ΠΕΡΙΕΧOΜΕΝΑ Κατάλογος εικόνων........................................... 13 Κατάλογος χαρτών........................................... 14 Κατάλογος διαγραμμάτων..................................... 15 Συντομογραφίες.............................................. 16 Ευχαριστίες.................................................. 17 Πρόλογος στην τρίτη έκδοση................................... 19 Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση................................. 22 Πρόλογος στην αναθεωρημένη έκδοση.......................... 23 Πρόλογος στην πρώτη έκδοση................................. 23 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ.......................... 25 Εισαγωγή............................................... 27 1 Μέγας Κωνσταντίνος: Η Νέα Ρώμη και ο χριστιανισμός......... 35 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 50 2 Οι βαρβαρικές εισβολές................................... 53 Παράρτημα: Αντιμετωπίζοντας τους Βαρβάρους............... 72 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 73 3 Τρεις διαφορετικές στάσεις έναντι των βαρβαρικών εισβολών... 75 1. Αυγουστίνος (354-430)................................. 77 2. Θεοδώριχος ο Οστρογότθος............................. 82 3. Ανάκτηση της Δύσης: Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-565) 93 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 107
10 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 4 Εκκλησία και παπισμός.................................... 109 1. Η εξέλιξη της εκκλησιαστικής οργάνωσης μέχρι τα τέλη του 5ου αιώνα......................................... 111 2. Ο μοναχισμός των Βενεδικτίνων.......................... 117 3. Πάπας Γρηγόριος ο Μέγας (590-604)..................... 123 Επίμετρο: Γρηγόριος και Βενέδικτος......................... 133 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 137 5 Ισλάμ................................................... 139 1. Ο προφήτης Μωάμεθ (π. 570-632)....................... 141 2. Οι μουσουλμανικές κατακτήσεις.......................... 145 3. Τα αποτελέσματα των κατακτήσεων....................... 154 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 162 6 Οι Φράγκοι.............................................. 163 1. Το Μεροβίγγειο Βασίλειο................................ 168 2. Η μεταβίβαση της εξουσίας από τους Μεροβίγγειους στους Καρολίγγειους (639-751).......................... 179 3. Καρλομάγνος (768-814)................................ 194 Επίμετρο: Η αριστοκρατία του πρώιμου Μεσαίωνα............. 211 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 217 7 Ο διαμελισμός της Καρολίγγειας Αυτοκρατορίας............... 219 1. Οι γιοι και οι εγγονοί του Καρλομάγνου.................... 220 2. Βίκινγκς, Σαρακηνοί και Ούγγροι......................... 231 Παράρτημα: Η μάχη του Ντυλ (891).......................... 243 Επίμετρο: Οι Βίκινγκς..................................... 245 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 250 8 Η Ευρώπη στο τέλος του 9ου αιώνα: Οικονομική επισκόπηση... 251 1. Εμπόριο.............................................. 251 2. Αγροτική οικονομία..................................... 262 Επίμετρο................................................ 275 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 278 Επίμετρο στο Πρώτο Μέρος................................ 281 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 290
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / 11 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΜΕΣΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ (900-1250)................ 293 Εισαγωγή............................................... 295 1 Η Σαξονική Αυτοκρατορία.................................. 305 Παράρτημα: Η επίπληξη ενός επισκόπου..................... 328 Επίμετρο................................................ 329 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 332 2 Η παπική μεταρρύθμιση................................... 333 1. Πριν από τον Γρηγόριο Ζ............................... 335 2. Ο Γρηγόριος Ζ και η ρήξη με την Αυτοκρατορία............ 341 3. Πόλεμος.............................................. 352 Παράρτημα: Το βλέμμα της σωφροσύνης..................... 361 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 364 3 Ο μοναχισμός κατά τον 11ο και τον 12ο αιώνα................ 367 Παράρτημα: Ένα από τα θαύματα του Αγίου Βερνάρδου........ 386 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 388 4 Ανάκτηση και απώλεια των Ιεροσολύμων: Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες............................................ 389 Επίμετρο................................................ 409 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 411 5 Φεουδαρχική μοναρχία και το Γαλλικό Βασίλειο (1066-1223).... 