Η ΕΦΗΜΕΡΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΝΟΜΑ ΩΝ ΣΤΑ ΟΙΚΟΜΟΥΣΕΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

Η ΕΦΗΜΕΡΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΝΟΜΑ ΩΝ ΣΤΑ ΟΙΚΟΜΟΥΣΕΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ΜΑΝΟΣ ΜΙΚΕΛΑΚΗΣ Αρχαιολόγος, Υπ. ρ Ε.Μ.Π. Το άρθρο πραγµατεύεται το ρόλο του αρχιτέκτονα στην αναπτυσσόµενη αγορά των προγραµµάτων πολιτιστικής συντήρησης για τουριστική αναψυχή. Στα πλαίσια του πολιτιστικού τουρισµού η απαίτηση για αυθεντικότητα προώθησε την ανα-παραγωγή των παραδοσιακών τόπων, των µνηµείων ή των εκδηλώσεων, ως τουριστικών ή πολιτιστικών πόρων. Σκοπό του άρθρου αποτελεί η πληροφόρηση σε τεχνικά, ιστορικά και φιλοσοφικά θέµατα και η εξέταση αντιλήψεων και θέσεων για την αρχιτεκτονική διατήρηση µέσω πραγµατικών παραδειγµάτων. Η εφήµερη αρχιτεκτονική των νοµάδων ανατρέχει στη Νεολιθική αρχιτεκτονική παράδοση, η οποία χαρακτηρίζεται κυρίως από την παρουσία της µετα σκελετικής διάρθρωσης και τη χρήση κλαδιών και λάσπης. Η ανασκαφή του Νεολιθικού τόπου του ισπηλιού στην Καστοριά και η ανακατασκευή του χωριού ως οικοµουσείου αποτέλεσε αφενός την εµπειρική πραγµάτωση των υποθέσεων εργασίας και των ευρηµάτων της αρχαιολογικής έρευνας και αφετέρου την ανασύνθεση όλων των δεδοµένων προς ένα κοινό στόχο, την ερµηνεία και κατανόηση της εφήµερης κληρονοµιάς. Η ανακατασκευή ενός τυπικού νοµαδικού χωριού στο Γυφτόκαµπο, στα Ζαγόρια και του Μουσείου των Σαρακατσάνων στις Σέρρες από τοπικούς τεχνίτες και το πειραµατικό εθνο-αρχαιολογικό πρόγραµµα της Σαρακινής ερµηνεύουν αυτή την παράδοση µέχρι τον καιρό µας. Το άρθρο, επίσης, εξετάζει αυτές τις εφήµερες κατασκευές µέσα σ ένα ευρύ πεδίο: τυπολογική διερεύνηση, ιστορία και θεωρία αρχιτεκτονικής. Το ζήτηµα της προέλευσης της πρωτόγονης καλύβας υφίσταται στην αρχιτεκτονική θεωρία από την εποχή του Βιτρούβιου, αλλά µέχρι την εποχή του ιαφωτισµού είχε διερευνηθεί µέσα από µια αµιγώς εξελικτική αντίληψη, ως το σηµείο εκκίνησης της αρχιτεκτονικής. Ο σκοπός των αναφορών αυτών είναι να αναγνωρίσουν την συνθετότητα των έργων ανακατασκευής στο σώµα της αρχιτεκτονικής θεωρίας. Το βασικό ζήτηµα είναι, λοιπόν, τόσο η ιστορία όσο και η αρχιτεκτονική. Η Χάρτα της Βενετίας για τη Συντήρηση και την Αποκατάσταση των Μνηµείων και των Τόπων (1964) δεν υποδείκνυε την ανακατασκευή ενός ιστορικού τόπου ή κτιρίου. Σήµερα για ιστορικούς, κοινωνικούς ή οικονοµικούς λόγους αρκετά προγράµµατα ανακατασκευής έχουν πραγµατοποιηθεί στην Ελλάδα (Στοά Αττάλου, Χάνι της Γραβιάς, Κωδωνοστάσιο της Αγίας Φωτεινής-Νέα Σµύρνη, ο Θησαυρός των Αθηναίων Μαραθώνας, κλπ.). Η υπόθεση είναι ότι η ανακατασκευή της αρχιτεκτονικής για εκπαιδευτικούς ή ιστορικούς λόγους -στα οικο- µουσεία ή στους αρχαιολογικούς τόπους- πρέπει να ταυτιστεί, µέσω αρχαιολογικής έρευνας, και να λειτουργήσει µε τα υλικά και την τεχνολογία που χρησιµοποιούντο στο παρελθόν. Όπως είπε ο Walter Benjamin η παρουσία του αυθεντικού είναι το προαπαιτούµενο της αυθεντικότητας.ο ανακατασκευασµένος πολιτιστικός πόρος θα υποδύεται τις αρχιτεκτονικές αξίες του αυθεντικού, όπως η τεχνολογία κατασκευής, η τυπολογία, η µορφολογία, οι αισθητικές αρετές, κλπ. THE EPHEMERAL ARCHITECTURE OF NOMADS AT THE ECO-MUSEUMS OF GREECE ΜANOS MIKELAKIS Archaeologist, Doctorate candidate NTUA Scholarship recipient of the State Scholarships Foundation (IKY)

The paper discusses the role of the architect in the growing market of cultural conservation projects for tourism leisure. Within cultural tourism the demand for authenticity promoted the re-production of heritage sites, monuments or events as tourist and cultural resources. The aim of the paper is to provide an awareness of technical, historical and philosophical issues and to test some conceptual ideas on architectural preservation through actual examples. The ephemeral architecture of nomads dates back to the Neolithic architectural tradition, which is mainly characterized by the presence of post framed structure and the use of wattle and daub. The excavation of the Neolithic site Dispilio at Kastoria and the reconstruction of the village as an eco-museum was a specific archaeological experiment within a broad ethno-archaeological scope, in order to understand different aspects of prehistoric transformation in the building tradition. The reconstruction of a typical nomadic village at Gyftokampos, Zagoria and the Museum of Sarakatsanos at Serres by local craftsmen, and the experimental ethno-archaeology project of Sarakini interpret this tradition up until our time. The paper, also, examines these ephemeral structures within