ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ο εκπαιδευτικός και πανεπιστη- µιακός Αλέξανδρος Δελµούζος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελληνική εκπαίδευση από την πρώτη θεσµοθέτησή της την περίοδο 1834-1837, κατά την οποία θα εδραιωθεί τόσο ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας όσο και ο θεωρητικός-κλασικιστικός προσανατολισµός της, θα αποτελέσει συχνά χώρο έντονων πολιτικών συγκρούσεων µε διακύβευµα τον πλήρη έλεγχό της από το κράτος. Οι συχνές πολιτικές µεταβολές θα προκαλούν, κάθε φορά, µεταβολές στην εκπαίδευση. Έτσι, στην περίοδο από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους µέχρι το 1940, έτος από το οποίο θα αρχίσουµε την αναλυτική µας παρουσίαση, πληθώρα εκπαιδευτικών νοµοσχεδίων είτε θα ετοιµάζονται αλλά δεν θα υποβάλλονται στη Βουλή είτε θα υποβάλλονται αλλά δεν θα συζητούνται, είτε θα συζητούνται αλλά δεν θα ψηφίζονται, είτε θα ψηφίζονται αλλά, στη συνέχεια, θα ανατρέπονται ή θα εφαρµόζονται αλλοιωµένα. Γι αυτό, και η πορεία της εκπαίδευσης θα χαρακτηριστεί εύστοχα «σισύφειος». Τα παραπάνω νοµοσχέδια, µε φορέα φιλελεύθερες κυβερνήσεις, στόχευαν στην προσαρµογή της εκπαίδευσης στις κάθε φορά νεοδιαµορφούµενες κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες, µε χαρακτηριστικά παραδείγµατα τις φιλόδοξες µεταρρυθµιστικές προσπάθειες των δύο βενιζελικών περιόδων 1913-1920 και 1928-1932 (γνωστές και ως µεταρρυθµίσεις του 1913/17 και 1929). Και οι δύο θα ανατραπούν εξαιτίας των πολιτικών µεταβολών που θα ακολουθήσουν. Ο γερουσιαστής Κ. Ζέγγελης, σε αγόρευσή του στη Γερουσία, υπογραµµίζει: «Όταν µετηλλάσσοντο τα Υπουργεία, µετηλλάσσοντο όχι µόνο οι δάσκαλοι... µετηλλάσσοντο και τα βιβλία και οι κανόνες της Γραµµατικής. Ήρχετο η µία Κυβέρνησις, ήτις είτε είχεν αντίθετον ιδεολογίαν, είτε εξ αντιδράσεως πολιτικής, διότι πολλάκις συνέβαινεν η µία Κυβέρνησις να είναι απλώς η άρνησις της προηγουµένης, και το αποτέλεσµα ήτο ότι όλα αυτά τα δεινά όλοι αυτοί οι µύδροι, οι οποίοι εξηκοντίζοντο από τας ακροτάτας επάλξεις, έπιπτον επί των κεφαλών των τέκνων µας». Έντονες ήταν, ακόµη, οι συγκρούσεις, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, ανάµεσα στους εκπροσώπους του εκπαιδευτικού δηµοτικισµού, οργανωµένους στον Εκπαιδευτικό Όµιλο (έτος ίδρυσης το 1910) και στους καθαρευουσιάνους προερχόµενους, κυρίως, από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Στους πρώτους πρω- Ο εκπαιδευτικός και πανεπιστη- µιακός Αλέξανδρος Δελµούζος

ταγωνιστούν οι Δ. Γληνός, Μ. Τριανταφυλλίδης, Α. Δελµούζος, στους δεύτερους οι Ν. Εξαρχόπουλος, Γ. Μιστριώτης, Γ. Χατζιδάκις. Πολλά είναι τα επεισόδια που έχουν καταγραφεί στην ιστορία του γλωσσικού µας ζητήµατος: Ευαγγελικά (1901), Ορεστειακά (1903), Αθεϊκά του Βόλου (1908/1914), Μαρασλειακά (1924/26), Δίκη των τόνων (1941). Λίγο πριν από την είσοδο στη δεκαετία του 1940, το φασιστικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου έχει ανατρέψει σχεδόν το σύνολο της µεταρρυθµιστικής προσπάθειας της τετραετίας 1928-1932 και έχει εδραιώσει τον πλήρη ιδεολογικοπολιτικό έλεγχο της εκπαίδευσης µε διώξεις αντιπάλων (απολύσεις, εξορίες). Από την απελευθέρωση της χώρας από τον τουρκικό ζυγό µέχρι την περίοδο µε την οποία θα ασχοληθούµε στη συνέχεια (1900-2000), σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση ισχύει η διαπίστωση του Αλέξη Δηµαρά ότι «η µεταρρύθµιση δεν έγινε». Στις σελίδες που ακολουθούν επιχειρείται, µε κριτήριο τη χρονολογική σειρά των γεγονότων, να παρουσιάσουµε και να σχολιάσουµε τα πιο σηµαντικά εκπαιδευτικά γεγονότα σε συσχέτιση µε το κοινωνικοπολιτικό και οικονοµικό συγκείµενο κάθε περιόδου.

1940-1949 Η δεκαετία του 1940 συνδέεται µε τα τραύµατα της Κατοχής από τους Γερµανοϊταλούς κατακτητές και τον αιµατηρό τριετή εµφύλιο πόλεµο. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι αρνητικές επιπτώσεις στο σύνολο της ελληνικής εκπαίδευσης ήταν αναµενόµενες. Αξιόπιστα στατιστικά στοιχεία αλλά και έγκυρες εκπαιδευτικές πληροφορίες γι αυτήν την καταστροφική δεκαετία δεν διαθέτουµε. Οι εξειδικευµένες ιστορικές µελέτες είναι ελάχιστες και οι πληροφορίες που αντλούµε προέρχονται, κυρίως, από διανοητές της Αριστεράς που, όµως, έχοντας προσωπική εµπλοκή στις δραστηριότητες της περιόδου είναι αυτονόητο ότι εµπεριέχουν και υποκειµενισµό. Σε κάθε περίπτωση, όµως, οι πληροφορίες που αντλούµε από τον σηµαντικό τόµο Εκπαιδευτική Μεταρρύθµιση (έκδοση Ε.Δ.Α, 1966) µε κείµενα της Ρ. Ιµβριώτη, του K. Σωτηρίου, του Γ. Κοσπεντάρη κ.ά. είναι εξαιρετικά χρήσιµες. Η κατάσταση που προκύπτει από στατιστικές για την εκπαίδευση της περιόδου 1940-45 είναι εξαιρετικά αρνητική. Η διάρκεια του σχολικού έτους από το 1941 έως το 1945 κυµάνθηκε από 3,5-4,5 µήνες, ενώ ακόµη µεγαλύτερα κενά κατέγραφε η φοίτηση στα σχολεία µέσης εκπαίδευσης. Την περίοδο της Κατοχής θα ιδρυθούν παραρτήµατα γυµνασίων, στα οποία, συχνά, οι ίδιοι οι γονείς έβρισκαν και µισθοδοτούσαν τους εκπαιδευτικούς. Και ενώ η χώρα βρίσκεται σε Κατοχή, οι πανεπιστηµιακοί µας δάσκαλοι, καθηγητές του Πανεπιστηµίου Αθηνών, αποφάσισαν να στείλουν, τον Οκτώβριο του 1941, στο πειθαρχικό τον καθηγητή Ιωάννη Κακριδή, επειδή ο τελευταίος σε µια επανέκδοση του µελετήµατός του Ελληνική Κλασσική Παιδεία είχε χρησιµοποιήσει µονοτονικό σύστηµα. Στον Κακριδή θα επιβληθεί ποινή προσωρινής απόλυσης δύο µηνών και το επεισόδιο θα καταγραφεί ως «Η Δίκη των τόνων», «Δίκη του πνευµατικού µας πολιτισµού» κατά την Έλλη Αλεξίου. Ο Γ. Παπανδρέου σε υπόµνηµά του για την υπεράσπιση του Κακριδή σηµειώνει: «Εάν ο πανεπιστηµιακός δάσκαλος δεν δικαιούται εις ελευθερίαν γνώµης, τότε το Πανεπιστήµιο δεν έχει λόγον υπάρξεως Η θρησκεία διδάσκει το δόγµα, η επιστήµη την έρευναν η κατάργησις της έρευνας, της ελευθερίας της σκέψεως, αποτελεί άρνησιν της Επιστήµης». Σε επίπεδο δηµόσιου εκπαιδευτικού συστήµατος οι πρωτοβουλίες σε όλη τη δεκαετία του 1940 ήταν ελάχιστες. Σταχυολογούµε τις σηµαντικότερες: Η Συνεταιριστική Ένωση Καπνοπαραγωγών Ελλάδος