413 Παράρτημα: Ένας καταστατικός χάρτης του Φιλίππου Αυγούστου 435 Επίμετρο: Επεξηγηματικό σημείωμα για τη φεουδαρχία......... 436 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 441 6 Ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Α Βαρβαρόσσα (1152-1190)..... 443 1. Γερμανία............................................. 446 2. Ιταλία................................................ 453 3. Εκδίκηση............................................. 464 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 474 7 Η Εκκλησία σε κρίση...................................... 475 1. Ιννοκέντιος Γ (1198-1216): Ορθόδοξη μεταρρύθμιση....... 477 2. Άγιος Φραγκίσκος (1182-1226): Έμπνευση και αυθεντία..... 489 Παράρτημα 1: Ο αρχάριος που ήθελε ένα ψαλτήρι............. 502 Παράρτημα 2: Προσηλυτισμός χωρίς δάκρυα................. 503 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 505
12 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 8 Η νέα εποχή της μοναρχίας................................ 507 1. Φρειδερίκος Β (1197-1250)............................. 510 2. Λουδοβίκος Θ (1226-1270)............................. 525 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 534 9 Η Ευρώπη στα μέσα του 13ου αιώνα: Οικονομική επισκόπηση.. 535 Επίμετρο: Δημογραφία.................................... 551 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 556 Επίλογος: Οι Μογγόλοι.................................... 557 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 564 Επίμετρο στο Δεύτερο Μέρος............................... 565 Προτεινόμενη βιβλιογραφία................................ 573 Ευρετήριο................................................... 575
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Με αφετηρία την ανάρρηση του Κωνσταντίνου στον αυτοκρατορικό θρόνο και τον προσηλυτισμό του στο χριστιανισμό, στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζουμε ένα κεντρικό θέμα του βιβλίου, που αφορά τη σχέση Εκκλησίας και Κράτους. Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από τον Κωνσταντίνο μιας «Νέας Ρώμης» προσέφερε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ένα ισχυρό, στρατηγικό οχυρό στην Ανατολή, από όπου μπορούσε να ελέγχει την ανατολική Μεσόγειο. Παρότι προσφυώς ακολουθούσε δημόσια μια πολιτική που άφηνε ικανοποιημένους τόσο τους παγανιστές όσο και τους χριστιανούς, ο Κωνσταντίνος απέδωσε την πολιτική του επιτυχία στον Χριστό και ασπάστηκε μία κατ ουσίαν μειοψηφική θρησκεία (αν και βαφτίστηκε μόνο όταν βρέθηκε στην επιθανάτια κλίνη του). Ο Κωνσταντίνος έκρινε επιβεβλημένη την προσωπική του παρέμβαση για να εξασφαλίσει την ενότητα στο εσωτερικό της Χριστιανικής Εκκλησίας. Προς τούτο, συγκάλεσε την Α Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, με τον ίδιο μάλιστα στην προεδρία. Η παρέμβαση του Κωνσταντίνου στις εκκλησιαστικές υποθέσεις ήγειρε θεμελιώδη ζητήματα όσον αφορά τα όρια ανάμεσα στην αυτοκρατορική και εκκλησιαστική δικαιοδοσία. Σημαντικές χρονολογίες 306 Ο Μέγας Κωνσταντίνος αναγορεύεται Καίσαρας, κύριος της Γαλατίας και της Βρετανίας 312 Μάχη της Μουλβίας Γέφυρας Ο Κωνσταντίνος κύριος της Ρώμης και του δυτικού τμήματος της Αυτοκρατορίας 316 Ο Κωνσταντίνος καταδικάζει τους Δονατιστές ως αιρετικούς
36 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 324 Ο Κωνσταντίνος μονοκράτορας σε Ανατολή και Δύση 325 Ίδρυση της Κωνσταντινούπολης Ο Κωνσταντίνος συγκαλεί και προεδρεύει στην Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας 326 Ο Κωνσταντίνος διατάσσει τη θανάτωση της γυναίκας του και του γιου του 336 Θάνατος του Αρείου 337 Θάνατος του Κωνσταντίνου 1204 Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους 1453 Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους Ο Κωνσταντίνος ο Μέγας ανακηρύχθηκε διά βοής Καίσαρας από τα αυτοκρατορικά στρατεύματα στην Υόρκη, μετά το θάνατο του πατέρα του το 306. Το έτος εκείνο η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κυβερνιόταν από δύο αυτοκράτορες (augusti) και δύο κατώτερους αξιωματούχους (caesares), ενώ η χριστιανική θρησκεία ήταν απαγορευμένη. Η σφαίρα επιρροής του Κωνσταντίνου ήταν η Γαλατία και η Βρετανία, εντέλει όμως έγινε μονοκράτορας, συμμάχησε με τους χριστιανούς και ασπάστηκε μάλιστα τη θρησκεία τους. Το 312 είχε ήδη επικρατήσει επί ενός αντιπάλου του, του Μαξέντιου, στη μάχη της Μουλβίας Γέφυρας, νίκη που τον κατέστησε κύριο της Ρώμης και ολόκληρης της Δύσης ο ίδιος απέδωσε τη νίκη του σε ένα όραμα, που τον προέτρεπε να πολεμήσει ο στρατός του υπό το έμβλημα του σταυρού. Το 324 είχε πια κατισχύσει επί όλων των αντιπάλων του και είχε γίνει μονοκράτορας σε Ανατολή και Δύση διατήρησε το αξίωμα αυτό μέχρι το θάνατό του το 337. Ήταν προληπτικός αλλά και σκληρός άνθρωπος στη Γαλατία είχε προκαλέσει σοκ στην κοινή γνώμη, ρίχνοντας τους βάρβαρους βασιλείς στα θηρία μαζί με χιλιάδες ακολούθους τους, ενώ το 326 διέταξε τη θανάτωση της συζύγου και του γιου του χωρίς κανένα φιλοσοφικό στοιχείο στο χαρακτήρα του. Παρ όλα αυτά, η βασιλεία του θεωρείται καθοριστική για την ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Διότι ήταν εκείνος που ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη, τη Νέα Ρώμη της Ανατολής και ήταν επίσης εκείνος που θα γινόταν ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας, αλλά και αυτός που πρώτος θα έθετε το θεμελιώδες πρόβλημα που θα απασχολούσε το σύνολο της μεσαιωνικής ιστορίας και αφορούσε τη σχέση ανάμεσα στην Εκκλησία και στο Κράτος. Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης υπήρξε ένα ορόσημο για την εξέλιξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Καθώς η Ρώμη δεν ήταν πια βολική πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, χρειαζόταν μια Νέα Ρώμη,
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 37 σε πιο στρατηγική θέση, για την επείγουσα υπεράσπιση της Αυτοκρατορίας από τους Βαρβάρους. Τα βόρεια σύνορα κατά μήκος του Ρήνου και του Δούναβη και τα ανατολικά σύνορα με την Περσία τελούσαν υπό τον διαρκή κίνδυνο επιθέσεων, οπότε ήταν απαραίτητο να έχει ο αυτοκράτορας ένα στρατηγείο από το οποίο θα μπορούσε να στείλει αποτελεσματικά και γρήγορα βοήθεια σε κάθε απειλούμενη περιοχή. Η Ρώμη δεν εξυπηρετούσε καθόλου αυτόν το σκοπό η κεντρική θέση της σήμαινε απλώς ότι βρισκόταν εξίσου μακριά από όλες τις παραμεθόριες επαρχίες. Ήταν όμως αδύνατον να βρεθεί οποιοδήποτε στρατηγικό κέντρο κατάλληλο για τη διεύθυνση εκστρατειών και στον Ρήνο και στον Ευφράτη. Προς το τέλος του 3ου αιώνα μ.χ. είχε αναδειχτεί λοιπόν η ανάγκη ύπαρξης δύο αυτοκρατόρων και δύο αυτοκρατορικών στρατηγικών κέντρων, ενός στην Ανατολή και ενός στη Δύση, για να είναι εφικτή η αποτελεσματική υπεράσπιση του συνόλου της επικράτειας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στη Δύση, το στρατηγείο του αυτοκράτορα βρισκόταν συνήθως στη βόρεια Ιταλία, στο Μιλάνο ή στη Ραβέννα, χωρίς αυτό να προκαλεί κάποια ιδιαίτερη δυσκολία στο να παραμένει η Ρώμη ως πρόσθετη πρωτεύουσα. Στην Ανατολή τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Χρειαζόταν μια Νέα Ρώμη και ο Κωνσταντίνος την ίδρυσε. Ο τόπος που επέλεξε ο Κωνσταντίνος ήταν μια ελληνική πόλη που ονομαζόταν Βυζάντιο και η οποία, έπειτα από πολλές μεταπτώσεις, είχε σε μεγάλο βαθμό καταστραφεί από τον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο. Το 325 είχε πια παρακμάσει σε απλό ψαροχώρι. Ο Κωνσταντίνος επέλεξε το συγκεκριμένο σημείο διότι επιθυμούσε να θεμελιώσει τη Νέα Ρώμη εκεί όπου έστεκε άλλοτε η Τροία. Εξαρχής σχεδίασε την πόλη σε τεράστια κλίμακα (325). Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, χάραξε ο ίδιος τα σύνορά της με το ακόντιο στο χέρι, ακολουθώντας ένα όραμα στον ουρανό. Σαράντα χιλιάδες γότθοι foederati 1 εργάστηκαν για την ανέγερση των κτιρίων, ενώ η Ελλάδα επιδόθηκε σε εξονυχιστική αναζήτηση έργων τέχνης, όπως η Στήλη των Όφεων στους Δελφούς (είχε ήδη ηλικία οχτακοσίων ετών), που θα κοσμούσαν την πόλη και θα την έκαναν να φαίνεται, όπως η Ρώμη, το κέντρο του αρχαίου κόσμου. Μέσα σε μια πενταετία, η Νέα Ρώμη ήταν πια αρκετά αναπτυγμένη, για να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πρωτεύουσα. Είχε οικοδομηθεί ουσιαστικά ως αντίγραφο της αρχαιότερης ομολόγου της. Είχε και αυτή τον δικό της ιππόδρομο με δύο παρατάξεις, τους Πράσινους και τους Βένετους, είχε τους δικούς της επτά λόφους, τη δική της Αγορά και Σύγκλητο, τους δικούς της αξιωματούχους υπεύθυνους για τα οικονομικά και την πραιτοριανή
38 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ φρουρά της. Ως τεκμήριο ότι η Παλαιά και η Νέα Ρώμη παρέμεναν τμήμα της ίδιας Αυτοκρατορίας, στην καθεμία είχε την έδρα του ο ένας από τους δύο υπάτους που εκλέγονταν κάθε χρόνο. Επιμείναμε στην ομοιότητα Παλαιάς και Νέας Ρώμης διότι δεν ήταν σε καμία περίπτωση πρόθεση του Κωνσταντίνου να γίνει η πόλη του πρωτεύουσα μιας νέας Αυτοκρατορίας. Ήταν μια νέα πρωτεύουσα της παλαιάς Αυτοκρατορίας. Οι ιστορικοί, για λόγους πρακτικούς, ονομάζουν το ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, το οποίο δεν κατέρρευσε με τις βαρβαρικές εισβολές και επιβίωσε μέχρι το 1453, «Βυζάντιο». Η σύμβαση αυτή είναι χρήσιμη, δεν πρέπει όμως να αποκρύψει το γεγονός ότι οι ελληνόφωνοι πολίτες της πρωτεύουσας του Κωνσταντίνου αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι. Αντίστοιχα, η Αυτοκρατορία τους ήταν «Ρωμαϊκή» και η Εκκλησία τους, την οποία σήμερα ονομάζουμε Ελληνική ή Ελληνορθόδοξη, ονομάζεται μέχρι και σήμερα «Ρωμαϊκή». Υπήρχαν φυσικά και διαφορές ανάμεσα στην Παλαιά και στη Νέα Ρώμη. Η Νέα Ρώμη δεν διέθετε ισχυρές παγανιστικές παραδόσεις και εξαρχής ο στόχος ήταν να μη φιλοξενεί κανέναν παγανιστικό ναό αλλά να είναι αμιγώς χριστιανική. Ούτε διέθετε τις δημοκρατικές παραδόσεις της Παλαιάς Ρώμης το αυτοκρατορικό ανάκτορο αποτελούσε κεντρικό γνώρισμα της Νέας Ρώμης και ήταν σχεδιασμένο για να προκαλεί δέος. Τον 1ο και τον 2ο αιώνα μ.