνες στη σάρκα των ανθρώπων. Δυστυχώς (ακόμη εγώ μιλώ), φοβάμαι πολύ μήπως θα 'ταν ευχάριστο στον άνθρωπο να ξαναγυρίσει στις βελόνες. Γιατί ο άνθρωπος είναι κουτός, φαινομενικά κουτός ή, για να το πούμε καλύτερα, δεν είναι καθόλου κουτός, αλλά είναι τόσο αχάριστος, που είναι μάταιο να περιμένεις το οτιδήποτε απ' αυτόν. Έτσι, δε θα παραξενευόμουν καθόλου αν έβλεπα ξαφνικά να ξεφυτρώνει από τα σπλάχνα της ορθολογικής κοινωνίας του μέλλοντος κάποιος τζέντλεμαν, με φυσιογνωμία κοινή, ή μάλλον σαρκαστική και οπισθοδρομική, που θα μας έλεγε βάζοντας τα χέρια του στη μέση: «Δε δοκιμάζουμε μια φορά να δώσουμε μια κλοτσιά στη λογική, μόνο και μόνο για να στείλουμε στο διάβολο αυτούς τους λογαρίθμους και να μπορέσουμε να ζήσουμε πάλι σύμφωνα με την ανόητη θέλησή μας;» Κι αυτό δε θα 'ταν τίποτε, το άσχημο θα ήταν που θα 'βρισκε αμέσως οπαδούς: τέτοια είναι η ανθρώπινη φύση. Κι όλα αυτά για μιαν αιτία τόσο μηδαμινή, που δε θα 'πρεπε ούτε καν να την αναφέρουμε: ότι δηλαδή σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, πάντα άρεσε στον άνθρωπο να κινείται και να δρα σύμφωνα με τη θέλησή του και όχι όπως τον προστάζει η λογική ή το συμφέρον του. Μπορούμε φυσικά, όταν το θέλουμε; να πηγαίνουμε ενάντια στο συμφέρον μας και μερικές φορές είναι απόλυτη ανάγκη να το κάνουμε (αυτή είναι η γνώμη μου). Κι αν ακόμη ο ατομικός μας πόθος και η ατομική μας ιδιοτροπία που είναι ελεύθερα να θέλουν, ήταν μια από τις μεγάλες τρέλες, κι αν η αχαλίνωτη φαντασία μας έφτανε να είναι - 30 -
εξωφρενική, να πού έγκειται η ωφέλεια που μας αποσιωπούν, και το συμφέρον μας, το συμφέρον το πιο σπουδαίο, το συμφέρον που δεν ανάγεται σε καμιά κατηγορία και στέλνει στο διάβολο όλα τα συναισθήματα και όλες τις θεωρίες. Πώς λοιπόν φαντάστηκαν όλοι αυτοί οι σοφοί ότι ο άνθρωπος έχει ανάγκη από μια λογική και τίμια θέληση; Και πώς τους κάπνισε να βρουν ότι ο άνθρωπος έχει ανάγκη να ποθεί κατά τρόπο λογικό και ωφέλιμο; Ο άνθρωπος μόνο ένα πράγμα έχει ανάγκη να είναι η θέλησή του εντελώς ανεξάρτητη, όσο κι αν του στοιχίζει αυτή του η ανεξαρτησία, όσες κι αν είναι οι κακές συνέπειες που συνεπάγεται. Ωστόσο, το επιθυμεί στ' αλήθεια; 8 «Χα, χα, χα! Μα δεν υπάρχει βούληση» θα μου πείτε γελώντας. «Η επιστήμη έχει μελετήσει τόσο καλά τον άνθρωπο, που τώρα πια γνωρίζουμε ότι η λεγόμενη ελεύθερη θέληση δεν είναι τίποτε άλλο, παρά...» Συγνώμη, κύριοι, ακριβώς από εκεί ήθελα να αρχίσω κι εγώ. Σας ομολογώ μάλιστα πως φοβήθηκα. ' Ημουν έτοιμος να φωνάξω πως η επιθυμία εξαρτάται ένας Θεός ξέρει από τι, και πως είναι ίσως προτιμότερο αυτό, μα σκέφτηκα την επιστήμη και... σταμάτησα. Κι εκείνη τη στιγμή μιλήσατε εσείς. Γιατί, βέβαια, αν ανακάλυπταν πραγματικά τον τύπο των επιθυμιών και των ιδιοτροπιών μας και μάς εξηγούσαν από τι εξαρτώνται, ποιοι νόμοι τους κατευθύνουν, πώς εξελίσσονται, προς ποιο σκοπό κατατείνουν στην κάθε περίπτωση, έναν αληθινό μαθηματικό τύπο τελικά, ίσως τότε ο άνθρωπος θα έπαυε να επιθυμεί και μάλιστα, είμαι βέβαιος ότι θα έπαυε. Για σκεφτείτε να επιθυμεί κατά διαταγήν! Κι έπειτα, ο άνθρωπος θα γινόταν όμοιος με πλήκτρο αρμόνιου, ή κάτι τέτοιο. Γιατί ο άνθρωπος δίχως βούληση, δίχως πόθους, δε θα -31-