Τον Νοέµβριο του 1944 θα συσταθεί µε νόµο στο Υπουργείο Παιδείας «Γενική Διεύθυνση Παιδείας» που θα ανατεθεί στον Ε. Παπανούτσο. Αµέσως µετά θα επισκεφτεί το Υπουργείο ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου και θα εξαγγείλει το κυβερνητικό εκπαιδευτικό πρόγραµµα: εθνική αποστολή της παιδείας, 6χρονο δηµοτικό, διδασκαλία αρχαίων κειµένων από µετάφραση, καθιέρωση δηµοτικής στην εκπαίδευση (στη µέση παράλληλα µε την καθαρεύουσα), διχοτόµηση της µέσης εκπαίδευσης, γενίκευση υποτροφιών. Ακόµη, σχεδίασε κατά τα πρότυπα του Α.Ε.Σ. του 1931, αλλά δεν ολοκλήρωσε, τη σύσταση «Ανώτατης Επιτροπής Μελέτης Εκπαιδευτικών Ζητηµάτων». Το 1945, µε νοµοσχέδιο του υπουργού Παιδείας Κ. Άµαντου και πρωταγωνιστή τον Ε. Παπανούτσο επιχειρήθηκε χωρίς αποτέλεσµα η καθιέρωση της δηµοτικής γλώσσας. Φωτεινό διάλειµµα στην «πολεµική δεκαετία» του 1940 αποτελεί το «Σχέδιο µιας Λαϊκής Παιδείας του ΕΑΜ» που θα επεξεργαστούν οµάδες εκπαιδευτικών του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ, µε εµπνευστή τον Δηµήτρη Γληνό, και θα το υποβάλουν στην Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) το 1944. Στις 14 Μαΐου του ίδιου έτους θα συνέλθει στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας το Εθνικό Συµβούλιο της ΠΕΕΑ, στο οποίο θα συµµετάσχουν εκλεγµένοι αντιπρόσωποι από όλη τη χώρα. Τη δέκατη ηµέρα των εργασιών του Συµβουλίου, ο καθηγητής του Πανεπιστηµίου Αθηνών Πέτρος Κόκκαλης, διακεκριµένος ψυχίατρος, θα παρουσιάσει στους αντιπροσώπους το παραπάνω σχέδιο. Το «Σχέδιο» αποτελεί µία ολοκληρωµένη πρόταση ριζοσπαστικής εκπαιδευτικής πολιτικής που αφορά σε όλες τις παραµέτρους της εκπαίδευσης: φιλοσοφία, στοχοθεσία, δοµή, οργάνωση, διοίκηση, γλωσσικό, εκπαίδευση εκπαιδευτικών, περιεχόµενα µάθησης, κοινωνική πολιτική. Πρόκειται για κείµενο που έχει τη σφραγίδα του Δηµήτρη Γληνού. Βέβαια, το 1944, που παρουσιάζεται το εν λόγω «Σχέδιο», ο ίδιος δεν βρίσκεται στη ζωή (είχε πεθάνει στις 26 Δεκεµβρίου 1943, αφού προηγουµένως θα «φιλοξενηθεί» από τον Κονδύλη και τον Μεταξά σε πολλούς τόπους εξορίας: Ανάφη, Ακροναυπλία, Σαντορίνη, Αη-Στράτη). Είναι η εποχή (Μεταξά) που, όπως σηµειώνει η Έλλη Αλεξίου, ο ελληνικός λαός «άρχισε να διδάσκεται τα ελληνικά νησιά». Για να µην υπάρξει καµία αµφιβολία ότι η µορφή του Δ. Γληνού υπήρξε καθοριστική στη διαµόρφωση του «Σχεδίου», ο εισηγητής του Πέτρος Κόκκαλης δηλώνει: «Το δρόµο µας φωτίζει η µεγάλη µορφή του Δηµήτρη Γληνού». Ακόµη, θα αναφερθεί στα χαρακτηριστικά της «παλαιάς παιδείας»: την αντιλαϊκότητα, τον ατοµικισµό, τον ψευτοκλασικισµό. Σε

αντίθεση µε αυτή τη συντηρητική κατεύθυνση της ελληνικής εκπαίδευσης, θα διακηρύξει τις νέες κοινωνικοπολιτικές και ιδεολογικές αφετηρίες της εκπαιδευτικής πολιτικής της «κυβέρνησης του βουνού» µε διακριτές διαφορές και από το αστικό-φιλελεύθερο ρεύµα: «λαϊκό κράτος και µια παιδεία που να εξυπηρετεί τα ζωντανά ιδανικά της λευτεριάς, της λαοκρατίας και της ειρήνης». Επίσης, στους στόχους της παιδείας, σύµφωνα µε το σχέδιο, συγκαταλέγονται: ανώτατη µόρφωση των εκπαιδευτικών όλων των βαθµίδων, προστατευτικά µέτρα για τους µαθητές (δωρεάν βιβλία, συσσίτια, ιµατισµός κλπ.), δηµοτική γλώσσα, µονοτονικό σύστηµα, σχολεία για άτοµα µε ειδικές ανάγκες κλπ. Μέσα στις δύσκολες συνθήκες της Κατοχής, η ΠΕΕΑ, αφού θα καταργήσει το «ιδιώνυµο» του Ελ. Βενιζέλου, θα αποκαταστήσει τις συνδικαλιστικές ελευθερίες (η ανασυσταθείσα µάλιστα Διδασκαλική Οµοσπονδία Ελλάδος «ΔΟΕ» θα οργανώσει παιδαγωγικό συνέδριο στις 20 Ιουλίου 1944 στη Λάσπη Ευρυτανίας, στο οποίο θα πάρουν µέρος 100 αντιπρόσωποι από 20 συλλόγους). Στις δραστηριότητες της ΠΕΕΑ ανήκουν επίσης: Η συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων, µε πιο γνωστά τα δύο αναγνωστικά Αετόπουλα για τη Γ και Δ τάξη και Ελεύθερη Ελλάδα για την Ε και ΣΤ. Η ίδρυση και λειτουργία «Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων» µε στόχο την ταχύρυθµη εκπαίδευση δασκάλων (εκατοντάδες εκπαιδευτικοί είχαν ενταχθεί στις αντιστασιακές οργανώσεις). Θα ιδρυθούν και θα λειτουργήσουν για χρονικό διάστηµα λίγων µηνών, το 1944, Παιδαγωγικά Φροντιστήρια στο Καρπενήσι, στην Τύρνα (Θεσσαλία), στο Ερηµόκαστρο Θήβας, στα Γρεβενά, στη Μέση Μηλιά Πιερίας και στα Λαγκάδια Αρκαδίας. Με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ θα ιδρυθούν και θα λειτουργήσουν γεωργικές σχολές για την εκπαίδευση νέων γεωργών στη Μονή Αγάθωνος (ηγούµενος της µονής υπήρξε ο γνωστός αντιστασιακός, στενός συνεργάτης του Άρη Βελουχιώτη, Καπετάν-Ανυπόµονος, κατά κόσµον Γερµανός), στη Σπερχειάδα και στη Φτέρη. Το τελευταίο µισό της δεκαετίας του 1940 δεν υπάρχουν σηµαντικές «ειδήσεις» στην εκπαίδευση. Εξαιρέσεις συνιστούν: Η έκδοση του περιοδικού Παιδεία το 1946 από τον Ε. Παπανούτσο, που θα αποτελέσει στη συνέχεια το βήµα εκφοράς λόγου των εκπροσώπων του εκπαιδευτικού δηµοτικισµού. Η σύνταξη, το 1949, από τον Ε. Παπανούτσο, ύστερα από ανάθεση του Υπουργείου Συντονισµού, ενός ολοκληρωµένου προγράµµατος εκπαιδευτικής ανασυγκρότησης, που Ο εκπαιδευτικός και πολιτικός Δηµ. Γληνός, εµπνευστής της

βασικές του προβλέψεις θα συναντήσουµε στις µετέπειτα προσπάθειες αστικοδηµοκρατικής µεταρρύθµισης. Η ίδρυση του µορφωτικού Συλλόγου «Αθηναίον», το 1946, από µία οµάδα επιστηµόνων και καλλιτεχνών µε σκοπό την οργάνωση ελεύθερων µαθηµάτων που θα απευθύνονται στο ευρύ κοινό (ένα είδος πρώιµου λαϊκού πανεπιστηµίου). Θα δώσουν διαλέξεις, ανάµεσα σε άλλους, οι Ε. Παπανούτσος, Κ.Θ. Δηµαράς, Ε. Πολίτης κ.ά. Οι παρεµβάσεις µε κείµενα διανοητών που θίγουν τα «κακώς κείµενα της ελληνικής εκπαίδευσης». Σε ένα από αυτά, του Κ. Σωτηρίου, µε τίτλο Η παιδεία µας σήµερα, επισηµαίνεται µεταξύ των άλλων: «Τρία είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του προγράµ- µατος στη Μέση Εκπαίδευση: ο ψευτοκλασικισµός, ο ιστορικός και στείρος εγκυκλοπαιδισµός Ακλόνητη ως σήµερα η ειδωλολατρική αρχαιοπληξία. Κυριαρχικά µαθήµατα τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά». Το τέλος της δεκαετίας θα βρει τους εκπαιδευτικούς σε απεργία µε αίτηµα τη βελτίωση των µισθών τους. Το κράτος θα τους αντιµετωπίσει µε την επιβολή ειδικής εισφοράς στους γονείς των µαθητών. Στο πλαίσιο του «Σχεδίου» του 1944 θεσπίστηκαν µέτρα προ-

1950-1963 Η περίοδος που θα ακολουθήσει τη λήξη του εµφυλίου πολέµου και την ήττα της Αριστεράς έχει ως συνέπεια την κυριαρχία, µε µικρά φιλελεύθερα διαλείµµατα, της «νικήτριας» συντηρητικής δεξιάς παράταξης (Ελληνικός Συναγερµός και αργότερα Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις-ΕΡΕ) και τη συνακόλουθη εδραίωση ενός αυταρχικού κράτουςδιώκτη των αντιπάλων. Κυρίαρχη προσωπικότητα της περιόδου είναι ο Κωνσταντίνος Καραµανλής. Οι νέοι εθνικοί προσανατολισµοί της πλήρους πρόσδεσης στον δυτικό κόσµο επικυρώνονται µε την ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ και στο Συµβούλιο της Ευρώπης, το 1952, και στη σύνδεση µε την Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα (ΕΟΚ) το 1961. Η κατάσταση στην εκπαίδευση µετά την «τραυµατική δεκαετία» του 1940 είναι ιδιαίτερα ανησυχητική. Με βάση την απογραφή του 1951, ένα ποσοστό 24% των κατοίκων της χώρας ήταν αναλφάβητο (στον αγροτικό χώρο το ποσοστό αυτό είναι ακόµη µεγαλύτερο). Το 30% των µαθητών σχολικής ηλικίας δεν τελειώνει το δηµοτικό σχολείο, ενώ µόνο ένα µικρό (8%) ποσοστό µαθητών συνεχίζει στα σχολεία µέσης εκπαίδευσης. Οι δαπάνες για την παιδεία ανέρχονται µόλις σε 1,8% του ΑΕΠ (τα αντίστοιχα ποσοστά σε άλλες χώρες είναι: ΗΠΑ 3,4%, Δ. Γερµανία και Σουηδία 3,2%), τη στιγµή που οι στρατιωτικές δαπάνες απορροφούν πάνω από το µισό του κρατικού προϋπολογισµού το 1956. Στην τεχνική-επαγγελµατική εκπαίδευση, σύµφωνα µε τον Ξ. Ζολώτα, στην Ελλάδα αναλογούν 5,2 µαθητές ανά 1.000 κατοίκους (τα αντίστοιχα ποσοστά σε άλλες χώρες είναι: Δ. Γερµανία 44, Δανία 22,2, Ολλανδία 17,9 κλπ.). Μέσα σε αυτό το εξαιρετικά περιοριστικό κοινωνικοπολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο, τα εκπαιδευτικά νοµοθετήµατα που προωθούνται και στα µικρά φιλελεύθερα διαλείµµατα (κυβέρνηση Πλαστήρα το 1951 µε αντιπρόεδρο και υπουργό Παιδείας τον Γ. Παπανδρέου, κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου το 1952 µε Γενικό Διευθυντή στο Υπουργείο Παιδείας τον Ε. Παπανούτσο) κινούνται γενικά σε συντηρητική κατεύθυνση, όπως αυτή αποτυπώνεται στους στόχους του Α.Ν. 1823/51 «Περί διαρρυθµίσεως των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης» η οποία έχει σκοπό την «διάπλασιν χρηστών πολιτών εν τω πλαισίω των ιδεωδών του Ελληνοχριστιανικού πολιτισµού». Αυτή η ιδεολογική Στις αρχές της δεκαετίας του 50 το 30% των µαθητών δεν