χ. οι αυτοκράτορες υπερηφανεύονταν ότι ήταν απλώς οι πρώτοι πολίτες της Ρώμης, όμως από τον 3ο αιώνα είχαν αρχίσει να καλλιεργούν μια πιο ανατολίτικη μυστικιστική ατμόσφαιρα αυτοκρατορίας. Φορούσαν δημοσίως διάδημα και ντύνονταν με όλο και πιο πλούσια, χρυσοποίκιλτα ενδύματα, φορτωμένα με κοσμήματα. Παραχωρούσαν μεγαλοπρεπείς ακροάσεις όλο επισημότητα, ενώ όσοι είχαν την τιμή να τύχουν ακρόασης παρουσιάζονταν στον αυτοκράτορα γονυπετείς. Στη Ρώμη, τον τόπο όπου ο Βρούτος είχε δολοφονήσει τον Ιούλιο Καίσαρα, μια τέτοια adoratio θα φάνταζε παράταιρη, οπότε αυτοκράτορες όπως ο Διοκλητιανός περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους μακριά από την πρωτεύουσα, σε τόπους όπως η Νικομήδεια. Με την ίδρυση της Νέας Ρώμης, τέτοιου είδους συνήθειες της αυλής μπορούσαν να επιστρέψουν στην πρωτεύουσα. Η μεγαλύτερη διαφορά, ωστόσο, ήταν ότι η Νέα Ρώμη είχε ένα λόγο ύπαρξης, τον οποίο η Παλαιά Ρώμη είχε πια απολέσει. Η Νέα Ρώμη, το Βυζάντιο, ήταν ένα στρατηγικό οχυρό στο κέντρο της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, στη δυτική ακτή του Βοσπόρου, στην Προποντίδα. Ήλεγχε το πέρασμα από την Ευρώπη στην Ασία και από τη Μαύρη Θάλασσα στη
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 39 μo OƒO π πo O ÌÔıÚ ÎË ÿì ÚÔ ÌÓÔ ª Àƒ ˆÓÛÙ ÓÙÈÓÔ appleôïë ª ÚÌ Ú ΔOÀ ª ƒª ƒ ªπ ƒ π μfiûappleôúô ΔÂ Ë ÂÔ ÔÛ Ô ÃÚ ÛfiÓ Ú ΔÂ Ë ˆÓÛÙ ÓÙ ÓÔ Á ÔÊ ÙÔÎÚ ÙÔÚÈÎfi Ï ÙÈ ΔOÀ ª ƒª ƒ 0 100 Ì ÏÈ 0 150 ÏÌ. O ΔO ΧΑΡΤΗΣ 2 Κωνσταντινούπολη
40 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Μεσόγειο και μπορούσε να αποτελέσει βάση για τα στρατεύματα που φύλασσαν τα σύνορα με την Περσία, αλλά και τον Δούναβη. Αποτελούσε επίσης ναυτική βάση, από την οποία μπορούσε να ελέγχεται ολόκληρη η ανατολική Μεσόγειος. Οικοδομήθηκε για να είναι ανθεκτική σε πολιορκίες, τις οποίες πράγματι θα γνώριζε. Με εξαίρεση τον μισό αιώνα που ακολούθησε την Άλωση από τους Βενετούς κατά την τέταρτη σταυροφορία του 1204, το Βυζάντιο έμεινε απόρθητο μέχρι το 1453, όταν ο τελευταίος ρωμαίος αυτοκράτορας έπεσε μαχόμενος στο ρήγμα που είχαν προκαλέσει οι Τούρκοι στα τείχη του. Μέχρι τότε, παρέμενε το ανατολικό ανάχωμα της χριστιανικής Ευρώπης και η αναγκαία προϋπόθεση της επιβίωσής της. Ο λόγος για τον οποίο οι μουσουλμάνοι δεν κατακυρίευσαν τα Βαλκάνια και δεν προήλασαν προς τη Βιέννη πριν από τον 15ο και τον 16ο αιώνα ήταν ότι επί οχτακόσια χρόνια το Βυζάντιο, η πόλη του Μεγάλου Κωνσταντίνου, έφραζε το δρόμο τους. Πιο σημαντικό και από την ίδρυση της πόλης, ωστόσο, ήταν το γεγονός ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που ασπάστηκε το χριστιανισμό. Πρόκειται για καθοριστική στροφή της αυτοκρατορικής πολιτικής, η οποία ήταν βέβαιο ότι θα συναντούσε αντίσταση, ιδίως από τις άρχουσες τάξεις. Διότι ο χριστιανισμός δεν ήταν μόνο μια ανατολική θρησκεία, αλλά και μια νέα θρησκεία. Δεν ήταν η θρησκεία ενός συγκεκριμένου λαού, διότι, παρά το γεγονός ότι είχε γεννηθεί μεταξύ των Εβραίων, οι εβραϊκές αρχές τον είχαν αποκηρύξει. Οι αξιώσεις του χριστιανισμού ήταν ακραίες και δεν άφηναν κανένα περιθώριο ανοχής. Οι χριστιανοί πίστευαν ότι έχουν το μονοπώλιο της αλήθειας και ότι ήταν συνεπώς καθήκον τους να προσηλυτίζουν τους μη χριστιανούς. Οι περισσότεροι προσήλυτοι ήταν Έλληνες και η παρουσία τους ήταν ισχυρότερη στις πόλεις, ιδίως στις τάξεις των τεχνιτών και των δούλων κάτι ιδιαίτερα επαχθές για τις οικογένειες συγκλητικών της Ρώμης. Ακόμα πιο ανησυχητικό ήταν το γεγονός ότι η θρησκεία αυτή εξαπλωνόταν ραγδαία και ανέβαινε ταχύτατα την κοινωνική ιεραρχία, με τους δούλους να μεταδίδουν τον ιό της μυστηριώδους αυτής θρησκείας στις αφέντισσές τους. Ειδικά αυτοί οι προσηλυτισμοί προκαλούσαν μεγάλη ενόχληση. Οι χριστιανοί δεν νοιάζονταν με τι λογής ανθρώπους συναναστρέφονταν, αρκεί να ήταν και αυτοί χριστιανοί, ενώ ήταν αδύνατον να μιλήσει κανείς λογικά μαζί τους. Και πώς μπορούσε άλλωστε, από τη στιγμή που επέμεναν ότι ένας άνθρωπος που είχε καταδικαστεί σε θάνατο από έναν ρωμαίο κυβερνήτη στην Παλαιστίνη ήταν θεός; Σε όλους όσοι δεν την κατανοούσαν, η νέα θρησκεία φάνταζε προληπτική, υπερσυναισθηματική και επαναστατική.