a wider scope: typological investigation, history and theory of architecture. The notion of the primitive hut had been current in architectural theory since Vitruvius, but up to the Enlightenment s time had been looked on in a purely evolutionary sense as the starting point of architecture. The aim to these references is to identify the complexity of the reconstruction projects in the corpus of architectural theory. The subject matter is, therefore, both history and architecture. The Venice Charter for the Conservation and the Restoration of Monuments and Sites (1964) didn t recommend the reconstruction of a historical site or building. Nowadays for historical, social or economical reasons several reconstruction projects have been taken place in Greece (Stoa Atallos, Hani of Gravia, Chapel of Saint Fotini-Nea Smyrni, Treasure of Athenians Marathon, etc). The hypothesis is that the reconstruction of architecture for educational or historical reasons -at the eco-museums or at the archaeological sites- should be identified through archaeological research and operated with the materials and the technology used in the past. As Walter Benjamin said the presence of the original is the prerequisite of authenticity. The reconstructed cultural resource should interpret the architectural values of the authentic, as construction technology, typology, morphology, aesthetic qualities, etc. ΕΙΣΗΓΗΣΗ 1. Η ΚΛΑ ΟΠΛΕΚΤΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ & ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Ο νοµαδισµός και ο νοµαδικός βίος είναι παγκόσµια και διαχρονικά φαινόµενα, τα οποία συνδέονται µε διάφορα οικονοµικά συστήµατα, όπως η συλλεκτική ή θηρευτική οικονοµία, η αλιεία, η κτηνοτροφία και το εµπόριο. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η διαµόρφωση πρόχειρων καταλυµάτων (καλύβες) από φθαρτά υλικά (κλαδιά, καλάµια, ψάθες, κ.ά.), η απουσία ιδιόκτητης γης και η µετακίνηση -κατά οµάδες- οικογενειών. Οι κλαδόπλεκτες καλύβες των ελληνικών νοµαδικών πληθυσµών, όπως αναγνωρίζονται από την αρχαιολογική, εθνογραφική και ανθρωπολογική έρευνα, αναδεικνύουν κοινά µορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά. Οι ανασκαφές σε προκεραµεικούς νεολιθικούς οικισµούς στην Ελλάδα αποκάλυψαν ίχνη από την «εφήµερη» αυτή αρχιτεκτονική, όπως δάπεδα, ορύγµατα σκαµµένα σε µικρό βάθος, οπές για πασσάλους, πηλοκονιάµατα µε αποτυπώµατα από τους κλαδόπλεκτους αρµούς, επιτρέποντας έτσι την ανασύνθεση της κατασκευαστικής δοµής 1 των πρώτων αυτών 1 Μικελάκης Μ., «Η πρωτόγονη καλύβα των Σαρακατσάνων - η αρχιτεκτονική κληρονοµιά του εφήµερου», Περιοδικό Corpus, 29/2001, Αθήνα, σ. 48-57.

κατοικιών. Το σχήµα τους ήταν συνήθως ελλειπτικό, σπανιότερα ορθογώνιο και όλη η κατασκευή, δηλαδή πλευρικά τοιχώµατα και στέγη ήταν πλεκτά από κλαδιά, καλάµια και ξύλα. Ο χώρος αυτός ήταν, ουσιαστικά, το κεντρικό στεγασµένο σηµείο ενός ευρύτερου ζωτικού και «σηµαίνοντος» χώρου, της «υπαίθρου», στην οποία κάλυπτε τις πολλαπλές δραστηριότητες του. Στη ραψωδία Σ της Ιλιάδας (στ. 589) και Ξ της Οδύσσειας (στ. 5-17, 20-26) όπου περιγράφεται η ασπίδα του Αχιλλέα και το χοιροστάσιο του Οδυσσέα, αναφέρονται οι σκεπαστές καλύβες και το έµπλεκτο σύστηµα κλαδιών της στέγης. Οι φιλολογικές πηγές 2 επιβεβαιώνουν την αδιάσπαστη αλυσίδα της νοµαδικής και ηµι-νοµαδικής προβατοτροφίας στον ελλαδικό χώρο, η οποία σήµερα αναγνωρίζεται µέσα από τις έµπρακτες συνδηλώσεις της, τα νεότερα κονάκια των σαρακατσάνικων πληθυσµών. Η «κλαδόπλεκτη οικοδοµική» των Σαρακατσάνων βασιζόταν στην κατασκευαστική διαίσθηση και τις εµπειρικές γνώσεις, ώστε να έχουν διαµορφωθεί περιγραφικές οδηγίες για το τι πρέπει να γίνεται. Βασικά κριτήρια επιλογής για την επιχειρησιακή της πραγµάτωση ήταν ο περιορισµένος χρόνος κατασκευής, η µικρή διάρκεια ζωής εξαιτίας της προσωρινής εγκατάστασης, τα διαθέσιµα υλικά, οι κλιµατολογικές συνθήκες στους ορεινούς όγκους όπου διέµεναν, οι λειτουργικές ανάγκες και τέλος, οι ισχυροί εθιµικοί κανόνες. Οι απαιτήσεις χρήσης περιλάµβαναν όχι µόνο τους χώρους κατοικίας, αλλά και άλλες συµπληρωµατικές εγκαταστάσεις για τα ζώα 3 (γιδοκάλυβα, προβατοκάλυβα, µαντρί, τσάρκος), στέγαστρα, φράκτες, κ.