κατεύθυνση της εκπαίδευσης, και µάλιστα µε «φιλελεύθερη σφραγίδα» (Παπανδρέου- Παπανούτσος), θα βρει και συνταγµατική έκφραση, αφού το νέο Σύνταγµα του 1952, εκτός από την κατοχύρωση της καθαρεύουσας, «απαιτεί» η εκπαίδευση να εδράζεται «επί των ιδεολογικών κατευθύνσεων του ελληνοχριστιανικού πολιτισµού». Μέσα σε αυτόν τον συνταγµατικά κατοχυρωµένο ιδεολογικό προσανατολισµό της εκπαίδευσης και το εµφυλιοπολεµικό κλίµα, ήταν εύκολη η «ενοχοποίηση» ως αντεθνικής και αντιθρησκευτικής κάθε φιλελεύθερης ή αριστερής φωνής. Έτσι, µπορεί κανείς να ερµηνεύσει τη θυσία του Ε. Παπανούτσου (είχε δεχτεί τα σφοδρά πυρά του Τύπου για την ΕΑΜογενή προέλευσή του) από τη θέση του Γενικού Γραµµατέα του Υπουργείου Παιδείας όταν, το 1951, ανέλαβε το υπουργείο αυτό ο Γ. Παπανδρέου. Στη θέση του θα διοριστεί ο µετέπειτα σφοδρός αντίπαλος της µεταρρύθµισης του 1964, Κ. Γεωργούλης. Και µπορεί, βέβαια, όλα τα παραπάνω να υποδηλώνουν τη συντηρητικοποίηση των φιλελεύθερων στη δεκαετία του 1950, όµως, ο «πολιτικός της παιδείας» (διετέλεσε έξι φορές υπουργός Παιδείας), όπως έχει ονοµαστεί ο Γεώργιος Παπανδρέου, πέτυχε το 1951 την έγκριση από το Υπουργικό Συµβούλιο του Α.Ν. 182 «Περί συστάσεως Ιδρύµατος Κρατικών Υποτροφιών» (ΙΚΥ) του σηµαντικότερου, ίσως, θεσµού άσκησης κοινωνικής πολιτικής που έχει καθιερωθεί στη χώρα µας από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους µε σκοπό την «παροχή οικονοµικής ενισχύσεως προς συνέχισιν σπουδών» για «πρόσωπα µη διαθέτοντα επαρκή ίδια οικονοµικά µέσα». Ο νέος αυτός καινοτόµος θεσµός απέκτησε ισχυρό κύρος τόσο εξαιτίας της αξιοκρατικής του στελέχωσης (πρόεδρος του Διοικητικού Συµβουλίου ο Γ. Βεντήρης, Γενικός Διευθυντής ο Κ. Δηµαράς, µε µέλη τους Κ. Γεωργούλη, Ξ. Ζολώτα, Γ. Παπανδρέου, Α. Δελµούζο κ.ά.) όσο και εξαιτίας του κύρους των διαδικασιών της επιλογής των υποτρόφων σε µία περίοδο µε το πελατειακό πολιτικό σύστηµα στο απόγειό του. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Α. Δελµούζος, που το 1946 στο γνωστό βιβλίο του Παιδεία και Κόµµα καλούσε τους δασκάλους «...να ξαναγυρίσουν στο σχολείο και στο έργο τους και να το απολυµάνουν από κάθε κοµµατικό σύνθηµα», θα συνεχίσει τη συντηρητική του στροφή και ως µέλος του Δ.Σ. του ΙΚΥ, δηλώνοντας σε µία από τις πρώτες συνεδριάσεις του: «Δεν είναι δυνατόν να θυσιασθεί ο προϋπολογισµός του Υπουργείου Παιδείας διά να στείλωµεν αυτούς τους νέους εις το εξωτερικόν, διότι κατ αυτόν τον τρόπον θα έχωµεν περισ-

σότερον ζηµίαν παρά ωφέλειαν. Θα έχωµεν ένα σωρό µνηστήρας διά τας ανωτάτας θέσεις, οι περισσότεροι των οποίων δεν θα αξίζουν». Τελικά, µε τη βοήθεια του ΙΚΥ θα σταλούν στο εξωτερικό δεκάδες εκπαιδευτικοί οι οποίοι, στη συνέχεια, θα στελεχώσουν διάφορους εκπαιδευτικούς θεσµούς (Επιθεωρητές, Παιδαγωγικές Ακαδηµίες, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Υπουργείο Παιδείας). Μία οµάδα, µάλιστα, από αυτούς τους εκπαιδευτικούς (Α. Μπενέκος, Κ. Χάρης, Α. Βουγιούκας, Θ. Γέρου, Γ. Μαραγκουδάκης κ.ά.) θα πρωταγωνιστήσει τόσο στην ανολοκλήρωτη µεταρρύθµιση του 1964 ως στελέχη του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου όσο και στις αρχές της δεκαετίας του 1980 στη ριζική ανανέωση της σχολικής γνώσης (νέα σχολικά βιβλία και αναλυτικά προγράµµατα). Κατά τα επόµενα χρόνια σηµαντική πρωτοβουλία της κυβέρνησης Κ. Καραµανλή συνιστά η σύσταση µίας Επιτροπής Παιδείας το 1957 µε αποστολή να προτείνει αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστηµα. Πρόεδρος της Επιτροπής ορίζεται ο υπουργός Παιδείας Ν.Α. Γεροκωστόπουλος και µέλη, µεταξύ των άλλων, οι Ν. Λούρος, Ι. Θεοδωρακόπουλος, Γ. Παλαιολόγος, Ε. Παπανούτσος. Από τη σύνθεση της Επιτροπής προκύπτει µια αναµενόµενη υπεροχή των συντηρητικής κατεύθυνσης µελών µε µία ισχυρή φιλελεύθερη παρουσία. Είναι προφανές ότι από την Επιτροπή θα απουσίαζαν οι εκπρόσωποι του ριζοσπαστικού-αριστερού ρεύµατος (η κοµµουνιστική αριστερά έχει τεθεί εκτός νόµου). Τα πορίσµατα της παραπάνω Επιτροπής θα παραδοθούν στον πρωθυπουργό Κ. Καρα- µανλή στις 11 Ιανουαρίου 1958. Το κείµενο του µακροσκελούς πορίσµατος «ισορροπεί» ανάµεσα σε συντηρητικές και φιλελεύθερες προσεγγίσεις. Εµµένει στην ανάγκη η παιδεία «να παραµείνει κλασσική ανθρωπιστική» τονίζοντας ότι «το ελληνικόν σχολείον πρέπει να δώση εις το πρόγραµµά του εξέχουσαν θέσιν εις τα αγαθά της κλασσικής παιδείας...». Ταυτόχρονα, προτείνει την ανάπτυξη της τεχνικήςεπαγγελµατικής εκπαίδευσης: «Αι επιτακτικαί απαιτήσεις της οικονοµίας... επιβάλλουν την ορθήν θεµελίωσιν και την επιµελή ανάπτυξιν της επαγγελµατικής εκπαιδεύσεως ιδία της τεχνικής...». Και στο γλωσσικό ζήτηµα η θέση της Επιτροπής είναι ισορροπηµένη: «Το ελληνικόν σχολείον έχει την υποχρέωσιν να διδάξη εις τους µαθητάς του και την δηµοτικήν και την καθαρεύουσαν». Ακόµη, στο πόρισµα από τη µια υιοθετείται η θεωρία του Ο υπουργός Παιδείας της κυβέρνησης Καραµανλή το