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 41 Ο Τάκιτος, για παράδειγμα, είχε κατηγορήσει τους χριστιανούς ότι τους διακρίνει «μίσος για το ανθρώπινο γένος» (odium generis humani), καθώς έδειχναν να απολαμβάνουν την απόρριψη καθιερωμένων πεποιθήσεων και συμβάσεων της πολιτισμένης κοινωνίας και να τοποθετούν τα συμφέροντα της θρησκείας τους πιο πάνω ακόμα και από αυτά του κράτους. Μπορεί οι περισσότεροι καλλιεργημένοι και μορφωμένοι άνθρωποι να είχαν τις αμφιβολίες τους σχετικά με το κατά πόσο οι θεοί του παγανισμού ήταν αληθινοί, συμμορφώνονταν όμως με τις καθιερωμένες θρησκευτικές πρακτικές, διότι η στάση αυτή ήταν προς το συμφέρον της κοινωνίας. Οι χριστιανοί όμως ποτέ δεν θα ενδιαφέρονταν για το raison d état. Υπήρχαν όντως χριστιανοί που υπηρετούσαν την Αυτοκρατορία, είτε στο στρατό είτε στις δικαστικές αρχές, όμως ανά πάσα στιγμή ελλόχευε ο κίνδυνος να γίνουν αντιρρησίες συνείδησης. Αρνούνταν να θυμιατίσουν το βωμό του αυτοκράτορα μάλιστα, ένας χριστιανός στρατιώτης είχε φτάσει στο σημείο να αρνηθεί να φορέσει δάφνινο στεφάνι με την ευκαιρία ενός donativum, 2 παρότι η άρνηση αυτή επέφερε τη θανατική ποινή. Αυτό που εξόργιζε ακόμα περισσότερο τις παγανιστικές αρχές ήταν ότι οι χριστιανοί τα έπαιρναν όλα τόσο, μα τόσο σοβαρά. Θεωρούσαν ότι επειδή κάποιος θυμιατίζει το βωμό ενός αυτοκράτορα σημαίνει ότι πιστεύει κιόλας στη θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα, ενώ στην πραγματικότητα απλώς τηρούσε τις κοινωνικές συμβάσεις. Οι μορφωμένοι παγανιστές ήταν πρόθυμοι να συγκαλύπτουν το σκεπτικισμό τους, για να μη διαταράσσουν τις πεποιθήσεις των μαζών, όμως οι χριστιανοί θεωρούσαν αμάρτημα να αφήνουν τα πλήθη να αυταπατώνται μακαρίως. Κήρυτταν το μήνυμά τους «σε υφαντές, γναφιάδες και υποδηματοποιούς». Δεν απευθύνομαι σε εκείνους που έχουν σπουδάσει στις βιβλιοθήκες [έγραφε ο Τερτυλλιανός] απευθύνομαι σε εσάς τους υπολοίπους, στις απλές, αδαείς ψυχές, που τα μόνα που γνωρίζουν είναι όσα μπορεί να αρπάξει κανείς από τους δρόμους και τα καπηλειά. Οι χριστιανοί αγαπούσαν τόσο τους συνανθρώπους τους, που ήθελαν να «σώσουν» τις μάζες. Αυτό ήταν που εξόργιζε τόσο τον Τάκιτο: η ασφάλεια του κράτους προϋπέθετε να μην ξεσηκώνονται οι μάζες. Οι χριστιανοί όμως ήταν περισσότερο αφοσιωμένοι στη θρησκεία τους παρά στο κράτος. Τούτων δοθέντων, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ορισμένοι αυτοκράτορες εξαπέλυσαν διωγμούς κατά των χριστιανών. Υπήρχαν
42 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ μακρές περίοδοι κατά τις οποίες η Εκκλησία είχε την ησυχία της και άλλες συντομότερες, για παράδειγμα επί Αλέξανδρου Σεβήρου (222-235), όπου οι χριστιανοί κατείχαν ακόμα και κορυφαίες θέσεις στην αυλή κάθε φορά όμως που η ασφάλεια της Αυτοκρατορίας απειλούνταν, η υπό όρους στήριξη που προσέφεραν οι χριστιανοί στις επιδιώξεις του «ανθρώπινου γένους» συνοδευόταν από διωγμούς και γενική κατακραυγή. Οι διωγμοί όμως το μόνο που κατάφερναν ήταν να υποδαυλίζουν το φανατισμό. Η Αποκάλυψις του Ιωάννη, που παρουσιάζει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως «το θηρίο», είναι ένα μόνο παράδειγμα του αποκαλυπτικού ζήλου που προκαλούσαν οι διωγμοί. Το magisterium 3 της Εκκλησίας καταδίκαζε τον εθελούσιο και επιδιωκόμενο μαρτυρικό θάνατο, με πενιχρά όμως αποτελέσματα. Ο Ευσέβιος, στην Εκκλησιαστική Ιστορία, καταγράφει την περίπτωση τριών χριστιανών, που ζούσαν στην επαρχία, και κάκιζαν τους εαυτούς τους για την αμέλεια και τη ραθυμία τους, διότι ολιγωρούσαν και δεν έσπευδαν να εξασφαλίσουν το στέφανο του μαρτυρίου, παρότι οι καιροί τον προσέφεραν σε όλους όσοι τον ποθούσαν με ουράνια επιθυμία. Αφού το συζήτησαν μεταξύ τους, όμως, κίνησαν για την Καισαρεία, και εκεί εμφανίστηκαν ενώπιον του δικαστή και έτυχαν του προδεδηλωμένου τέλους τους [του μαρτυρικού θανάτου]. 4 Πρόσθετες αποδείξεις για το ζήλο με τον οποίο ορισμένοι χριστιανοί υποδέχτηκαν αυτή την τελευταία περίοδο διωγμών (302-305) συναντάμε στην περίπτωση του Ανδρόνικου. Ο δικαστής διέταξε να βάλουν με τη βία στο στόμα του τα ειδωλόθυτα, για να μη χρειαστεί να υποστεί την ποινή του μαρτυρικού θανάτου. «Είθε να βρεις την τιμωρία σου, αιμοσταγή τύραννε, εσύ και όσοι σου έδωσαν την εξουσία να με μολύνεις με τις ανόσιες θυσίες σου!» ούρλιαξε ο Ανδρόνικος. «Μια μέρα θα μάθεις τι κακό διέπραξες σε βάρος των δούλων του Θεού». «Καταραμένο κάθαρμα», απάντησε ο δικαστής. «Τολμάς να καταριέσαι τους αυτοκράτορες που χάρισαν στον κόσμο τόσο μακρά και ισχυρή ειρήνη;» «Έχω καταραστεί και θα καταριέμαι», ήταν η απάντηση, «αυτές τις μάστιγες, αυτούς τους αιμοσταγείς που έφεραν τα πάνω κάτω στον κόσμο». 5 Παρ όλα αυτά, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ασπάστηκε το χριστιανισμό. Οι ιστορικοί που έχουν εστιάσει στο φανατισμό του χριστιανισμού