ά. Η περιοδική τους εγκατάσταση στα ορεινά βοσκοτόπια συναρτήθηκε µε το «τσελιγκάτο», ένα ιδιαίτερο σύστηµα κοινωνικής και οικονοµικής συγκρότησης. Αποτελούσε, ουσιαστικά, µια οµάδα οικογενειών µε προστατευτικό και αλληλέγγυο χαρακτήρα, που εκµεταλλεύονταν «συνεταιριστικά» τα προϊόντα παραγωγής των ποιµένων. Κύτταρο της ποιµενικής αυτής κοινωνίας ήταν το κονάκι. Η τυπολογική προσέγγισή του, όπως επιχειρείται στην παρούσα µελέτη, αναφέρεται περισσότερο σ ένα σύνολο χαρακτηριστικών, τα οποία χαρακτηρίζουν οµοειδείς κατασκευές, ως χωρικές εκδηλώσεις κοινών γενετικών αρχών και ιδεών. Θα µπορούσαµε να διακρίνουµε δύο βασικούς τύπους, οι οποίοι αναφέρονται σε κατασκευές µε οµοειδή µορφικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά: α)το στρογγυλό ή κυκλικό καλύβι, το οποίο καταλήγει σε κωνικό θόλο και β) την παραλληλόγραµµη καλύβα µε δίρριχτη στέγη. Α)τα δύο βασικά κατασκευαστικά στοιχεία που συνθέτουν το τεχνολογικό «know-how» της κυκλικής καλύβας 4 είναι το στεφάνι, το οποίο εξασφαλίζει την ισορροπία και τη στερεότητα της όλης κατασκευής και ο σκελετός από πλεγµένα κλαδιά. Στην ήδη οριοθετηµένη κυκλική κάτοψη της καλύβας στηρίζονται κάθετα στοιχεία («µπουχτάρια»), τα οποία θα αποτελέσουν ουσιαστικά τα εξωτερικά της τοιχώµατα. Η κάλυψη µε τον κωνικό θόλο επιτυγχάνεται µε την «κατσούλα», µια σύνθετη κατασκευή η οποία αποτελείται από το στεφάνι και πλέγµα ακτινωτών κλαδιών. Στη συνέχεια η «κατσούλα» τοποθετείται µε µια µακριά ξύλινη φούρκα στο κέντρο της καλύβας, απ όπου συνδέονται οι ακτινωτές κλάδοι της στεφάνης µε τους πασσάλους του σκελετού. Ακολουθεί η ολοκλήρωση του δοµικού σκελετού, µε τη στερέωση του µε οριζόντιες ζώνες λεπτών κλαδιών. Πρόκειται ουσιαστικά για µεγάλα στεφάνια αλληλεπίθετα από τη βάση ως την κορυφή. Τελικό στάδιο είναι η πλήρωση του µε φυλλώµατα, κλαδιά και στρώσεις από θάµνους µε φυσικά δεσίµατα σε δύο στρώσεις, από το έδαφος προς την κορυφή της καλύβας. Η σκιαγράφηση της πραγµάτωσης της, όπως επιχειρήθηκε παραπάνω, ανέδειξε ουσιαστικά την εσωτερική δοµή της κατασκευής. Αν στο επίπεδο της τεχνικής συναρτήθηκε µε τις τεχνικές της ύφανσης (ιδιαίτερα της καλαθοπλεκτικής-ψαθοπλεκτικής), το νοητικό υποστήριγµα θα µπορούσε να αναζητηθεί 2 Ενδεικτικά: Θουκιδίδης (Ιστορία, Βιβλίο Α), Αριστοτέλης (Πολιτικά, Βιβλίο Ι, 1253 Α, 5-15, ΙΙΙ, 1256 α, 30-40 & 1256 β, 5, κ.ά.), Σοφοκλής (Οιδίποδας Τύραννος), κ.ά. Αναλυτικά Μαυρογιάννη., Οι Σαρακατσάνοι της Θράκης, Κεντρικής & Ανατολικής Μακεδονίας, ωδώνη, 1999, σ. 63-86. 3 Λαµνάτος Β., Η ζωή στα χειµαδιά, Εκδ. Παπαζήση, σ. 38-56. 4 Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Σαρακατσάνοι, ΜΕΛΙΣΣΑ, σ. 15-18, Τζιαµούρτας Ζ., Λαογραφική Πινακοθήκη Καραγκούνηδων, Ν.Α.Καρδίτσας, Καρδίτσα 1988, σ. 377, κ.ο.κ.

στην κατασκευή ενός καλαθιού. Το στερέωµα των στηµονιών στο «σταυρό» της βάσης, το γύρισµα και η ολοκλήρωση του πάτου, το πλέξιµο του στεφανιού και του σώµατος του αποτελούν τα βασικά στάδια µιας κλαδόπλεκτης κατασκευής 5. Ωστόσο ερµηνεύοντας την προέλευση-σύλληψη αυτού του αρχιτεκτονικού τύπου, πέρα από οποιεσδήποτε κατασκευαστικές αρχές, δεν πρέπει να παραβλέψουµε το πλέγµα των πολιτιστικών δοµών 6 απ όπου προέρχεται. Η προτίµηση στο κυκλικό σχήµα, µολονότι δεν έχει επαρκώς ερµηνευτεί, θα πρέπει να εµπεριέχει θρησκευτικούς, µεταφυσικούς ή εµπειρικούς συλλογισµούς. Β)η παραλληλόγραµµη καλύβα µε δίρριχτη στέγη («καλυβόσπιτο») αποτελεί τον δεύτερο τύπο της σαρακατσάνικης αρχιτεκτονικής, ο οποίος εχρησιµοποιείτο για αποθήκη, µαντριά, σχολείο, στάβλο, τυροκοµείο («µπαντζός») και άλλες καθηµερινές χρήσεις. Είναι µια πολύπλοκη κατασκευή µε ορθογώνια κάτοψη, κάθετα τοιχώµατα και δίρριχτη στέγη. Ο τύπος αυτός χαράσσεται στο έδαφος σύµφωνα µε τις επιθυµητές διαστάσεις και οριοθετείται µε την τοποθέτηση «φουρκών» - υποστυλωµάτων στις τέσσερις γωνίες και στο µέσο των µικρότερων πλευρών. Ανάλογα µε το µέγεθος της εµπλουτίζεται µε περισσότερα στοιχεία. Ο υπόλοιπος σκελετός συναρµολογείται: α) µε την τοποθέτηση στις δύο ψηλότερες κεντρικές φούρκες των στενών πλευρών ενός κορµού, ο οποίος θα διαµορφώσει την δίρριχτη στέγη, β) τη συµπλήρωση του σκελετού µε την τοποθέτηση σειράς κορµών ώστε να σχηµατίζουν ένα ορθογώνιο παράλληλο µε την οριοθετηµένη κάτοψη, γ) τη διαµόρφωση των αετωµάτων της στέγης µε τραβέρσες, δ) και τον εµπλουτισµό του «χωροδικτυώµατος» µε σειρά οριζόντιων στοιχείων. Η δίρριχτη στέγη, ως πρόχειρο υφαντό στέγαστρο για τη διανυκτέρευση του καραβανιού των νοµάδων κατά τη διάρκεια της πορείας από τα χειµαδιά στα ορεινά και αντίστροφα, αναγνωρίζεται επίσης σε µια άλλη εφήµερη κατασκευή, την «τσιατούρα» - υφασµάτινο στέγαστρο-σκηνή. Η εξέλιξη της ανθρώπινης κατοικίας, από την κυκλική στην ορθογώνια καλύβα 7, όπως αναγνωρίζεται από τα ανασκαφικά ευρήµατα, τη στρωµατογραφία, τις εθνογραφικές και ανθρωπολογικές παρατηρήσεις και τη θεωρία της αρχιτεκτονικής έχει αποτελέσει πεδίο διαφορετικών και πολλές φορές αντικρουόµενων θέσεων. Η Αγγελική Χατζηµιχάλη 8 ήταν από τους πρώτους µελετητές που επιχείρησε να διαµορφώσει µια τυπολογία της κατοικίας των Σαρακατσάνων. Γράφει χαρακτηριστικά: «Ξεκινώντας από το κυκλικό καλύβι, το ορθό ή τουρλωτό καλύβι οδηγείται ολοφάνερα στον ενδιάµεσο τύπο της καλύβας, τον ωοειδή και στο µονό ά-διπλα καλύβι. Από τον µεταβατικό τούτο τύπο προχωρεί φυσιολογικά και ξεκάθαρα στη διαµόρφωση της παραλληόγραµµης αψιδωτής καλύβας µε τη δίρριχτη σαµαρωτή στέγη, στο µεγάλο και διπλό ά διπλα καλύβι, στο γενετικό τύπο δηλαδή του λιθόχτιστου στενοµέτωπου ή πλατυµέτωπου σπιτιού της νεοελληνικής κατοικίας µε τη δίρριχτη ή και τετράρριχτη στέγη». Ο Γ.