ανθρώπινου κεφαλαίου «η παιδεία είναι η πλέον θετική και παραγωγική επένδυση», αλλά από την άλλη προτείνεται η προοδευτική θέση της διεύρυνσης του «κοινωνικού ακροατηρίου» της εκπαίδευσης: «η παιδεία πρέπει να είναι κοινόν αγαθόν και όχι προνόµιον των ολίγων». Οι παραπάνω διατυπώσεις, και ιδιαίτερα τα «φιλελεύθερα ανοίγµατα», µας επιτρέπουν να εικάσουµε ότι η παρουσία του Ε. Παπανούτσου στην Επιτροπή ήταν ουσιαστική. Ακόµη, τα µέλη της Επιτροπής φαίνεται να συµφώνησαν στη θέση ότι η εκπαίδευση πρέπει να «παύση ν αποτελή αντικείµενο κοµµατικών ή προσωπικών ανταγωνισµών και ότι «καµία εκπαιδευτική πολιτική δεν δύναται να αποβεί επωφελής, εάν δεν τηρηθεί σταθερός επί µακράν σειράν ετών, διά να αποδώσει τους καρπούς της και να υποστεί την βάσανον της πείρας». Και για την τριτοβάθµια εκπαίδευση, στην οποία εξακολουθούσε να ισχύει ο νόµος του 32, η Επιτροπή του 58 προτείνει έναν νέο καταστατικό χάρτη της πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης (βέβαια, οι προτάσεις δεν θα έχουν συνέχεια) που αφορά: στην ίδρυση τρίτου πανεπιστηµίου και νέων τµηµάτων στα υπάρχοντα πανεπιστήµια, στη διεύρυνση του διδακτικού φορέα, στην οικονοµική ενίσχυση των πανεπιστηµίων κλπ. που συνιστούν µια ολοκληρωµένη πρόταση εκπαιδευτικής πολιτικής. Τα σηµαντικά πορίσµατα της Επιτροπής έµειναν στα χαρτιά. Εξαίρεση αποτελούν δύο νοµοθετικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης το 1959 που αφορούσαν στην τεχνικήεπαγγελµατική εκπαίδευση και στην οργάνωση της µέσης εκπαίδευσης. Τα νοµοθετή- µατα προβλέπουν, µεταξύ άλλων, ίδρυση εξατάξιων γυµνασίων, δύο µεταγυµνασιακού επιπέδου δηµόσιων τεχνικών σχολών, τριετών ή τετραετών δηµόσιων τεχνικών σχολών βοηθών εργοδηγών σε έξι επαρχιακές πόλεις και τη συγκέντρωση των αρµοδιοτήτων για θέµατα τεχνικής και επαγγελµατικής εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας. Με βάση όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, τα οποία αναδεικνύουν τη θεσµική αδράνεια στον χώρο της ελληνικής εκπαίδευσης κατά τη δεκαετία του 1950, δεν προκαλεί εντύπωση ότι η χώρα θα εισέλθει στη δεκαετία του 1960 µε τεράστια «εκπαιδευτικά ελλείµµατα». Το 1961, µόνο το 17,6% ατόµων αντίστοιχης ηλικίας τελειώνει το λύκειο, µόλις 5,1 µαθητές σε χίλια άτοµα του συνολικού πληθυσµού φοιτά σε σχολεία τεχνικής-επαγγελµατικής εκπαίδευσης και από τους 100 αποφοίτους λυκείου µόνο οι 45 εισάγονται στην ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση (ΟΟΣΑ). Το ίδιο έτος, στο ωρο- Ο Κων. Καραµανλής, κυρίαρχη προσωπικότητα της περιό-

λόγιο πρόγραµµα του κλασικού γυµνασίου κυριαρχούν τα αρχαία ελληνικά (45 από τις 218 ώρες). Το τέλος της επισκοπούµενης περιόδου (Ιανουάριος 1963) θα βρει τους εκπαιδευτικούς σε απεργιακό αγώνα µε κύριο αίτηµα την οικονοµική τους αναβάθµιση. Η κυβέρνηση θα αντιµετωπίσει τους απεργούς µε πολιτική επιστράτευση.

1964-1974 Η νέα περίοδος µε τρεις διακριτές υποπεριόδους (1964-1965 περίοδος κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου, 1965-1967 περίοδος αποστασίας, 1967-1974 περίοδος δικτατορίας) σηµατοδοτείται από τη µεγάλη νίκη της Ένωσης Κέντρου (ΕΚ) µε ηγέτη τον Γεώργιο Παπανδρέου τον Φεβρουάριο του 1964 (κέρδισε και τις εκλογές τον Νοέµβριο του 1963). Στις πρώτες προτεραιότητες της νέας κυβέρνησης ανήκει η παιδεία, για την οποία η ΕΚ διέθετε ήδη ολοκληρωµένη πρόταση επεξεργασµένη από Επιτροπή Παιδείας µε µέλη τους Ε. Παπανούτσο, Α. Παππά και Γ. Θεοτοκά (επρόκειτο για υποεπιτροπή της Επιτροπής Προγραµµατισµού µε πρόεδρο τον Ι. Ζίγδη). Οι προτάσεις της Επιτροπής θα αποτελέσουν τους βασικούς άξονες της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης της ΕΚ, της δεύτερης ουσιαστικά µετά το 1929 σοβαρής προσπάθειας εκδηµοκρατισµού και εκσυγχρονισµού της ελληνικής εκπαίδευσης. Το νέο µεταρρυθµιστικό εγχείρηµα θα αναληφθεί από ένα Υπουργείο Παιδείας στελεχωµένο µε τον ίδιο τον Γεώργιο Παπανδρέου ως υπουργό Παιδείας, και υφυπουργούς τον Γεώργιο Μυλωνά και τον γνωστό Κύπριο διανοητή-λογοτέχνη Λουκή Ακρίτα, τον Ε. Παπανούτσο ως γενικό γραµµατέα και ένα νεοϊδρυθέν επιστηµονικό επιτελικό όργανο για την υλοποίηση της µεταρρύθµισης, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (Π.Ι.), µε πρόεδρο τον Ιωάννη Κακριδή και αντιπρόεδρο τον µαθηµατικό Νίκο Κριτικό. Το φιλοσοφικό υπόβαθρο της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης του 1964 είναι ο νέοανθρωπισµός και µία συναίρεση ανάµεσα στην ανθρωπιστική και την τεχνική παιδεία. Έτσι, στο ερώτηµα «Ποια γνώση είναι πιο σηµαντική;» οι µεταρρυθµιστές του 1964, σε αντιδιαστολή από τον ψευτοκλασικισµό που κυριαρχούσε µέχρι τότε στην ελληνική εκπαίδευση, απαντούν: «Η εθνική µας παιδεία οφείλει να έχει κατά βάση ουµανιστικό χαρακτήρα... Ο ανθρωπισµός όµως πρέπει να είναι εκείνος, ο οποίος δεν προσηλώνεται εις την παθητικήν λατρείαν νεκρών τύπων του παρελθόντος ούτε αντιτίθεται προς τας θετικάς επιστήµας και την τεχνικήν... Η Ένωση Κέντρου εύρεν ακριβώς την χρυσήν σύνδεσιν της κλασσικής µε την τεχνικήν παιδείαν, της εµπνεύσεως µε την µάθησιν». Στο πνεύµα αυτό υπογραµµίζεται η ανάγκη και για την ανάπτυξη της τεχνικής και επαγ- Η µεγαλύτερη καινοτοµία της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης

γελµατικής εκπαίδευσης: «Αν δε στρέψωµεν το ενδιαφέρον των νέων µας προς τα τεχνικά επαγγέλµατα... δεν είναι δυνατόν να προσδοκώµεν ότι η ελληνική οικονοµία θα γίνει ανταγωνιστική». Η µεταρρύθµιση του 1964 δίνει έµφαση στην κοινωνική διάσταση, υιοθετώντας πολιτικές κράτους πρόνοιας στην εκπαίδευση. Τα σχετικά κείµενα είναι χαρακτηριστικά της αντίληψης για ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση: «Θεµέλιον και εγγύησις της αληθούς δηµοκρατίας είναι η ισότης όλων αδιακρίτως των πολιτών εις την κτήσιν των αγαθών της παιδείας. Χειροτέρα µορφή κοινωνικής ανισότητος δεν υπάρχει από το καθεστώς η παιδεία να είναι προνόµιον των ευπορούντων. Κράτος, το οποίο δεν παρέχει εις όλους τους πολίτες ίσες ευκαιρίες να µορφωθούν και να αναπτύξουν τας ικανότητάς τους, δεν αξίζει να ονοµάζεται δηµοκρατικόν». Αν και η αποστασία στις 15 Ιουλίου 1965 ανέκοψε τη µεταρρυθµιστική δυναµική του 1964, στο σύντοµο χρονικό διάστηµα της διακυβέρνησης της χώρας από την ΕΚ θα σχεδιαστεί µία φιλόδοξη εκπαιδευτική µεταρρύθµιση και θα παραχθεί σηµαντικό έργο. Από τα τρία βασικά εκπαιδευτικά νοµοσχέδια της ΕΚ, για τη γενική, την τεχνικο-επαγγελµατική και την πανεπιστηµιακή εκπαίδευση (τα δύο τελευταία υποβλήθηκαν στη Βουλή τον Μάιο του 1965), εξαιτίας της αποστασίας του 1965, µόνο το πρώτο, το µετέπειτα Ν.Δ. 4379/1964 «Περί διοργανώσεως και διοικήσεως της Γενικής (στοιχειώδους και µέσης) Εκπαιδεύσεως», θα γίνει νόµος του κράτους. Ήδη, βέβαια, η κυβέρνηση είχε προχωρήσει στην ίδρυση του Πανεπιστηµίου Πατρών µε διάταγµα της 11ης Νοεµβρίου 1964 (θα αρχίσει τη λειτουργία του το 1968), καθώς και της Φιλοσοφικής Σχολής στα Ιωάννινα ως παραρτήµατος του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Έτσι, δρο- µολογείται η αποκέντρωση των ελληνικών πανεπιστηµίων µε την ίδρυση ενός τρίτου (είχε ήδη προταθεί από την Επιτροπή Παιδείας του 58) στην Πάτρα και ενός τέταρτου στα Ιωάννινα. Πολλές από τις προγραµµατικές διακηρύξεις της ΕΚ που θεσµοθετήθηκαν, κυρίως µε το Ν.Δ. 4379, άρχισαν να υλοποιούνται αµέσως. Σταχυολογούµε: Καθιέρωση δωρεάν εκπαίδευσης, µαθητικών συσσιτίων, ακαδηµαϊκού απολυτηρίου 9χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης, δηµοτικής γλώσσας (στη µέση εκπαίδευση παράλληλα µε την καθαρεύουσα), διδασκαλίας αρχαίων ελληνικών από µετάφραση µε ταυτόχρονη αναθεώρηση του αναλυτικού προγράµµατος, ίδρυση και αρχική στελέχωση του Το Πανεπιστήµιο Πατρών ιδρύθηκε το 1964 στο πλαίσιο της