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 43 και θεωρούν ότι ο Ανδρόνικος εκπροσωπούσε τον τυπικό χριστιανό έχουν, όχι παράλογα, αμφισβητήσει την ειλικρίνεια του Κωνσταντίνου να συνταχθεί με τους σκοπούς τους. Όμως, όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι ο Κωνσταντίνος ήταν ειλικρινής ως προς τη θρησκεία του, και ο λόγος για τον οποίο δεν τον τρόμαζε ο χριστιανισμός ήταν ότι η σφαίρα επιρροής του ήταν στη Δύση, όπου οι διωγμοί ήταν πολύ λιγότεροι και όπου κατά συνέπεια ο χριστιανισμός είχε λιγότερα στοιχεία μαρτυρικού φανατισμού. Ο Κωνσταντίνος ήταν πεπεισμένος ότι ο Θεός τού είχε χαρίσει την Αυτοκρατορία ο Norman Baynes το απέδειξε με βάση τις επιστολές του και προς το τέλος της ζωής του έφτασε στο σημείο να είναι πεπεισμένος ότι ο μοναδικός λόγος για τον οποίο είχε νικήσει στη μάχη της Μουλβίας Γέφυρας, κατορθώνοντας έτσι να ανατρέψει τον έναν από τους τέσσερις αυτοκρατορικούς αντιπάλους του, ήταν η θεϊκή παρέμβαση. Νόμιζε ότι ο Χριστός τού είχε ζητήσει να φτιάξει ένα λάβαρο όπως το Χριστόγραμμα που είχε δει στον ουρανό και ήταν πεπεισμένος ότι αυτό το λάβαρο (labarum) του είχε χαρίσει τη νίκη. Παρότι η ιστορική ακρίβεια του περιστατικού αμφισβητείται, έχει μια συμβολική σημασία διότι, τον επόμενο χρόνο, όταν έπεισε έναν από τους εναπομείναντες συνδιοικητές του να δείξουν ανοχή στο χριστιανισμό, ο λόγος που επικαλέστηκε ήταν ότι «έτσι η υπέρτατη θεότητα, στη λατρεία της οποίας αφιερώνουμε ελεύθερα τους εαυτούς μας, θα συνεχίσει να προσφέρει την εύνοια και την ευεργεσία της προς εμάς». Φυσικά, θα ήταν αδύνατον να κερδίσει τη λαϊκή υποστήριξη, αν εκδήλωνε ανοιχτά τη χριστιανική πίστη του. Οι χριστιανοί ήταν μια μικρή μειοψηφία, ενώ στην αριστοκρατία της συγκλήτου, στα δημόσια αξιώματα και στο στρατό κυριαρχούσαν οι παγανιστές. Ο Κωνσταντίνος κρατούσε λοιπόν την πίστη του σαν ένα είδος κοινού μυστικού. Αποκάλυπτε ιδιωτικά την πίστη του σε αξιωματούχους που ήταν επίσης χριστιανοί, δημόσια όμως τα λόγια και τα έργα του επέτρεπαν διαφορετικές ερμηνείες. Δεν αναφερόταν στον Χριστό, αλλά στην «ανώτατη θεότητα». Βαφτίστηκε επίσημα μόνο όταν βρέθηκε στην επιθανάτια κλίνη του. Διατήρησε τον αυτοκρατορικό τίτλο του pontifex maximus, 6 αν και ποτέ δεν άσκησε τα ιερατικά καθήκοντα αυτού του παγανιστικού αξιώματος, που διατηρήθηκε μόνο στη Ρώμη και όχι στην Κωνσταντινούπολη. Ένα από τα πλεονεκτήματα της νέας πρωτεύουσας ήταν ότι επέτρεπε στον Κωνσταντίνο να έρθει σε ρήξη με τις θρησκευτικές παραδόσεις της παγανιστικής Ρώμης. Ακόμα και σε αυτό όμως ήταν προσεκτικός και δεν εκδήλωνε με υπερβολή τη χριστιανική του πίστη, για να μην υπονομεύσει τη θέση του. Χαρα-
44 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ κτηριστική της δημόσιας στάσης του ήταν η στήλη που ανάρτησε προς τιμήν του στη νέα πρωτεύουσα. Στη στήλη έστεκε ένα αρχαιοελληνικό άγαλμα του Απόλλωνα Ήλιου, όμως το κεφάλι είχε αντικατασταθεί από αυτό του Κωνσταντίνου εστεμμένου με ένα ακτινωτό στέμμα. Στο δεξί του χέρι κρατούσε ένα δόρυ και στο αριστερό μια σφαίρα με σταυρό στην κορυφή. Η επιγραφή της στήλης έγραφε: «Στον Κωνσταντίνο, που λάμπει σαν τον ήλιο». Οι χριστιανοί απέδιδαν το κλέος του στο σταυρό. Οι παγανιστές μπορούσαν να πιστεύουν, εάν το ήθελαν, ότι ο αυτοκράτοράς τους συνέδεε τον εαυτό του με τον Απόλλωνα. Παρόμοια αμφισημία συναντάμε και στα νομίσματα που κόπηκαν με αφορμή την κηδεία του. Απεικονίζουν ένα τέθριππο στον ουρανό, από όπου προβάλλει ένα χέρι που χαιρετά. Ο καθένας μπορούσε να νομίζει ότι το χέρι εκπροσωπεί είτε τον προφήτη Ηλία είτε τη θεοποίηση του αυτοκράτορα. Σε ένα σημείο, ωστόσο, ο Κωνσταντίνος δεν άφηνε κανένα περιθώριο παρερμηνείας: Είτε ως δούλος του Χριστού είτε ως pontifex maximus, πίστευε ότι έχει δικαίωμα και ευθύνη να μεριμνά για την εύτακτη και ειρηνική ζωή της Χριστιανικής Εκκλησίας. Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία οι θρησκευτικές υποθέσεις αποτελούσαν ανέκαθεν αυτοκρατορικό προνόμιο, και ο Κωνσταντίνος πίστευε ότι ο Θεός, εφόσον του είχε εμπιστευτεί τη διακυβέρνηση όλων των κοσμικών υποθέσεων, θα τον τιμωρούσε εάν δεν εφάρμοζε τους θείους νόμους και δεν βοηθούσε για τη διασφάλιση της ενότητας της Εκκλησίας. Το δύσκολο ήταν να το καταφέρει, διότι η Εκκλησία μαστιζόταν από κάθε λογής έριδες. Μία από αυτές, το πρόβλημα του Δονατισμού, την πληροφορήθηκε προτού περάσουν έξι μήνες από τη νίκη του στη Μουλβία Γέφυρα (312). Το πρόβλημα προέκυψε έπειτα από την εκλογή δύο επισκόπων στην Καρχηδόνα, η οποία αναγνωριζόταν ως εκκλησιαστική πρωτεύουσα των αυτοκρατορικών «επισκοπών» της Αφρικής. Οι δύο υποψήφιοι εκπροσωπούσαν διαφορετικά στοιχεία του πληθυσμού. Ο ένας, ο Καικιλιανός, εκπροσωπούσε τον πληθυσμό των καρχηδονιακών ακτών που είχε αφομοιωθεί από τη Ρώμη. Ο άλλος, ο Μαγιορίνος, τον οποίο σύντομα θα διαδεχόταν ο Δονάτος, ο οποίος έδωσε το όνομά του στην παράταξη, εκπροσωπούσε ουσιαστικά τους Νουμίδες της ενδοχώρας, οι οποίοι παραδοσιακά εχθρεύονταν τη Ρώμη. Μια πρόσθετη επιπλοκή ήταν ότι ο Καικιλιανός, όπως και άρμοζε σε έναν εκπρόσωπο της εκρωμαϊσμένης κοινότητας, καταδίκαζε το πάθος, που ήταν ιδιαίτερα έντονο στην Αφρική, του εθελούσιου μαρτυρικού θανάτου. Οι Δονατιστές είχαν την αντίθετη άποψη και έκαναν τα πάντα για να ταυτίσουν τον Και-