Β.Καββαδίας αναφερόµενος κριτικά στην παραπάνω υπόθεση επισηµαίνει ότι «η τελειοποίηση ενός πράγµατος που ήδη υπάρχει, µε τα ίδια στοιχεία είναι δυνατή. Η µεταµόρφωση όµως, η ανανέωση της διαδικασίας της κατασκευής, δηλαδή µια ολοκληρωτική αλλαγή αντίληψης, προϋποθέτει την εφεύρεση ή το δανεισµό µιας τεχνικής, αν όχι την διαλεκτική µείξη του πολιτισµού. Ανάµεσα στην κυκλική καύβα και την παραλληλόγραµµη υπάρχει µια τέτοια απόσταση, ώστε δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί η δεύτερη εξέλιξη της πρώτης». 5 Αναλυτικά για την περιγραφή κατασκευής ενός κοφινιού από αγριελιά και καλάµι από ένα παραδοσιακό καλαθοπλέκτη της Κρήτης, βλ. Κουµάρη Σταθάκη Ρ., «Η καλαθοπλεκτική στην Ελλάδα», Αθήνα 1985, εκδ. ΕΟΜΜΕΧ, σ. 13-14, Ευθυµίου Χατζηλάκου Μ., «Η καλαθοπλεκτική του Άργους», Εθνογραφικά 2, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυµα, Ναύπλιο, 1979-80, σ. 57-82. 6 Για τις πολιτιστικές δοµές στις οποίες εντάσσεται η καλύβα των Σαρακατσάνων βλ. Μουτσόπουλος Ν., «Η περίκεντρη καλύβα των Σαρακατσάνων. Από τον κύκλο στο τετράγωνο. Ο µαγικός συµβολισµός του περίκεντρου σχήµατος», Σαρακατσάνοι. Ένας Ελληνικός Νοµαδικός Κτηνοτροφικός Πληθυσµός, Πρακτικά Συνεδρίου, Σέρρες 1-3/10/1983, Αθήνα, 1985, σ. 123-28. 7 Μπούρας Χ., Μαθήµατα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, Ε.Μ.Π., σ. 111-13. 8 Χατζηµιχάλη Αγγ., Οι Σαρακατσάνοι, τοµ. Α, Αθήνα, 1957, ριγ.

Προς αυτή την κατεύθυνση θα µπορούσαµε να αναφέρουµε ότι αν ο επιχειρησιακός χαρακτήρας της παρέµβασης του ανθρώπου για τη δηµιουργία καταφυγίου συναρτάται µε τα µέσα, την προγραµµατιζόµενη µέθοδο δράσης και τη σκοπιµότητα των δραστηριοτήτων που αναλαµβάνονται, ο τύπος της ορθογώνιας χορτόπλεκτης δίρριχτης καλύβας δεν συναρτάται µε την αντίστοιχη κωλουροκωνική κατασκευή, αλλά εισάγει το κατασκευαστικό - τεχνικό σύστηµα της δοκού επί στύλου. Ο σχεδιασµός ενός φέροντα οργανισµού καθοδηγείται αντίστροφα από την ανάγκη γεφύρωσης κάποιου ανοίγµατος, καθώς επιλέγονται πρώτα οι βασικοί φορείς της κατασκευής και κατ επέκταση ο κάνναβος των υποστυλωµάτων για την ασφαλή µεταφορά των φορτίων. Η αρχαιολογική και εθνογραφική προσέγγιση της κλαδόπλεκτης αρχιτεκτονικής συνδέει τα αποσπασµατικά, συνήθως, υλικά κατάλοιπα µε ερµηνείες που αφορούν στις έννοιες της πολιτιστικής αλλαγής, της χρήσης ή της τεχνολογίας. Η κατανόηση της σχέσης αρχιτεκτονικής τεχνολογίας περιβάλλοντος - πολιτισµικών παραγόντων επιτυγχάνεται επίσης µέσα από περιπτωσιολογικές µελέτες πειραµατικής αρχαιολογίας, όπως αυτές στο οικοµουσείο του ισπηλιού 9 και στη Σαρακηνή. Η πειραµατική εφαρµογή, ως άσκηση ανασκαφικής τεκµηρίωσης, προσδιόρισε παράλληλα µε τη σηµασία καταγραφής και ερµηνείας συγκεκριµένων κατασκευαστικών λεπτοµερειών, την ανάγκη µιας διεπιστηµονικής ερµηνείας των ζητηµάτων της τυπολογίας, καθώς δεν συνιστούν πάντα ζητήµατα κάποιας πολιτιστικής αλλαγής ή παράδοσης αλλά και υλικές πραγµατώσεις συγκεκριµένων τεχνικών λύσεων 10. Η ευσύνοπτη παρουσίαση των συµπερασµάτων της έρευνας διαφορετικών επιστηµών σ ένα κοινό πρόβληµα, αναδεικνύει ένα σύνολο διαφορετικών ή οµοειδών θεωρήσεων, οι οποίες εµπλουτίζουν το νόηµα των ανθρώπινων πράξεων. Στο πλαίσιο αυτό, το ζήτηµα της προέλευσης της αρχιτεκτονικής από την πρωτόγονη καλύβα εµφανίζεται ήδη από τα πρώτα εγκαθιδρυτικά κείµενα αρχιτεκτονικής θεωρίας. Ο Βιτρούβιος στο πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου βιβλίου του, «Περί Αρχιτεκτονικής» 11 προσδιορίζει δύο βασικές παραµέτρους του θεωρητικού αυτού προβλήµατος: την προέλευση της αρχιτεκτονικής µέσα από µια εξελικτική διαδικασία µίµησης της φύσης και την επινόηση των αρχών της µε την διανοητική επεξεργασία των µορφών σε συνάρτηση µε την εξελισσόµενη τεχνική γνώση. Η πρώτη αρχιτεκτονική πράξη, όπως ερµηνεύεται, παρά τον αρχικό µιµητικό της χαρακτήρα, σταδιακά οδηγείται στην αφηρηµένη επεξεργασία των φυσικών µορφών σε στοιχεία µε λειτουργική και κατασκευαστική σηµασία. Στη συνέχεια το ανθρώπινο πνεύµα εµφανίζεται να ολοκληρώνει αµιγώς τεκτονικές µορφές, όπως η δίρριχτη καλύβα. Η αναγέννηση του κλασικού κόσµου επανέφερε στην επιστηµολογία