Παιδαγωγικού Ινστιτούτου το οποίο και θα αρχίσει να εκδίδει το περιοδικό Δελτίον, αύξηση των ετών φοίτησης στις Παιδαγωγικές Ακαδηµίες από 2 σε 3 χρόνια, αύξηση δαπανών για την παιδεία, οικονοµική αναβάθµιση των εκπαιδευτικών, κατάργηση του µαθητικού πηλικίου και της µαθητικής ποδιάς κ.ά. Εργώδης ήταν και η προσπάθεια που αναλήφθηκε στο νεοϊδρυθέν Π.Ι. για τη συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων, µεταφράσεις αρχαίων κλασικών, σύνταξη νέων αναλυτικών προγραµµάτων και κατάρτιση προγραµµάτων εκπαίδευσης και µετεκπαίδευσης δασκάλων (την ευθύνη του τµήµατος του Π.Ι. για τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση διατήρησε ο πρόεδρός του και της πρωτοβάθµιας ο Κων/νος Χάρης). Είναι ενδιαφέρον ότι και µετά την παραίτηση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου, τον Ιούλιο του 1965, και συνακόλουθα όλης της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Παιδείας, η ηγεσία καθώς και όλα τα νεοεκλεγµένα στελέχη του Π.Ι. (σύµβουλοι και πάρεδροι) θα παραµείνουν στη θέση τους και θα προσπαθήσουν κάτω από δύσκολες πλέον πολιτικές συνθήκες να συνεχίσουν το έργο τους. Μάλιστα, µε ευθύνη του Π.Ι. θα λειτουργήσει στην τότε Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστηµών (είχε αφαιρεθεί από το Πανεπιστήµιο Αθηνών), από τον Φεβρουάριο του 1966 µέχρι την έλευση της χούντας το 1967, η µετεκπαίδευση των δασκάλων, µε ανακαινισµένο πρόγραµµα. Η µεταρρύθµιση του 1964 θα τύχει ευρύτατης λαϊκής αποδοχής κυρίως στον χώρο των εκπαιδευτικών, επειδή ικανοποιούσε πάγια αιτήµατά τους. Θα συναντήσει, βέβαια, και έντονες αντιδράσεις όχι µόνο από την αξιωµατική αντιπολίτευση (ΕΡΕ) αλλά και από γνωστούς για τους συντηρητικούς τους προσανατολισµούς κύκλους: Πανεπιστήµιο Αθηνών (Φιλοσοφική-Θεολογική Σχολή), Ένωση Φιλολόγων, Εκκλησία, συντηρητικός Τύπος. Από τις στήλες των εφηµερίδων Το Βήµα, Καθηµερινή και Αυγή θα αναπτυχθεί ένας έντονος αλλά τεκµηριωµένος διάλογος µε αφορµή τα εκπαιδευτικά νοµοσχέδια της ΕΚ. Από τις στήλες του Βήµατος θα υπερασπιστούν τη µεταρρύθµιση οι πρωταγωνιστές της, (Ε. Παπανούτσος, Ι. Κακριδής κ.ά.), από την Καθηµερινή θα την επικρίνουν οι σφοδροί πολέµιοί της (Κ. Γεωργούλης, Ι. Θεοδωρακόπουλος, Ν. Κοντολέων κ.ά.). Η κριτική θα επικεντρωθεί στη δηµοτική γλώσσα, στον θεσµό του Π.Ι., στην υποχρεωτική φοίτηση στο Γυµνάσιο, στη διδασκαλία των αρχαίων από µετάφραση, στον ιδεολογικό προσανατολισµό της παιδείας κλπ. Η εκπαιδευτικός Ρόζα Ιµβριώτη η οποία συµµετείχε στη

Από τις στήλες της Αυγής οι ενταγµένοι στην ΕΔΑ αριστεροί διανοητές (Ρ. Ιµβριώτη, Λ. Κότου, Γ. Κοσπεντάρης κ.ά.) θα προσφέρουν την κριτική στήριξή τους στην εκπαιδευτική µεταρρύθµιση που «ο ελληνικός λαός δέχθηκε µε χαρά» και ιδιαίτερα στην απόφαση, που θα χαρακτηριστεί «βαθύτατα δηµοκρατική και έργο δικαιοσύνης», για λήψη µέτρων κοινωνικής πολιτικής (δωρεάν παιδεία, 9χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, υποτροφίες). Η εκπαιδευτική µεταρρύθµιση του 1964 θα αρχίσει να αναστέλλεται µετά την αποστασία τον Ιούλιο του 1965. Ο υπουργός Παιδείας των αποστατών, Ε. Σαββόπουλος, θα δηλώσει στους εκπροσώπους του Τύπου ότι τα νέα σχολικά βιβλία της µεταρρύθµισης του 64 θα κριθούν από επιτροπές και, αν βρεθούν ακατάλληλα, θα «αποσταλούν προς πολτοποίησιν». Η 7χρονη δικτατορία (1967-1974) µε τον Α.Ν. 129/67 θα ανατρέψει το σύνολο σχεδόν της µεταρρύθµισης του 1964, επαναφέροντας την εκπαίδευση στις «ράγες» του ελληνοχριστιανικού πολιτισµού (κατάργηση 9χρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης, κλείσιµο του Π.Ι., αναστολή της 3ετούς φοίτησης στις Παιδαγωγικές Ακαδηµίες, αποβολή της δηµοτικής γλώσσας κλπ.). Εκείνο που δεν τόλµησε να καταργήσει ήταν η δωρεάν παιδεία, η οποία ανήκει στα µέτρα που ο Ε. Παπανούτσος εύστοχα είχε ονοµάσει σε άρθρο του «ανεπανόρθωτα». Τη δωρεάν παιδεία η χούντα, για προφανείς ιδεολογικούς λόγους (έλεγχος σχολικής γνώσης), θα την επεκτείνει το 1967 µε τη δωρεάν χορήγηση συγγραµµάτων στους φοιτητές. Τελικά, αφού η 7χρονη δικτατορία σταδιακά θα ακυρώσει το µεταρρυθµιστικό έργο του 1964/65 και θα προβεί σε εκτεταµένες διώξεις αντιπάλων (απολύσεις, µεταθέσεις κλπ.), θα αναγκαστεί από τα µέσα του 1971 να δώσει το εκπαιδευτικό της στίγµα από τη µια µε την ίδρυση των Κέντρων Ανωτέρας Τεχνικής Επαγγελµατικής Κατάρτισης (ΚΑΤΕΕ) και από την άλλη µε τη σύσταση, το 1971, Επιτροπής Παιδείας για τη µελέτη των γενικών κατευθύνσεων της εκπαιδευτικής πολιτικής µε πρόεδρο το Χ. Φραγκίστα, οµότιµο καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Η Επιτροπή θα υποβάλλει το 1973 ένα πολυσέλιδο πόρισµα που αφορά στους σκοπούς της παιδείας, στη γλώσσα, στην επαγγελµατική, στη γενική πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια, στην πανεπιστηµιακή εκπαίδευση κλπ. Η πτώση της χούντας θα βρει την εκπαίδευση να «πολιορκείται» από την κοινωνία για αλλαγές.

1974-1981 Η πτώση της δικτατορίας διαµόρφωσε ένα νέο κοινωνικοπολιτικό σκηνικό (επάνοδος στη δηµοκρατία, νοµιµοποίηση της κοµµουνιστικής αριστεράς), ευνοϊκό για την ανάληψη µεταρρυθµιστικών πρωτοβουλιών στην ελλειµµατική και διαβρωµένη από την 7χρονη δικτατορία ελληνική εκπαίδευση. Οι εκπαιδευτικές µεταβολές που θα ακολουθήσουν είχαν και εξωγενείς αιτίες. Ο ευρωπαϊκός προσανατολισµός της νέας πολιτικής εξουσίας µε την κυριαρχία του επανακάµψαντος Κ. Καραµανλή που θα ιδρύσει τη Νέα Δηµοκρατία (ΝΔ) και θα εντάξει τη χώρα το 1981 στην ΕΟΚ απαιτούν έναν γρήγορο, σχεδόν βίαιο, εκδυτικισµό-εκσυγχρονισµό και της ελληνικής εκπαίδευσης µε στόχο να προσαρµοστεί στις νεοδιαµορφούµενες κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες. Το πρώτο µέληµα της µεταβατικής «κυβέρνησης εθνικής ενότητας», µε υπουργό Παιδείας τον Νικόλαο Λούρο, ήταν ο εκδηµοκρατισµός της εκπαίδευσης και, κυρίως, η αντικατάσταση των χουντικών σχολικών βιβλίων. Εξαιρετικά σηµαντικό έργο αυτής της δηµιουργικής περιόδου ήταν η συγγραφή, µε την εποπτεία των Γ.Π. Σαββίδη και Μ. Στασινόπουλου, τρίτοµου ανθολόγιου για το δηµοτικό σχολείο, στο οποίο βρήκαν θέση και κείµενα-ποιήµατα των µέχρι τώρα αποκλεισµένων Βασίλη Ρώτα, Γιάννη Ρίτσου κ.ά. Δύο ακόµη σηµαντικά για την εκπαίδευση γεγονότα αυτής της πρώτης µεταπολιτευτικής περιόδου θα θέλαµε να επισηµάνουµε εδώ: Το ένα είναι το Σύνταγµα του 1975 χωρίς τις συντηρητικές ιδεολογικές δικλείδες του ελληνοχριστιανικού πολιτισµού και µε σηµαντικές διατάξεις για την εκπαίδευση (απαγόρευση ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστηµίων, δωρεάν παιδεία, 9χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, νοµιµοποίηση της δηµοτικής σε όλη την εκπαίδευση). Το άλλο αφορά στα νοµοσχέδια για την πανεπιστηµιακή εκπαίδευση, που, βέβαια, δεν θα κυρωθούν νοµοθετικά, γνωστά ως νοµοσχέδια Τσάτσου-Ευριγένη. Ο Δηµήτρης Τσάτσος θα αναλάβει ως υφυπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας να διαχειριστεί τα θέµατα Ανώτατης Εκπαίδευσης µαζί µε τον Δ. Φατούρο ως γενικό διευθυντή Ανώτατης Εκπαίδευσης και τον Δ. Μαρωνίτη ως σύµβουλο. Τον Αύγουστο του 1974 θα συγκροτηθεί επιτροπή (επικεφαλής ο Δ. Τσάτσος) µε αποστολή Ο πρωθυπουργός Κων. Καρα- µανλής κατά τη διάρκεια επί-