'ταν ίδιος με πλήκτρο, στην άκρη του σωλήνα του αρμόνιου; Τι λέτε; Ας εξετάσουμε τις πιθανότητες: μπορεί να γίνει αυτό ή όχι; «Χμ» θα πείτε, «οι επιθυμίες μας είναι τις περισσότερες φορές λαθεμένες, γιατί έχουμε μια σφαλερή ιδέα για το συμφέρον μας. ' Ετσι, συμβαίνει να επιθυμούμε πράγματα παράλογα, επειδή σαν κουτοί που είμαστε, βλέπουμε στον παραλογισμό αυτό τον πιο εύκολο δρόμο να φτάσουμε σ' εκείνο που θαρρούμε ότι θα μας ωφελήσει και που θα το έχουμε θέσει σαν σκοπό. Λοιπόν, όταν όλα εξηγηθούν και υπολογιστούν πάνω στο χαρτί (πράγμα κατορθωτό, γιατί είναι ντροπή και παράλογο να πιστεύουμε εκ των προτέρων πως ο άνθρωπος δε θα γνωρίσει ποτέ μερικούς νόμους της φύσης), τότε ασφαλώς εκείνο που ονομάζουμε επιθυμίες δε θα υπάρχει πια. Αν ποτέ η επιθυμία συμφωνήσει απόλυτα με τη λογική, τότε θα κρίνουμε και δε θα επιθυμούμε πράγματα παράλογα, να βαδίζουμε δηλαδή με το έτσι θέλω ενάντια στη λογική και να ποθούμε κάτι επιζήμιο. Κι επειδή όλες οι επιθυμίες και όλες οι λογικές κρίσεις μας θα μπορούν να προϋπολογιστούν, μια και θ' ανακαλύψουμε μια μέρα τους νόμους της ελεύθερης θέλησής μας, τότε -χωρίς αστεία- μπορούμε να φανταστούμε κάτι σαν πίνακα όπου θα βρίσκουμε αυτό που πρέπει να διαλέξουμε. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να εξετάσουμε και να αποδείξουμε ότι περιφρονώ κάποιον μόνο και μόνο επειδή δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς και μόνο αυτό τον τρόπο είχα, τι απομένει τότε από την ελε ύθ ερη βούλησή μου, και προπαντός όταν είμαι ένας μορφωμένος άνθρωπος κι έχω σπουδάσει μια οποιαδήποτε επιστήμη; Τότε θα μπορούσα να καθορίσω και τη ζωή μου τριά ντ α χρόνια πιο πριν. Με λίγα λόγια, αν κανονιστούν όλα έτσι, δε θα μας έμενε τίποτε άλλο να κάνουμε' θέλοντας και μη θα καταλαβαίναμε. Γενικά πρέπει να παραδεχτούμε ότι μερικές φορές και σε μερικές περιπτώσεις, η φύση δε μας ζητάει την
άδεια πρέπει να την παίρνουμε όπως είναι κι όχι όπως θα το 'θελε η φαντασία μας κι ότι αν πραγματικά αποκτήσουμε τον πίνακα και το ευρετήριο, και... ακόμη και τον άνθρωπο που θα βγάλει ο δοκιμαστικός σωλήνας πρέπει να τον παραδεχτούμε! Αλλιώτικα, η φύση θα μας κυριέψει και...» Μάλιστα, να πού είναι για μένα ο κόμπος! Κύριοι, συγνώμη, μα ξεχάστηκα κι άρχισα να φιλοσοφώ τι τα θέλετε, έχω σαράντα χρόνια στο υπόγειο! Επιτρέψτε μου λίγη φαντασία. Βλέπετε, η λογική, κύριοι, είναι εξαίρετο πράγμα, σύμφωνοι, μα η λογική είναι απλώς λογική, κι ευχαριστεί μονάχα το μυαλό του ανθρώπου, ενώ η θέληση είναι όλη η εκδήλωση της ζωής με τη λογική της μαζί και μ' όλες τις σπαζοκεφαλιές της. Και μολονότι συχνά δεν είναι περίφημη σ' αυτή της την εκδήλωση, όπως κι αν έχει, είναι η ζωή και όχι η εξαγωγή της τετραγωνικής ρίζας. Γιατί