και την αρχιτεκτονική θεωρία το ζήτηµα της αρχετυπικής καλύβας. Ο Filarete 12 ερµήνευσε τη θεωρία των απαρχών της αρχιτεκτονικής µέσα από τη χριστιανική παράδοση, οριοθετώντας την στο διωγµό του Αδάµ από τον Παράδεισο. Μέσα από µια σειρά από σχέδια απεικονίσεις, διατυπώνει την υπόθεση ότι η φυσική ανάγκη του ανθρώπου για καταφύγιο οδήγησε τον Αδάµ στην δηµιουργία ενός τεχνητού καταφυγίου για να προφυλαχτεί από τις δυσµενείς καιρικές συνθήκες. Η φυσική του αντίδραση στη βροχή για την εξασφάλιση ενός προσωρινού στέγαστρου µε τα χέρια, αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για τη διαµόρφωση ενός καταλύµατος 9 Χουρµουζιάδη Ν., «Προβλήµατα και Μέθοδοι προσέγγισης του χώρου», σ. 105-126 & «Το Πρόγραµµα της αναπαράστασης», σ. 208-217, περιοδ. Επτάκυκλος, Αφιέρωµα: Ο λιµναίος νεολιθικός οικισµός στο ισπηλιό Καστοριάς, τχ. 15, Ιούνιος 2000, Αλµατζής, Ι. Αναγνώστου, Τ. Γιαγκούλης, Α. Χουρµουζιάδης, «Πρώτες πληροφορίες για την τεχνολογία των λιµναίων οικισµών της προϊστορίας», Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Πρακτικά 1 ου ιεθνές Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1997, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ, Αθήνα, σ. 425-29. 10 Ευστράτιος Ν., «Η προϊστορική πασσαλόπηκτη οικοδοµική παράδοση του Ελλαδικού χώρου µια πειραµατική αρχαιολογική προσέγγιση», Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, Πρακτικά 1 ου ιεθνές Συνεδρίου Θεσσαλονίκη 1997, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ, Αθήνα, σ. 391-400. 11 Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής, Βιβλίο εύτερο, Κεφάλαιο Πρώτο, «Η προέλευση των κτισµάτων», Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 1997, σ. 113-19. 12 Αναλυτικά ο.π. Joachim Gaus, Die Urhutte. Uber ein Modell in der Baukunst und ein Motiv in der bildenden Kunst, Wallraf Richartz Jahrbuch XXXIII, 1971, pp. 10ff.

µε κλαδιά και φύλλα µε τη µορφή τέντας σκηνής. Σταδιακά αυτό εξελίχθηκε στην αρχετυπική καλύβα από τέσσερις κορµούς δέντρου η κλαριά µε διχαλωτές απολήξεις και την δίρριχτη στέγη από ξύλο, καλάµια και φύλλα. Ο κορµός αυτός αποτέλεσε σύµφωνα µε τον Filarete το πρότυπο για τον κίονα καθώς η µέτρηση και οι αναλογίες του έγιναν ως προς το ανθρώπινο σώµα. Ο ανθρωποµορφισµός αυτός αποτελεί ουσιαστικά διατύπωση των αφηρηµένων εννοιών της αναλογίας και του ρυθµού µε πρότυπο το ανθρώπινο σώµα, ως δυναµική µονάδα (module) των διαστάσεων του περιβλήµατος. Στο πλαίσιο αυτό ο Gherardo Spini 13 προσδιόρισε σχεδιαστικά την εξέλιξη των τεκτονικών στοιχείων της πρώϊµης καλύβας στα επιµέρους στοιχεία του δωρικού ρυθµού. Στους δύο επόµενους αιώνες (17 ος -18 ος αιώνας) οι επιστηµονικές ταξινοµήσεις και ανακαλύψεις των Linne, Buffon, Newton, Giordano Bruno, Descartes, Bacon, κ.ά ανίχνευσαν τις προελεύσεις όλων των φαινοµένων και τη θεµελιώδη συγκρότηση και συνάρθρωση των επιµέρους χαρακτηριστικών τους. Η θεωρία της αρχικής προέλευσης της αρχιτεκτονικής απο την πρωτόγονη καλύβα βρήκε νέους υποστηρικτές, µε κύριους εκπροσώπους τον Francois Blondel και τον αββά Laugier. Η ταξιδιωτική εµπειρία εµπλούτισε µέσα από συγκεκριµένες περιπτωσιολογικές αναφορές τη θεωρία των απαρχών µε επιχειρήµατα και διαπιστώσεις. Ενδεικτικά αναφέρονται οι πραγµατείες των Juan Caramuel de Lobkowitz µε αναφορές στις δυτικές Ινδίες ή του Francois Frezier. Ανάλογη ως προς το περιεχόµενο και την επιχειρηµατολογία είναι η διαπραγµάτευση του θέµατος και από τους Sir W. Champers, Fransesco Milizia, Freart de Chambray. H προσέγγιση τους εισήγαγε στην υπάρχουσα θεωρία ιστορικές ή πολιτισµικές διαφοροποιήσεις, όπως η προέλευση της αρχιτεκτονικής από τους Αιγύπτιους (Champers), η διάκριση δύο βασικών κατασκευαστικών αρχών (ελληνικός, γοτθικός ρυθµός) οι οποίες ανάγονται στην πρωτόγονη καλύβα και το δάσος αντίστοιχα (Milizia). Ολοκληρώνοντας, η ευσύνοπτη επισκόπηση της θεωρίας της αρχιτεκτονικής στο ζήτηµα της προέλευσης της από τη πρωτόγονη καλύβα, αναδεικνύει µια βασική επιστηµολογική αρχή που χαρακτηρίζει όλες τις ερµηνευτικές επιστήµες, την αρχή του ενδεχόµενου. Η ιστοριογραφία, η αρχαιολογία, ή η εθνολογία θεµελιώνουν έτσι τις προσεγγίσεις τους, βάση της µεθοδολογίας που κάθε µια έχει καταρτίσει, σε µια υπόθεση εργασίας. Και όπως αναφέρει ο F. Braudel 14 τα συµπεράσµατα θα συζητηθούν, θα αναθεωρηθούν, θα αντικατασταθούν από άλλα έτσι βαδίζει και έτσι οφείλει να βαδίζει η ιστορία. 2.