να διαµορφώσει τον νέο καταστατικό χάρτη των ΑΕΙ. Στην επιτροπή συµµετέχουν γνωστοί πανεπιστηµιακοί καθηγητές, όπως οι Ν. Παπαντωνίου, Εµµ. Ανδρόνικος, Δ. Καράγιωργας, Κ. Κριµπάς, Δ. Μαρωνίτης, Ν. Μουζέλης, Ν. Πουλαντζάς, Δ. Φατούρος. Στις προτάσεις της επιτροπής συµπεριλαµβάνονται καινοτόµες προτάσεις, όπως η κατάργηση της έδρας και η αντικατάστασή της από το τµήµα (τελικά θα υιοθετηθεί ο όρος τοµέας) και η συµµετοχή των φοιτητών στα συλλογικά όργανα διοίκησης. Μετά τις εκλογές του Νοεµβρίου του 1974, νέος υπουργός Παιδείας θα αναλάβει ο Π. Ζέπος µε υφυπουργό τον Δ. Ευριγένη, ο οποίος θα προβεί σε ανασυγκρότηση της επιτροπής Τσάτσου (ανάµεσα στα νέα µέλη συγκαταλέγονται οι Γ. Κασιµάτης, Σπ. Μεταλληνός), που µε πρόεδρο τον ίδιο τον Ευριγένη θα λειτουργήσει ως συνέχεια της προηγούµενης. Στις προτάσεις αυτής της Επιτροπής επανέρχεται η ιδέα του τοµέα, ως πολυδιάστατης διοικητικής, εκπαιδευτικής και επιστηµονικής ενότητας, η εκπροσώπηση του επιστηµονικού βοηθητικού προσωπικού και των φοιτητών σε όλα τα συλλογικά όργανα των ΑΕΙ, η συµµετοχή στην εκλογή του διδακτικού προσωπικού και οµοιόβαθµων των εκλεγοµένων. Η περίοδος που θα ακολουθήσει (1976-1978) συνδέεται µε τρία εκπαιδευτικά νοµοθετήµατα που φιλοδοξούν να διαµορφώσουν ένα νέο εκπαιδευτικό τοπίο και στις τρεις βαθµίδες εκπαίδευσης. Πρόκειται για: τον ν. 309/1976 για τη γενική εκπαίδευση. τον ν. 576/1977 για την τεχνικο-επαγγελµατική εκπαίδευση, και τον ν. 815/1978 για την πανεπιστηµιακή εκπαίδευση. Τα δύο πρώτα νοµοθετήµατα έχουν τη σφραγίδα του υπουργού Παιδείας Γ. Ράλλη (η εισηγητική έκθεση Ν. 309 υπογράφεται από τον Π. Ζέππο) και το τρίτο του Ι. Βαρβιτσιώτη. Με τους δύο πρώτους νόµους, οι οποίοι θα εφαρµοστούν χωρίς να ανατραπούν στο µέλλον, θεσµοθετούνται η διδασκαλία της δηµοτικής γλώσσας σε όλη την εκπαίδευση, η 9χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, (είχαν ήδη κατοχυρωθεί συνταγµατικά), η ίδρυση του Κέντρου Εκπαιδευτικών Μελετών-Επιµόρφωσης, η καθιέρωση πενθήµερου, νέο σύστηµα εισαγωγής στα πανεπιστήµια, η διδασκαλία αρχαίων κλασικών από µετάφραση, η ίδρυση δεύτερου σχολικού δικτύου τεχνικο-επαγγελµατικής εκπαίδευσης, µε δηλωµένο στόχο τη στροφή των αποφοίτων του Γυµνασίου σε αυτό το δίκτυο µε

συνακόλουθη µείωση των µαθητών του Λυκείου. Ο πολιτικός αυτός στόχος δηλώνεται µε σαφήνεια στην εισηγητική έκθεση του ν. 309: «τίθεται φραγµός εις την ανεξέλεγκτον παραγωγήν αποφοίτων εξαταξίων γυµνασίων, ο κύριος όγκος των οποίων έναντι του εµποδίου των εισιτηρίων διά το λύκειον εξετάσεων, θα στραφή προς πρακτικάς και τεχνικάς κατευθύνσεις». Η προσδοκία, βέβαια, αυτή, των µεταρρυθµιστών δεν θα πραγµατοποιηθεί, αφού η συντριπτική πλειοψηφία των αποφοίτων γυµνασίου θα συνεχίσει, παρά τους εξεταστικούς φραγµούς, να επιδιώκει τη φοίτηση στο «καλό σχολείο» (γενικό λύκειο) που οδηγεί στο πανεπιστηµιακό πτυχίο που η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να θεωρεί το µόνο σίγουρο «εισιτήριο κοινωνικής κινητικότητας». Ο ν. 815 προέβλεπε τον θεσµό του τοµέα για τα νέα πανεπιστήµια και στα παλαιά παράλληλα µε την έδρα, κατάργηση των βοηθών και εισαγωγή του θεσµού του επικουρικού διδακτικού προσωπικού, τη ρύθµιση του χρόνου σπουδών (όχι πέραν των δύο ετών από την προβλεπόµενη) και εξετάσεων κλπ. Ο παραπάνω νόµος θα συναντήσει τις σφοδρές αντιδράσεις της πανεπιστηµιακής κοινότητας, κυρίως του ΕΔΠ και της ΕΦΕΕ, που θα προβούν σε κινητοποιήσεις µε αποτέλεσµα ο νόµος, που στο µεταξύ είχε κηρυχθεί αντισυνταγµατικός, να καταστεί ανενεργός. Το 1978 και 1979 θα ιδρυθούν οι ετήσιας διάρκειας Σχολές Επιµόρφωσης Λειτουργών Δηµοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης (ΣΕΛΔΕ-ΣΕΛΜΕ). Στις σχολές αυτές θα επιµορφωθεί ένα ελάχιστο ποσοστό (µόλις 2% µέχρι το 1992) εκπαιδευτικών. Οι νόµοι για τη γενική και την τεχνικο-επαγγελµατική εκπαίδευση, που βέβαια στις βασικές τους προβλέψεις είναι επανάληψη της µεταρρύθµισης του 1964 την οποία πολέµησε µε πάθος η τότε ΕΡΕ, θα συναντήσουν ευρύτερες συναινέσεις στη Βουλή, αφού θα στηριχτούν από την ΕΚ µε πρωταγωνιστή τον βουλευτή της Ε. Παπανούτσο αλλά και τον Ηλία Ηλιού της ΕΔΑ. Ο Παπανούτσος είναι, ίσως, ο µόνος από τους µεγάλους του εκπαιδευτικού δηµοτικισµού που είδε τους αγώνες µιας ζωής για τη δηµοτική γλώσσα να δικαιώνονται. Γι αυτό και δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη η στήριξή του στη µεταρρυθµιστική προσπάθεια της ΝΔ που, βέβαια, δεν είχε τον φιλοσοφικό στοχασµό της µεταρρύθµισης του 1964 µε τον ίδιο πρωταγωνιστή, όµως υιοθετούσεαντέγραφε σηµαντικές προβλέψεις της. Εξάλλου, ο ίδιος θα προτείνει, αλλά δεν θα εισακουστεί, σε αρκετά ζητήµατα ριζοσπαστικότερες λύσεις. Ο Ευάγγελος Παπανούτσος επικρότησε την εκπαιδευτική

Στο γλωσσικό, για παράδειγµα, θα εισηγηθεί την υιοθέτηση του µονοτονικού συστή- µατος. Από τα άλλα κόµµατα της αντιπολίτευσης, το ΠΑΣΟΚ θα καταψηφίσει τους νόµους µε βασικό επιχείρηµα ότι δεν επιφέρουν την «κάθαρση» από τα κατάλοιπα της χούντας, ενώ ο εκπρόσωπος της ΕΔΑ, Η. Ηλιού, θα χαρακτηρίσει το νοµοσχέδιο για τη γενική εκπαίδευση «µια καλή αρχή» και θα ταχθεί υπέρ της αρχής του. Η «µεταρρύθµιση του 1976/77», αν και ουσιαστικά επαναλαµβάνει µέτρα που είχαν και στο παρελθόν νοµοθετηθεί και στη συνέχεια ανατραπεί (η δηµοτική γλώσσα, για παράδειγµα, καθιερώνεται για πρώτη φορά στο δηµοτικό σχολείο το 1918), συνιστά σε κάθε περίπτωση µία θετική εξέλιξη στα εκπαιδευτικά µας πράγµατα, αν αναλογιστεί κανείς ότι, ενώ υπήρξε υπερώριµο κοινωνικό αίτηµα, συνάντησε ισχυρές αντιστάσεις και µέσα στη ΝΔ και σε άλλους συντηρητικούς κύκλους που επέκριναν τον πρωταγωνιστή της µεταρρύθµισης Γ. Ράλλη. Σήµερα, µάλιστα, µελετώντας προσεκτικά τη µετέπειτα πορεία των εκπαιδευτικών µας πραγµάτων µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι η «µεταρρύθµιση του 1976/77» είναι η πιο αξιόπιστη και ολοκληρωµένη παρέµβαση της συντηρητικής παράταξης στην ελληνική εκπαίδευση (στο παρελθόν είχε συνδεθεί περισσότερο µε αντιµεταρρυθµίσεις). Είναι µάλιστα η πρώτη στον 20ό αιώνα µεταρρύθµιση που στο βασικό της κορµό δεν ανατράπηκε, όπως θα δούµε στη συνέχεια, από την επόµενη κυβέρνηση (ΠΑΣΟΚ), που, µάλιστα, βρισκόταν σε µεγάλη ιδεολογική απόσταση από αυτήν. Είναι γι αυτό µια «µεταρρύθµιση που έγινε», όχι, βέβαια, αυτή που οραµατίστηκαν οι ριζοσπάστες διανοητές αλλά αυτή που σχεδίασαν οι πρωταγωνιστές της για να προετοιµάσουν τη χώρα προκειµένου να ενταχθεί σε ένα ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον. Ο Λουκής Ακρίτας υφυπουργού Παιδείας των κυβερνήσεων Γ.