εγώ, λογουχάρη, θέλω φυσικά να ζήσω για να ικανοποιήσω όλη τη ζωική μου δυναμικότητα και όχι μόνο τη δυναμικότητα της λογικής, που είναι περίπου το ένα εικοστό όλης της ζωτικότητάς μου. Τι ξέρει η λογική; Η λογική ξέρει μόνο εκείνο που ο χρόνος την άφησε να μάθει (μπορεί να υπάρχουν μερικά πράγματα που δε θα τα μάθει ίσως ποτέ δεν είναι παρήγορο, μα γιατί να μην το ομολογήσουμε;) ενώ η ανθρώπινη φύση δρα συνολικά με όσες δυνάμεις έχει μέσα της, και συνειδητά ή ασυνείδητα ζει ακόμη κι όταν ξεγελιέται. Υποψιάζομαι, κύριοι, ότι με κοιτάζετε με οίκτο. Μου επαναλαμβάνετε ότι ένας άνθρωπος μορφωμένος και εξελιγμένος, δηλαδή ένας άνθρωπος όπως πρέπει να είναι ο άνθρωπος του μέλλοντος, δεν είναι δυνατό να επιθυμεί κάτι που μπορεί να τον βλάψει, γιατί έτσι του κάπνισε συμφωνώ απόλυτα μαζί σας πως αυτό είναι αξίωμα, είναι πραγματικά αξίωμα. Μα σας το ξαναλέω για εκατοστή φορά, υπάρχει μία περίπτωση, μία μόνο, που ο άνθρωπος μπορεί σκόπιμα, συνειδητά, να επιθυμεί κάτι βλαβερό, παράλογο, ακόμη κι
εξωφρενικό' είναι όταν θέλει να έχει το δικαίωμα να επιθυμεί και το εξωφρενικό ακόμη, και να μην είναι υποχρεωμένος να επιθυμεί μόνο εκείνο που είναι λογικό. Η πιο παράλογη ιδιοτροπία μπορεί, κύριοι, να είναι για τον άνθρωπο το πολυτιμότερο πράγμα στον κόσμο σε μερικές περιπτώσεις, και μπορεί να είναι πιο ενδιαφέρουσα απ' όλα τα οφέλη, ακόμη και στην περίπτωση που πραγματικά μας βλάπτει και είναι αντίθετη με τα σωστά συμπεράσματα της λογικής μας, γιατί όπως κι αν έχει, κρύβει μέσα της ό,τι μας είναι πιο αγαπητό και πιο σπουδαίο: την προσωπικότητα και την ατομικότητά μας. Μερικοί υποστηρίζουν, για παράδειγμα, ότι η θέληση είναι πραγματικά το πολυτιμότερο πράγμα για τον άνθρωπο' μπορεί βέβαια, όταν θέλει, να συμφωνήσει με τη λογική. Υπό τον όρο όμως να μην κάνει κατάχρηση. Είναι πολύ ωφέλιμο, και κάποτε μάλιστα αξιέπαινο. λλλά πολύ συχνά, ίσως τις περισσότερες φορές, η θέληση, μ' έναν τρόπο μάλιστα πεισματικό, δε συμφωνεί καθόλου με τη λογική και... και... ξέρετε ότι κι αυτό είναι ωφέλιμο και αξιέπαινο; Κύριοι, για να πούμε την αλήθεια, ο άνθρωπος δεν είναι κουτός. (Βέβαια, δε θα 'πρεπε να του το λέμε για ένα λόγο: γιατί αν ήταν κουτός, τότε ποιος θα ήταν ο έξυπνος;) Ομως αν δεν είναι κουτός, είναι φοβερά αχάριστος. Αχάριστος όσο δεν παίρνει. Νομίζω μάλιστα ότι ο καλύτερος ορισμός του ανθρώπου είναι ο ακόλουθος: ον δίποδο και αχάριστο. Μα αυτό δεν είναι όλο. Δεν είναι αυτό το μεγαλύτερό του ελάττωμα. Το μεγαλύτερό του ελάττωμα είναι η επίμονη ανηθικότητά του' επίμονη, από τότε που έγινε ο κατακλυσμός ώς την εποχή μας. Η ανηθικότητα, κι επομένως ο παραλογισμός: γιατί ξέρουμε χρόνια και χρόνια τώρα ότι ο παραλογισμός γεννιέται μονάχα από την ανηθικότητα. Ρίξτε μια ματιά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Τι θα δείτε; - Μεγαλοπρέπεια; Ούτε λόγος. Και μόνο ο κολοσσός της Ρόδου, τι θαύμα! Με το δίκιο του ο Αναγιέβσκι αναφέρει ότι μερικοί λένε πως τον -34-