Η ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΝΟΜΑ ΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Το αυξηµένο ενδιαφέρον για την εφήµερη αρχιτεκτονική και την παράδοση των νοµάδων οδήγησε στη διαµόρφωση πολιτιστικών πόρων, οι οποίοι ερµηνεύουν στο πλαίσιο της τουριστικής βιοµηχανίας την πλούσια αυτή πολιτιστική κληρονοµιά. Το Οικοµουσείο του ισπηλιού επιχειρεί να αναπαραστήσει το τµήµα ενός νεολιθικού παραλίµνιου οικισµού, του µικροπεριβάλλοντός του, αλλά και της ανθρώπινης δραστηριότητας σ αυτό, συνιστώντας µια καινοτόµο, για τα ελληνικά δεδοµένα ανασκαφική και µουσειολογική προσέγγιση για την ερµηνεία και αξιοποίηση µιας προϊστορικής θέσης. Η διαµόρφωση του αποτέλεσε αφενός την εµπειρική πραγµάτωση των υποθέσεων εργασίας και των ευρηµάτων της αρχαιολογικής έρευνας και αφετέρου την ανασύνθεση όλων των δεδοµένων προς ένα κοινό στόχο, την ερµηνεία και κατανόηση της εφήµερης κληρονοµιάς. Η Σαρακατσάνικη Στάνη στο Γυφτόκαµπο, η οποία ολοκληρώθηκε το 1995 και αποτελεί τόπο συγκέντρωσης της Αδελφότητας Σαρακατσάνων Ηπείρου, συγκροτήθηκε ως ένα υπαίθριο εθνογραφικό µουσείο, στο οποίο αποδίδονται όψεις ενός τυπικού νοµαδικού οικισµού µε τα κονάκια, τα µαντριά, τη στρούγκα, το µπατζαριό, κ.ά. 13 Walter Kruft H., A history of architectural theory, from Vitruvius to the present, Princeton Architectural Press, London, 1994, p. 96, 142. 14 Braudel F., Μεσόγειος, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1991, σ. 11.

Τέλος, στο Λαογραφικό Μουσείο των Σαρακατσάνων στις Σέρρες επιχειρείται, µέσα από την ανακατασκευή και συµπληρωµατικό εποπτικό υλικό, να παρουσιαστεί η τυπολογία των κλαδόπλεκτων καλυβιών και οι χρήσεις τους. Κοινό χαρακτηριστικό των προαναφερθέντων οικοµουσείων είναι η ανακατασκευή της νοµαδικής αρχιτεκτονικής µε ερµηνευτική και λειτουργική συνοχή. Η ανακατασκευή, ως µουσειολογικό εργαλείο για την έκθεση και ερµηνεία της κληρονοµιάς στον επισκέπτη, θα πρέπει να αναλυθεί µέσα από µια σηµειολογική προσέγγιση 15, ως µέσο-µήνυµα. Στον πυρήνα κάθε πράξης επικοινωνίας υπάρχει το κείµενο, ένα σύνολο από σηµεία, τα οποία χάρη στη διαδοχή τους αποκτούν ένα νόηµα. Άυλα στοιχεία του κειµένου αυτού είναι η θεµατική - περιεχόµενο, η ποιητική -αισθητικά, νοητικά µέσα και η ρητορική -στρατηγικές πειθούς. Η θεµατική των προαναφερθέντων πόρων συνίσταται στην έµπρακτη υλοποίηση στο χώρο των συµπερασµάτων της έρευνας σχετικά µε την οργάνωση και κατασκευή του νοµαδικού οικισµού (λιµναίος προϊστορικός οικισµός, Σαρακατσάνικη Στάνη), την οικονοµία και τις δραστηριότητες των κατοίκων. Οι στόχοι αυτοί προσδιορίζονται και διαµορφώνονται σε συνεκτικές αφηγήσεις µέσα από µια ποικιλία ποιητικών και ρητορικών µέσων. Αν η ποιητική αφορά στα αισθητικά και νοητικά µέσα που χρησιµοποιούνται, στα οικοµουσεία αυτά σκηνοθετούνται µικρές σκηνές από την καθηµερινή ζωή 16. Μια ανολοκλήρωτη καλύβα αφηγείται την οικοδοµική τεχνολογία και τις τεχνικές της, σκηνές της καθηµερινής ζωής ακινητοποιηµένες στο α-χρόνο, περιγράφουν τις παραγωγικές διαδικασίες, αλλά και όψεις της καθηµερινής ζωής. Σχετικά µε τις ρητορικές της πειθούς, η παιδαγωγική µέθοδος που χρησιµοποιείται είναι αποκλειστικά η παρατήρηση. Η απουσία εµψυχωτών σε συνάρτηση µε την κατάτµηση της πραγµατικότητας σε α-χρονικές στιγµές, επιτρέπουν στον επισκέπτη την ελεύθερη και προσωπική ερµηνεία του θέµατος. Το κείµενο που αναδεικνύεται είναι πολυσήµαντο, καθώς εξαρτάται από το γνωστικό επίπεδο, την οξυδέρκεια και την παρατηρητικότητα του επισκέπτη. Σε κάθε περίπτωση όµως ταξιδεύει στο α-χρόνο µιας προϊστορικής η νεότερης εγκατάστασης, συµµετέχοντας σε µια µοναδική παιδευτική διαδικασία. Το Μουσείο των Σαρακατσάνων στις Σέρρες, µε εκθέµατα που προέρχονται από διαφορετικές περιοχές στεγάζει πια µόνιµα και αποκαλύπτει το παλίµψηστο µιας παράδοσης που έχει χαθεί. Η ανακατασκευή σε φυσικό µέγεθος διαφόρων λειτουργικών τύπων της παραδοσιακής καλύβας και η αναπαράσταση µε κούκλες όψεων της καθηµερινής ζωής από το τυροκοµείο και την κουζίνα, επιτρέπουν στον επισκέπτη την ανασύνθεση και κατανόηση της πολιτιστικής τους κληρονοµιάς. Η θεµατολογία του αναδεικνύει την γυναικεία οικιακή οικονοµία από την επεξεργασία του µαλλιού ως την ύφανση στον αργαλειό, την κεντητική και τα µοναδικά χειροτεχνήµατα τους. ιευρύνοντας το πεδίο έρευνας, η επισκόπηση της αγροτικής ή νοµαδικής αρχιτεκτονικής των Βαλκανίων, αναδεικνύει οµοειδείς διανοητικές και κατασκευαστικές αρχές, καθώς η ανθρώπινη σκέψη κινείται οµότροπα σε δεδοµένα φυσικά και τεχνικά συστήµατα. Παράλληλα προς τις αµοιβαίες πολιτισµικές ανταλλαγές ανάµεσα στις χώρες της Βαλκανικής, όπως διαγράφονται σε διάφορα επίπεδα (υλικά, τεχνικές κατασκευής, πολιτισµικές δοµές, κ.