1981-1990 Η δεκαετία του 1980 θα ξεκινήσει µε δύο σηµαντικά γεγονότα που διαµορφώνουν ένα νέο κοινωνικοπολιτικό τοπίο: την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ το 1981 (κυβέρνηση Κ. Καραµανλή) και λίγους µήνες αργότερα την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ µε επικεφαλής τον ιδρυτή του Ανδρέα Παπανδρέου. Στις προγραµµατικές διακηρύξεις της νέας κυβέρνησης που επαγγέλθηκε την «αλλαγή», η παιδεία θεωρήθηκε «θεµέλιο». Τα πρώτα χρόνια της νέας διακυβέρνησης συνδέονται µε µία σειρά θεσµικών µεταβολών-τοµών που αφορούν στην εσωτερική και εξωτερική µεταρρύθµιση της ελληνικής εκπαίδευσης, διαµορφώνοντας ένα εντελώς νέο «εκπαιδευτικό τοπίο». Τρία βασικά νοµοθετήµατα που αφορούν στο σύνολο των εκπαιδευτικών βαθµίδων θα ψηφιστούν σε αυτό το διάστηµα µε υπουργό Παιδείας τον Ε. Βερυβάκη και, στη συνέχεια, τον Α. Κακλαµάνη: Ο ν. 1268/82 για τα ελληνικά πανεπιστήµια, που ανατρέπει, µετά από µισό αιώνα, τον Οργανισµό του 1932 και επιχειρεί έναν ριζικό εκδηµοκρατισµό της πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης µε ανακατανοµή της εσωτερικής εξουσίας στο πανεπιστήµιο (κατάργηση έδρας, δηµιουργία τοµέων, διαµόρφωση τεσσάρων βαθµίδων Διδακτικού και Ερευνητικού Προσωπικού (ΔΕΠ), δηµιουργία νέων συλλογικών οργάνων µε ιδιαίτερα αυξηµένη συµµετοχή των φοιτητών κλπ.). Ο ν. 1304/83 µε τον οποίο καταργούνται τα ΚΑΤΕΕ και ιδρύονται τα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα (ΤΕΙ), τα οποία µε αρκετά στοιχεία πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης φιλοδοξούσαν να συµβάλουν στην οικονοµική ανάπτυξη της χώρας. Ο ν. 1566 του 85 για τη γενική Α/θµια και Β/θµια εκπαίδευση. Ο νόµος αυτός, που ουσιαστικά εφαρµόζεται µέχρι σήµερα, στηρίζεται σε µια ιδιαίτερα τεκµηριωµένη εισηγητική έκθεση, στην οποία αποτυπώνονται οι ιδεολογικοπολιτικοί προσανατολισµοί της νέας διακυβέρνησης στην εκπαίδευση. Σύµφωνα µε αυτούς «η µέριµνα για την εκπαίδευση είναι υπόθεση του κράτους... Η παιδεία δεν είναι µόνο επενδυτικό αγαθό αλλά ταυτόχρονα και αυτοσκοπός... Η παιδεία είναι υπόθεση όλου του λαού». Γι αυτό, θα πρέπει να µετέχουν στους εκπαιδευτικούς θεσµούς και στον προγραµµατισµό η πολιτεία, οι εκπαιδευτικοί, οι φοιτητές-µαθητές και οι κοινωνικοί και επιστηµο- Το 1983 ιδρύθηκαν µε νόµο τα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύ-

νικοί φορείς. Ακόµη, η φιλοσοφία που διαπερνά τη µεταρρύθµιση αποτυπώνεται στη φράση: «Η εκπαίδευση έχει ως κύριο σκοπό τη διαµόρφωση ενός ολοκληρωµένου και καθολικού ανθρώπου σε σχέση µε τον εαυτό του, σε σχέση µε τη γνώση, σε σχέση µε το έθνος και τέλος σε σχέση µε τους ανθρώπους κάθε φυλής (ανθρωπισµός)». Στο πλαίσιο των παραπάνω κατευθυντήριων γραµµών, στις βασικές προβλέψεις του ν. 1566 συγκαταλέγονται: η επανίδρυση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, η ίδρυση νέου τύπου Λυκείου (Ενιαίο Πολυκλαδικό Λύκειο), σχολικών εργαστηριακών κέντρων για τη σύνδεση σχολείου παραγωγής, η µέριµνα για τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες (υπάρχει στον νόµο ειδικό κεφάλαιο), η δηµιουργία συλλογικών οργάνων µε εισηγητικό, κυρίως, χαρακτήρα προκειµένου να διευκολυνθεί η αποκέντρωση της εκπαίδευσης (Εθνικό Συµβούλιο Παιδείας, Νοµαρχιακές και Δηµοτικές Επιτροπές Παιδείας, Σχολικές Επιτροπές, Σχολικά Συµβούλια), ίδρυση Περιφερειακών Επιµορφωτικών Κέντρων κλπ. Ιδιαίτερη µνεία θα πρέπει να γίνει στα προνοιακού χαρακτήρα µέτρα που λαµβάνονται αυτή την περίοδο ως απόρροια της νέας αντίληψης ότι το σχολείο οφείλει «να αµβλύνει τις συνέπειες διαφορετικών οικονοµικών και πολιτιστικών συνθηκών καταγωγής» (αντισταθµιστική λειτουργία του σχολείου). Μια τέτοια προσέγγιση εναρµονίζεται µε τις πολιτικές του κράτους πρόνοιας, γνωστές στη Δύση από τη δεκαετία του 1960 που αυτή την περίοδο επιχειρείται να εφαρµοστούν και στην Ελλάδα (ΕΣΥ, ΚΑΠΗ κλπ.). Στις παραπάνω προνοιακές ρυθµίσεις συγκαταλέγονται η ίδρυση µεταλυκειακών προπαρασκευαστικών κέντρων και η ενισχυτική διδασκαλία, που στοχεύουν στην αντιµετώπιση της παραπαιδείας και στην αύξηση του κοινωνικού µισθού. Στην ίδια κατεύθυνση πολιτικών κράτους πρόνοιας κινείται και η δηµιουργία του Ενιαίου Πολυκλαδικού Λυκείου (τα ενιαία σχολεία αποτέλεσαν τον βασικό άξονα της εκπαιδευτικής πολιτικής των εργατικών και σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων στην Ευρώπη ήδη από τη δεκαετία του 1950). Δεν είναι τυχαίο ότι η µεταρρύθµιση του 1985, µε τον ν. 1566, ακριβώς εξαιτίας της κυρίαρχης αντίληψης για τον ενιαίο χαρακτήρα της λυκειακής βαθµίδας, είναι η µόνη µεταρρύθµιση κατά τον 20ό αιώνα κατά την οποία δεν θα υπάρξει ξεχωριστός νόµος για τη µέση τεχνικο-επαγγελµατική εκπαίδευση. Ο ν. 1566 στη συνδικαλιστική γλώσσα των εκπαιδευτικών είχε χαρακτηριστεί ως νόµος αντι-309. Αυτός ο χαρακτηρισµός δεν ευσταθεί. Ο 1566 είναι ο µόνος µέχρι τότε (1985) θεµελιώδης για τη γενική εκπαίδευση νόµος που δεν ανατρέπει τον προη-

γούµενο (309) που, µάλιστα, είχε ψηφιστεί από µία αντίπαλη κυβέρνηση. Ο ν. 1566 διατηρεί τα βασικά σηµεία του 309 (γλώσσα, 9χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση) και επιχειρεί έναν παραπέρα εκδηµοκρατισµό και εκσυγχρονισµό της εκπαίδευσης µέσα στο πλαίσιο του αστικού κράτους. Και, βέβαια, δεν θα µπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού, όπως αναπτύξαµε σε προηγούµενο κεφάλαιο, ο ν. 309 αντιγράφει τον νόµο του 1964, ο οποίος αποτελεί τον «ιστορικό πρόγονο» του ν. 1566. Κατά την παραπάνω τριετία (1982-1985) υπερψήφισης των νοµοσχεδίων που προαναφέρθηκαν, θα υπάρξει µία σειρά παράλληλων πρωτοβουλιών και θεσπίσεων που αφορούν, κυρίως, στην εσωτερική παιδαγωγική µεταρρύθµιση (µέθοδοι, βιβλία, αναλυτικά προγράµµατα, εσωτερική σχολική ζωή, αξιολόγηση µαθητών). Έτσι, µε ευθύνη του Π.Ι. θα προχωρήσει η ριζική ανανέωση των σχολικών βιβλίων του δηµοτικού, κυρίως, σχολείου µε βάση νέες αντιλήψεις για τη γλώσσα (π.χ. εκµάθηση γραµµατικής µέσα από τη γλώσσα και όχι το αντίστροφο), τα µαθηµατικά (σύνολα), και τη µελέτη περιβάλλοντος, η κατάρτιση νέων αναλυτικών προγραµµάτων µε τη µορφή των curricula, η συγγραφή βιβλίων για τον δάσκαλο µε διδακτικές οδηγίες κ.ά. Ακόµη: Θα καταργηθούν οι εισαγωγικές εξετάσεις για το Λύκειο. Θα καθιερωθεί το µονοτονικό σύστηµα και η δηµοτική θα γίνει η επίσηµη γλώσσα του κράτους. Θα καταργηθούν οι επιθεωρητές (χρόνιο αίτηµα των εκπαιδευτικών) και θα αντικατασταθούν από τους Σχολικούς Συµβούλους. Τη βασική κατάρτιση των δασκάλων και των νηπιαγωγών θα την αναλάβουν τα Παιδαγωγικά Τµήµατα που θα ενταχθούν στα πανεπιστήµια (έναρξη λειτουργίας το 1984). Η σχολική εκπαίδευση θα αποφορτιστεί από τον βαθµοθηρικό χαρακτήρα. Θα υπάρξει οικονοµική και βαθµολογική αναβάθµιση των εκπαιδευτικών, ιδιαίτερα των δασκάλων και νηπιαγωγών, µέσω της καθιέρωσης του Ενιαίου Μισθολογίου-Βαθ- µολογίου. Βέβαια, αρκετές από τις παραπάνω καινοτόµες παρεµβάσεις που θα αντιµετωπιστούν µε κοινωνικές συναινέσεις, ιδιαίτερα στον χώρο των εκπαιδευτικών, αφού ικανοποιούν πάγια αιτήµατά τους, αλλά και αντιστάσεις (καθηγητικό κατεστηµένο στα πανεπιστή- µια, επιθεωρητές, αντιπολίτευση κ.ά.), είτε δεν θα αποδώσουν όσα οι µεταρρυθµιστές προσδοκούσαν, όπως, για παράδειγµα, ο θεσµός του σχολικού συµβούλου, που µετά Ο νόµος 1566 του 1985 εµπεριείχε συγκεκριµένες προ-