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 45 κιλιανό με τους lapsi, δηλαδή εκείνους που υπό την απειλή των διωγμών είχαν εγκαταλείψει το χριστιανισμό. Ισχυρίζονταν ότι ο Καικιλιανός είχε χειροτονηθεί από έναν traditor, δηλαδή από έναν επίσκοπο που είχε παραδώσει τα βιβλία του Ευαγγελίου στις αυτοκρατορικές αρχές για να σώσει το τομάρι του. Υποστήριζαν ότι ένας τέτοιος προδότης του Χριστού είχε χάσει κάθε δικαίωμα να είναι επίσκοπος, και κάθε χειροτονία του ήταν νομικά άκυρη. Ο Καικιλιανός αμφισβητούσε την αλήθεια των ισχυρισμών αυτών, το σημαντικό όμως ήταν ότι δεν υπήρχε καμία αναγνωρισμένη αρχή στην οποία να μπορεί να προσφύγει. Κανονικά, μια τέτοια υπόθεση θα έπρεπε να κριθεί από σύνοδο των επισκόπων της Αφρικής, ωστόσο τη σύνοδο μπορούσε να τη συγκαλέσει μόνο ο μητροπολίτης και το όλο θέμα αφορούσε το ποιος είναι ο νόμιμος μητροπολίτης, ο Καικιλιανός ή ο Δονάτος. Η Εκκλησία της Ρώμης είχε κάποιο πρωτείο στον ρωμαϊκό κόσμο, όμως οι εξουσίες της δεν είχαν καθοριστεί και οι Δονατιστές, υποπτευόμενοι ότι θα τασσόταν εναντίον τους, δεν επιθυμούσαν να αναγνωρίσουν τη δικαιοδοσία της. Έτσι, προσέφυγαν στον αυτοκράτορα, σε τρεις διαφορετικές περιστάσεις. Την πρώτη φορά τού ζήτησαν να διορίσει γαλάτες επισκόπους για την ακρόαση της διαμάχης, υποστηρίζοντας ότι η Γαλατία, ως η μόνη επαρχία που είχε αποφύγει τους διωγμούς του Διοκλητιανού, ήταν ο μοναδικός τόπος όπου θα μπορούσαν να βρεθούν αντικειμενικοί δικαστές για μια υπόθεση που αφορούσε traditores. Ο Κωνσταντίνος συμφώνησε με το αίτημά τους και όρισε τους Επισκόπους της Ωτέν, της Κολονίας και της Αρλ, οι οποίοι, μαζί με τον Επίσκοπο της Ρώμης και έναν ακόμα επίσκοπο, θα διευθετούσαν το ζήτημα. Ο Επίσκοπος Ρώμης, ως τεκμήριο της αμεροληψίας του, κάλεσε δεκαπέντε ακόμα ιταλούς επισκόπους στην ακρόαση της υπόθεσης. Με αυτή τη σύνθεση, το συμβούλιο αποφάσισε υπέρ του Καικιλιανού. Το ζήτημα θα έπρεπε να θεωρηθεί πλέον λήξαν, όμως οι Δονατιστές αρνήθηκαν να δεχτούν την απόφαση και συνέχισαν να προσφεύγουν στον αυτοκράτορα. Εκείνος συνέχισε να καταβάλλει προσπάθειες για να βρει μια αρχή την οποία θα αποδέχονταν οι Δονατιστές. Συγκάλεσε γενική σύνοδο των Επισκόπων της Δυτικής Αυτοκρατορίας στην Αρλ (314) και, όταν οι Δονατιστές δεν αναγνώρισαν και πάλι την εις βάρος τους απόφαση, αποφάσισε να εκδικάσει ο ίδιος την υπόθεση (316). Τότε μόνο οι Δονατιστές αμφισβήτησαν το δικαίωμα του αυτοκράτορα να αναμειγνύεται στα εκκλησιαστικά ζητήματα. Η απάντηση του Κωνσταντίνου ήταν να εξορίσει τους δονατιστές ηγέτες και να κατασχέσει την περιουσία των εκκλησιών τους.
46 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Θα τους δείξω ξεκάθαρα πώς πρέπει να λατρεύεται η Θεότητα... Άλλωστε, ποιο ανώτερο καθήκον συνοδεύει το αυτοκρατορικό αξίωμα και την πολιτική μου, αν όχι να διορθώνω τα λάθη και να καταστέλλω τα αστόχαστα παραπτώματα, εξασφαλίζοντας ότι όλοι λατρεύουν τον παντοδύναμο Θεό με την ορθή θρησκεία, με ειλικρινή ομόνοια και με το πρέπον τυπικό; Τα μειονεκτήματα που αναπόφευκτα συνόδευαν αυτή τη στάση προς την Εκκλησία έγιναν περισσότερο ορατά όταν ξέσπασε η έριδα του αρειανισμού, το 323, γεγονός καθοριστικής σημασίας για ολόκληρη τη χριστιανοσύνη, καθώς αφορούσε την καρδιά του χριστιανικού δόγματος, τη θεία φύση του Χριστού. Ο Άρειος ήταν έλληνας ιερέας από την Αλεξάνδρεια, μια πόλη με ακμαία παράδοση στη φιλοσοφική διερεύνηση. Η περίφημη θεωρία του ήταν ένα πρότυπο διαλεκτικής. Σύμφωνα με τον Άρειο, εάν ο Χριστός ήταν Υιός του Θεού, αυτό συνεπάγεται ότι είναι νεότερος και ως εκ τούτου κατώτερος από τον Θεό. Ένα από τα γνωρίσματα του Θεού είναι η άχρονη υπόστασή του δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, ο Χριστός όμως δεν είναι αιώνιος, διότι είχε μία αρχή. Ως εκ τούτου, δεν ήταν πλήρως Θεός. Όπως ήταν φυσικό, οι θέσεις αυτές αποκηρύχθηκαν από τον Επίσκοπο Αλεξάνδρειας και ο Άρειος αφορίστηκε. Κατέφυγε αρχικά στην Παλαιστίνη και στη συνέχεια στη Νικομήδεια, ξεσηκώνοντας τους ανταγωνιστές του Επισκόπου Αλεξανδρείας. Κατόρθωσε μάλιστα να ανατρέψει τις αποφάσεις του επισκόπου από ανταγωνιστικά επισκοπικά συμβούλια. Παράλληλα, εκλαΐκευσε τις θέσεις του, δίνοντάς τους τη μορφή άσματος, που μπορούσαν να τραγουδούν οι ναυτικοί και οι έμποροι. Η έριδα εξαπλώθηκε ραγδαία σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός έχει περιγράψει το σάλο που προκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη. Ρωτάς σήμερα έναν έμπορο πόσους οβολούς κοστίζει κάποιο αντικείμενο στο μαγαζί του, και εκείνος απαντά με μια πραγματεία περί της κτιστής και άκτιστης ύπαρξης. Ρωτάς σήμερα πόσο κάνει το ψωμί, και ο αρτοποιός απαντά «ο Υιός είναι κατώτερος του Πατρός». Ρωτάς έναν υπηρέτη αν είναι έτοιμο το λουτρό, και εκείνος αποκρίνεται ότι «ο Υιός γεννήθηκε εκ του μηδενός». «Μέγας ο μονογενής», διακηρύσσουν οι καθολικοί, για να λάβουν την απάντηση από τους αρειανούς: «Μεγαλύτερος όμως Εκείνος που τον γέννησε». 7