ά.), κάθε χώρα ή περιοχή κατέθεσε τη δική της φυσιογνωµία. Στα Εθνογραφικά Μουσεία του Sirogojno και του Trsic της Γιουγκοσλαβίας ή στο Μουσείο Αρχιτεκτονικής στο Maramures της Ρουµανίας έχουν ανακατασκευαστεί, συντηρηθεί η αναβιώσει όλοι οι τύποι της κλαδόπλεκτης αρχιτεκτονικής. Η επινοηµένη αυθεντικότητα των πόρων που παρουσιάστηκαν, ζητούµενο της σύγχρονης τουριστικής αγοράς, συνέβαλε ουσιαστικά στην αναίρεση δύο βασικών σηµασιολογικών χαρακτηριστικώv της κλαδόπλεκτης αρχιτεκτονικής. Απέκτησε διάρκεια και µονιµότητα. Ωστόσο η αυθεντικότητα πέρα από µια κοινωνικά κατασκευασµένη και διαπραγµατεύσιµη έννοια, θα πρέπει να προσδιοριστεί και ως αίτηµα του σύγχρονου ανθρώπου για την 15 Μικελάκης Μ.- Καραβασίλη Μ., «Πολιτιστικές διαδροµές: προς µια ερµηνευτική του πολιτισµικού τοπίου µε αναπτυξιακή προοπτική», Περιοδικό Αρχαιολογία & Τέχνες, 71/1999, Αθήνα σ. 82-86. 16 Μικελάκης Μ., «Οικοµουσείο ισπηλιού, µια µουσειολογική προσέγγιση» Περιοδικό Corpus, 15/2000, Αθήνα 2000 σ. 16-19.

ανάκτηση ενός εσωτερικού δεσµού µε µια παράδοση που µε ραγδαίους ρυθµούς χάνεται ανεπιστρεπτί. 3.ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ / ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ - ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ H περιπτωσιολογική εξέταση της κλαδόπλεκτης αρχιτεκτονικής των νοµάδων και η διαχείριση της στο πλαίσιο της πολιτιστικής βιοµηχανίας ανέδειξε µια σειρά από ζητήµατα που αναδεικνύουν τον σηµαίνοντα ρόλο του αρχιτέκτονα στο δίπολο αρχιτεκτονική/ πολιτιστική κληρονοµιά τουρισµός: Οι αρχές και η δεοντολογία των επεµβάσεων στα ιστορικά µνηµεία ήδη από τον 19 ο αιώνα έχουν να επιδείξουν ένα πλούσιο corpus ερµηνευτικών και εφαρµοσµένων προσεγγίσεων: από την αναζήτηση της στυλιστικής ορθότητας και της επιστηµονικής αλήθειας του 19ου αιώνα, στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας του µνηµείου µε τη διάκριση των φάσεων και τη χρήση του αυθεντικού υλικού τον 20ο αιώνα. Η έννοια της ολοκληρωµένης προστασίας εισάγει στον 21ο αιώνα το σεβασµό της παρούσας εικόνας του µνηµείου και την επέµβαση σ αυτό µε γνώµονα το αναγκαίο και ηθικά σωστό και όχι το δυνατό. Τα οικοµουσεία του ισπηλιού και της Σαρακατσάνικης στάνης αναδεικνύουν την ανακατασκευή, ως εφαρµοσµένο εργαλείο «διαχείρισης» της κληρονοµιάς. Η εναλλακτική αυτή στρατηγική έχει εφαρµοστεί στην Ελλάδα σε ποικίλα πολιτισµικά αναπτύγµατα, όπως αρχαιολογικούς χώρους (Κνωσός, Στοά του Αττάλου, Θόλος ελφών, Οικοµουσείο ισπηλιού, Μαραθώνας, κ.ά.) ή κτήρια ιστορικής σηµασίας 17 (Χάνι Γραβιάς, Κωδωνοστάσιο Αγ. Φωτεινής Νέας Σµύρνης, κ.ά.). Η συµβολή της στη διατήρηση των συγκινησιακών και πολιτιστικών αξιών του µνηµείου είναι αδιαµφισβήτητη. Ως τέτοιες µπορούµε να εκλάβουµε την αισθητική, καλλιτεχνική, χρηστική και ιστορική του αξία ως τοποσήµου. Ως αρχιτεκτονική, ωστόσο, πρακτική, ιδιαίτερα όταν εφαρµόζεται σε αρχαιολογικούς χώρους, αποσκοπώντας στην πληρέστερη «ερµηνεία» του για τον επισκέπτη, απαιτεί τον προσδιορισµό συγκεκριµένων µεθοδολογικών και αξιακών κριτηρίων. Η περιπτωσιολογική εξέταση του Οικοµουσείου του ισπηλιού και του προγράµµατος πειραµατικής αρχαιολογίας στη Σαρακηνή επισηµαίνει ότι η εθνοαρχαιολογική, ιστορική ή θεωρητική µελέτη του υπό ανακατασκευή οικοδοµήµατος διαφοροποιείται σηµαντικά απο την πειραµατική και εφαρµοσµένη υλοποίησή του. Η εµπειρία από τις προαναφερθείσες περιπτώσεις ανέδειξε τη διάσταση αυτή, επισηµαίνοντας τη σηµασία της λήψης αποφάσεων στις επιµέρους φάσεις του έργου (επιλογή θέσης, υλικών, εργαλείων, οικοδοµικής τεχνολογίας, κ.ά.) για τη διαµόρφωση των επιµέρους χαρακτηριστικών του. Έτσι η ανακατασκευή, όταν επιχειρείται ιδιαίτερα σε µνηµεία και πολιτιστικούς πόρους, οφείλει να γίνεται µε σεβασµό στις πολιτιστικές αξίες του µνηµείου, οι οποίες δεν µεταβιβάζονται. Η αρχαιολογική του αξία και η αρχιτεκτονική του ποιότητα, ως ένα σύνολο οικοδοµικών πρακτικών και πολιτισµικών συνιστωσών, αποτελούν ιδιότητες άµεσα συναρτώµενες µε την υλική παρουσία του µνηµείου και είναι αυτές που το καθιστούν εξαιρετικά σηµαντικό για τη διατήρηση ή αποκατάστασή του. Η ανακατασκευή, όπου αυτή επιχειρείται -για λόγους κυρίως ερµηνευτικούς, παιδαγωγικούς, τουριστικούς, κ.ά- οφείλει να αναπαραστήσει µε πιστότητα, κατά το δυνατόν, τις ποιότητες αυτές. Συνακόλουθα η ανακατασκευή οφείλει να συνάδει µε το αυθεντικό δοµοστατικό και κατασκευαστικό σύστηµα, ώστε να αποτελεί µια έµπρακτη ερµηνεία του αναπαριστώµενου µνηµείου. Στο πλαίσιο αυτό θεµιτό είναι να χρησιµοποιούνται υλικά δοµής αλλά και τεχνικές που να υπηρετούν την «αρχιτεκτονική κληρονοµιά» του µνηµείου, µε έµφαση στη δυνατότητα αναστρεψιµότητας του αποτελέσµατος. Η γνώση αυτή απαιτεί τη λεπτοµερή τεκµηρίωση του µνηµείου, µέσα από ανασκαφικά ή άλλα 17 Μικελάκης Μ., «Ιστορικοί αντικατοπτρισµοί», Περιοδικό Corpus, 20/2000, Αθήνα, σ. 93.