από µία πρώτη δηµιουργική περίοδο, στη συνέχεια χωρίς αρµοδιότητες η κατάργηση του θεσµού της επιθεώρησης και των επιθεωρητών θα οδηγήσει στην απουσία κάθε µορφής αξιολόγησης των εκπαιδευτικών θα ακολουθήσει µια εκφυλιστική πορεία. Επίσης, οι θεσµοί αντισταθµιστικής αγωγής (ενισχυτική διδασκαλία, µεταλυκειακά κέντρα) δεν θα καταφέρουν να αντιµετωπίσουν τη µάστιγα των φροντιστηρίων, αν και την περίοδο 1982-1985 ο αριθµός εισακτέων σε ΑΕΙ-ΤΕΙ αυξήθηκε κατακόρυφα διευρύνοντας, έτσι, το «κοινωνικό ακροατήριό» τους. Ακόµη, πολλές από τις προβλέψεις του ν. 1566 είτε δεν θα υλοποιηθούν ποτέ (ΕΑΓΕ) είτε θα λειτουργήσουν πολλά χρόνια αργότερα, όπως το ΕΣΥΠ ή τα ΠΕΚ, ενώ ρηξικέλευθοι θεσµοί, όπως το Ενιαίο Λύκειο, θα παραµείνουν µόνο σε πειραµατικό στάδιο. Από τις µεταρρυθµίσεις που έγιναν µπορεί να θεωρηθεί ριζική η αλλαγή των περιεχοµένων µάθησης και διδασκαλίας, αφού θα συγγραφούν νέα σχολικά βιβλία και νέα αναλυτικά προγράµµατα. Στο δεύτερο µισό της δεκαετίας του 1980, την εκπαιδευτική πολιτική του ΠΑΣΟΚ θα επιχειρήσουν να ολοκληρώσουν ο Αντώνης Τρίτσης την περίοδο 1986-88 και ο Γιώργος Παπανδρέου την περίοδο 1988-89. Ο πρώτος, οραµατιστής, εθνοκεντρικός και ταυτόχρονα οικουµενικός, στο διάστηµα της θητείας του θα ταράξει τα «λιµνάζοντα ύδατα», αναλαµβάνοντας πρωτοβουλίες που προκάλεσαν ρήξεις κυρίως σε δύο ζητήµατα: στη σχέση του µε την Εκκλησία, θέτοντας θέµα εκκλησιαστικής περιουσίας και προετοιµάζοντας έναν νέο καταστατικό χάρτη της Εκκλησίας, και στο ζήτηµα της γλώσσας, η οποία θα ήθελε να διδάσκεται στη διαχρονική της εξέλιξη. Έτσι, έθετε έµµεσα θέµα επαναφοράς της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής στο γυµνάσιο και από το πρωτότυπο. Ακόµη, στον εθνικό διάλογο που θα επιχειρήσει, θα «ανοίξει» και άλλα ζητήµατα που, επίσης, εµπεριείχαν τη συγκρουσιακή διάσταση µε οργανωµένες οµάδες συµφερόντων αλλά και µε µερίδα από το ίδιο του το κόµµα, όπως κατάργηση του ενός και µοναδικού βιβλίου στα πανεπιστήµια, ίδρυση πανεπιστηµιακών βιβλιοθηκών, οργάνωση µεταπτυχιακών σπουδών δύο επιπέδων, προπανεπιστηµιακό έτος, µείωση αριθµού εισακτέων, µετεγγραφές φοιτητών µε ευθύνη των ΑΕΙ, ανοιχτή πρόσβαση στα ΑΕΙ και ΤΕΙ, παραταξιοποίηση της µαθητικής νεολαίας κλπ. Οι παραπάνω εξαγγελίες, που δεν θα έχουν συνέχεια, θα προκαλέσουν κινητοποιήσεις

στον χώρο εκπαιδευτικών και µαθητών (διαδηλώσεις, καταλήψεις, απεργίες). Ο ίδιος θα υποβάλει την παραίτησή του επικαλούµενος ως αιτία ότι πολεµήθηκε από το ίδιο του το κόµµα και δεν στηρίχτηκε από τον πρωθυπουργό, ιδιαίτερα στην εφαρµογή του καταστατικού χάρτη της Εκκλησίας, όπως είχε διαµορφωθεί επί υπουργίας του. Στη σύντοµη θητεία του Γιώργου Παπανδρέου που θα διαδεχτεί τον Α. Τρίτση, θα επιχειρηθεί «ειρήνευση» στον χώρο της εκπαίδευσης, κυρίως µε τη µερική ικανοποίηση οικονοµικών αιτηµάτων των εκπαιδευτικών. Ακόµη, θα αναληφθεί πρωτοβουλία για την κατάργηση του ενός και µοναδικού εγχειριδίου στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Η κίνηση αυτή, αν και είχε τη στήριξη µιας αξιόλογης οµάδας πανεπιστηµιακών, δεν θα έχει συνέχεια.

1990-2000 Το τέλος της δεκαετίας του 1980 θα βρει τη χώρα σε έντονη πολιτική κρίση που θα οδηγήσει στην προσωρινή συγκυβέρνηση ΝΔ και Αριστεράς µε δηλωµένο πολιτικό στόχο την «κάθαρση». Θα ακολουθήσει τριετής διακυβέρνηση (1990-1993) της χώρας από τη ΝΔ µε πρωθυπουργό τον Κ. Μητσοτάκη και υπουργούς Παιδείας τον Β. Κοντογιαννόπουλο και τον Γ. Σουφλιά. Κατά την περίοδο της υπουργίας Κοντογιαννόπουλου θα επιχειρηθεί η διαµόρφωση αυστηρών κανόνων για τη σχολική ζωή µε το επιχείρηµα ότι στη δεκαετία του 1980 υπήρξε χαλάρωση στα ελληνικά σχολεία. Στην κατεύθυνση αυτής της συντηρητικής αναδίπλωσης θα καταρτιστεί µία σειρά προεδρικών διαταγµάτων που αφορούσαν σε πτυχές της σχολικής καθηµερινότητας: αξιολόγηση µαθητών, απουσίες, εκκλησιασµός, πρωινή προσευχή, εξωτερική εµφάνιση, έπαρση-υποστολή σηµαίας κλπ. Η ανακοίνωση των παραπάνω µέτρων καθώς και η εξαγγελία για ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστηµίων θα προκαλέσουν έντονες αναταραχές στον χώρο των µαθητών και φοιτητών µε καταλήψεις σχολείων και πανεπιστηµιακών τµηµάτων σε όλη την Ελλάδα. Σε επεισόδια που θα δηµιουργηθούν στην Πάτρα από οργανωµένες οµάδες αντι-καταληψιών θα τραυµατιστεί θανάσιµα ο καθηγητής Νίκος Τεµπονέρας. Τα τραγικά αυτά γεγονότα («Πατραϊκά») θα οδηγήσουν σε παραίτηση τον υπουργό Παιδείας Β. Κοντογιαννόπουλο και σε αναστολή των προεδρικών διαταγµάτων. Ο νέος υπουργός Γ. Σουφλιάς θα αναλάβει µία προσπάθεια εθνικού διαλόγου για την παιδεία και θα συνδέσει το όνοµά του κυρίως µε τον νέο νόµο για τα ΑΕΙ (ν. 2083/92), µε τον οποίο επιχειρήθηκε µία ανακατανοµή της εξουσίας στο εσωτερικό των πανεπιστηµίων, αλλά και µε την ίδρυση των Ινστιτούτων Επαγγελµατικής Κατάρτισης (ΙΕΚ) και τον Οργανισµό Επαγγελµατικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης-ΟΕΕΚ (ν. 2003/92). Με τα ΙΕΚ επιχειρήθηκε να δοθεί µία επαγγελµατική διέξοδος στους χιλιάδες αποφοίτους Λυκείου που έµεναν έξω από τα τριτοβάθµια εκπαιδευτικά ιδρύµατα και, ταυτόχρονα, να µπει µία τάξη στα ιδιωτικά µεταλυκειακά ιδρύµατα τεχνικο-επαγγελµατικής κατεύθυνσης. Το 1993 θα επανέλθει στην εξουσία το ΠΑΣΟΚ µε πρωθυπουργό τον Ανδρέα Παπαν- Ο Βασίλης Κοντογιαννόπουλος χρηµάτισε υπουργός Παιδείας