δεδοµένα και το συσχετισµό του µε αντίστοιχα η οµότιµα σωζόµενα µνηµεία. Οι αρχές αυτές συνάδουν µε τη σύγχρονη ιδεολογία αποκατάστασης 18 που εφαρµόζεται σήµερα. Η πολύχρονη εµπειρία από ανάλογες προσπάθειες στο εξωτερικό, σε εθνογραφικά, κυρίως οικοµουσεία, είναι δυνατόν να προσπορίσει εναλλακτικές µεθόδους για τη στρατηγική αυτή. Ενδεικτικό είναι το παράδειγµα του Ironbridge, βιοµηχανικό µνηµείο στο χάρτη της παγκόσµιας πολιτιστικής κληρονοµιάς, όπου ανακατασκευάστηκε για ψυχαγωγικούς λόγους ο υλικός και ο ανθρώπινος χώρος ενός τυπικού βικτωριανού χωριού, το Blist Hill Open air Museum 19. Ο οικισµός διαµορφώθηκε µε τη συντήρηση υπαρχόντων κτηρίων, την µετεγκατάσταση µεταφορά άλλων από τις γύρω περιοχές ή την ανακατασκευή νέων µε υλικά από εγκαταλειµµένο η σύγχρονο οικοδοµικό υλικό. Τον υλικό χώρο συµπληρώνουν εµψυχωτές (animaters) µε κουστούµια εποχής, οι οποίοι ερµηνεύουν όψεις από την καθηµερινή ζωή ή τις τεχνικές δεξιότητες στις βιοτεχνικές εγκαταστάσεις του οικισµού. Η συµµετοχή του επισκέπτη ενέχει έτσι χαρακτήρα ψυχαγωγικό και παιδαγωγικό. Σ ό,τι αφορά στο παραγόµενο έργο, η υλική παρουσία του ανακατασκευασµένου µνηµείου το καθιστά µνηµείο της εποχής του, ένα κέλυφος µνήµης, µετωνυµία και έµµεση αναφορά σε κάτι οριστικά χαµένο. Η διαµόρφωση µιας βιοµηχανίας θεάµατος πολιτισµού -οικοµουσεία- έχει αναδείξει αρκετούς υποστηρικτές αλλά και επικριτές της στρατηγικής αυτής. Ο Guy Debord 20 θεωρεί ότι µε την ανακατασκευή διαµορφώνεται ένα θέαµα, ο Umberto Eco 21 την περιγράφει ως ένα ταξίδι σε µια υπερ-πραγµατικότητα και ο Fredric Jameson, ότι διαµορφώνει ενα ιστορικισµό που αναιρεί την ιστορία. Ολοκληρώνοντας θα µπορούσαµε να συνοψίσουµε ότι κάθε καλλιτεχνική δραστηριότητα τείνει να µεταφέρει, να ανασχηµατίζει ή να µεταµορφώνει υπερβατικές αλήθειες σε βατές στην ανθρώπινη αντίληψη µορφές. Ειδικότερα η αρχιτεκτονική, χρησιµοποιώντας στοιχεία της σύνθεσης, επιτυγχάνει την έκφραση της λειτουργικής σκοπιµότητας, µε µορφή αισθητικά ενδιαφέρουσα, δοµή κατασκευαστικά επαρκή και σηµασία κοινωνικά και ιστορικά φορτισµένη. Έτσι το πεδίο κάθε αρχιτεκτονικής µελέτης επιδεικνύει έµµεσα η άµεσα τους αναρίθµητους δεσµούς της µε το παρελθόν, µέσα από µια διαδικασία αντιπαράθεσης, µίµησης, ερµηνείας, κατανόησης και υπέρβασής του. Η µελέτη της κλαδόπλεκτης αρχιτεκτονικής των νοµάδων στην εθνο-αρχαιολογία, την ιστορία και θεωρία της αρχιτεκτονικής και τη σύγχρονη ανακατασκευή της στα οικοµουσεία ανέδειξε ποικίλες ερµηνείες του ίδιου θέµατος και το σηµαίνοντα ρόλο του αρχιτέκτονα στη σύγχρονη εποχή. Η συµβολή του στην προστασία, ανάδειξη και ερµηνεία της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς στους νεόκοπους πολιτιστικούς πόρους είναι σηµαντική και σηµαίνουσα. Γιατί όπως λέει χαρακτηριστικά µια τουρκική παροιµία, «όπου χτίζεις, φυτεύεις δένδρα». 18 Κορρές Μ., «Πολιτιστική κληρονοµιά από τον 20 ως τον 21 ο αιώνα. Απολογισµός & προοπτικές», Πρακτικά 10ου Πανελλήνιου Αρχιτεκτονικού Συνεδρίου, ΣΑ ΑΣ Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων Αθήνα 8-12/12/1999, ΤΕΕ 2002, σ. 699-717. 19 Μικελάκης Μ., «Iron-bridge, ένα βιοµηχανικό µνηµείο στο Χάρτη της Παγκόσµιας Πολιτιστικής κληρονοµιάς», Περιοδικό Corpus, 6/1999, Αθήνα, σ. 82-86. 20 Debord G., La Societe du Spectacle, Buchet Chastel, Paris, 1967. 21 Eco U., Faith in Fakes, Secker & Warburg, London, 1986.