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 47 Αυτή ήταν η κατάσταση όταν ο Κωνσταντίνος ανέλαβε αυτοκράτορας σε Ανατολή και Δύση. Με ηρωικές προσπάθειες είχε κατορθώσει να ενώσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μόνο και μόνο για να διαπιστώσει ότι η Εκκλησία μαστιζόταν από εσωτερικές έριδες. Ασφαλώς δεν μπορούσε να το ανεχτεί. Αδυνατούσε να αντιληφθεί τη σημασία της διαμάχης έλεγε ότι το επίμαχο θεολογικό ζήτημα ήταν άνευ ουσίας και δεν θα έπρεπε ποτέ να έχει τεθεί ή, πολύ περισσότερο, ότι έχρηζε απάντησης, με θλίψη όμως συνειδητοποιούσε πολύ καλά ότι οι θρησκευτικές έριδες μπορούσαν πολύ εύκολα να οδηγήσουν σε πολιτικές αναταραχές, ακόμα και σε πόλεμο. Φοβόταν, όπως το έθετε, ότι αν δεν αποκαθιστούσε την ενότητα στην Εκκλησία, θα επέσυρε πάνω του την οργή του Θεού. Το πρόβλημα ήταν ότι οι περισσότερες εκκλησίες της Ανατολής είχαν ήδη πάρει θέση στη διαμάχη. Οι εκκλησιαστικές σύνοδοι που έγιναν στην Αλεξάνδρεια και στην Αντιόχεια είχαν καταδικάσει τον Άρειο, ενώ οι ανταγωνιστικές σύνοδοι της Νικομήδειας και της Καισαρείας τον είχαν υποστηρίξει. Για να υπάρξει τελική λύση έπρεπε να διεξαχθεί Οικουμενική Σύνοδος, την οποία θα συγκαλούσε κάποια ανεξάρτητη αρχή και θα λάμβανε χώρα σε τόπο κατά το δυνατόν πιο ουδέτερο. Το 325, λοιπόν, ο ίδιος ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε την Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας, την πρώτη στην ιστορία. Έχει υποστηριχτεί αρκετά πειστικά ότι συμμετείχαν σε αυτή έως και 318 επίσκοποι. Προέρχονταν από όλες τις περιοχές της Αυτοκρατορίας, καθώς οι αρχές είχαν μεριμνήσει για τη μετακίνησή τους. Συμμετείχαν αντιπρόσωποι από την επισκοπή της Ρώμης, ενώ ένας Ισπανός ο Όσιος Επίσκοπος της Κόρδοβας ανέλαβε το ρόλο του θρησκευτικού συμβούλου του ίδιου του Κωνσταντίνου. Ο ρόλος που έπαιξε ο Κωνσταντίνος στη Σύνοδο ήταν σημαντικός, διότι όχι μόνο τη συγκάλεσε, αλλά προήδρευσε σε αυτή, παρότι ακόμη δεν είχε βαφτιστεί χριστιανός. Επέδειξε την αρμόζουσα ταπεινότητα, αρνούμενος να καθίσει χωρίς τη συγκατάθεση των συγκεντρωμένων επισκόπων, τους απευθυνόταν όμως στα λατινικά, που ήταν η επίσημη γλώσσα της Αυτοκρατορίας, και όχι στα ελληνικά, που ήταν η γλώσσα της Εκκλησίας. Επιπλέον, με το κύρος της δικής του εξουσίας αποδέχτηκε η Σύνοδος τον όρο ομοούσιος, που σήμαινε ότι ο Χριστός είχε την ίδια ουσία με τον Πατέρα «Φως εκ φωτός, Θεόν αληθινόν εκ Θεού αληθινού, γεννηθέντα ου ποιηθέντα» και ήταν ο αυτοκράτορας εκείνος που διακήρυξε ότι όποιος δεν αποδεχόταν αυτό το δόγμα θα εξοριζόταν. Καθώς δύο μόνο από τους συγκεντρωθέντες επισκόπους αρνήθηκαν να προσυπογράψουν, φάνηκε ότι η Σύνοδος της Νίκαιας είχε καταλήξει
48 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ σε θρίαμβο. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν έφερε την ειρήνη στην Εκκλησία. Οι αρειανιστές δεν ικανοποιήθηκαν από την απόφαση και την υπονόμευσαν με κάθε τρόπο. Διέθεταν φίλους στην αυλή και μπόρεσαν να πείσουν τον Κωνσταντίνο ότι ποτέ δεν θα κατόρθωνε να φέρει την ειρήνη στην Εκκλησία, αν δεν γινόταν ο Άρειος ξανά δεκτός στους κόλπους της. Έτσι, ο Κωνσταντίνος, ως αυτοκράτορας, αποδέχτηκε μια γενικόλογη δήλωση υποταγής του Αρείου, με την οποία εκείνος δήλωνε ότι θα τηρεί με συνέπεια την πίστη και το δόγμα της Εκκλησίας, «εγκαταλείποντας κάθε διερεύνηση και εκ πονηρού επιχείρημα», και ο Κωνσταντίνος αποφάσισε την επανεισδοχή του στους κόλπους της Εκκλησίας. 8 Στη συνέχεια όμως, όταν είδε ότι οι οπαδοί του Αθανασίου είχαν προσβληθεί, άρχισε να αλλάζει συνεχώς στάση. Με τη συμβουλή του Αθανασίου απέρριψε μια νέα σύνοδο, έπειτα άλλαξε γνώμη, εξόρισε τον Αθανάσιο στους Τρεβήρους 9 και διέταξε τον Επίσκοπο Κωνσταντινούπολης να κοινωνήσει τον Άρειο στον καθεδρικό της πόλης. Η εντολή του δεν εκτελέστηκε τελικά ποτέ, διότι ο Άρειος πέθανε καθ οδόν προς τον καθεδρικό. Ο Αθανάσιος, που είχε τη χειρότερη γνώμη για τους εχθρούς του, ισχυρίστηκε ότι ο Άρειος πέθανε σε ένα δημόσιο αποχωρητήριο. Εδώ μπορούμε να αφήσουμε την ιστορία των αρειανιστών, καθώς αυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι η δική τους τύχη, αλλά η στάση του αυτοκράτορα απέναντι στην Εκκλησία. Είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πιο σημαντική Οικουμενική Σύνοδο της πρώτης Εκκλησίας, παρότι δεν είχε ακόμη βαφτιστεί χριστιανός. Είχε υιοθετήσει μια θεολογική λύση, την οποία στη συνέχεια υπονόμευσε παντοιοτρόπως, και τελικά συγκάλεσε νέες συνόδους για να επικυρώσουν τις αμφιταλαντεύσεις του. Αυτοχαρακτηριζόταν «ισαπόστολος», όμως το κύριο ενδιαφέρον του ήταν το αυτοκρατορικό μέλημα να διασφαλίσει τη θρησκευτική ενότητα και όχι τη θρησκευτική αλήθεια. Η διαφορά Εκκλησίας και Αυτοκρατορίας ήταν διαφορά έμφασης, όχι τελικού σκοπού. Τόσο η Εκκλησία όσο και η Αυτοκρατορία επιθυμούσαν τη χριστιανική ενότητα και την εγκαθίδρυση της Βασιλείας του Θεού, όμως, ενώ η Εκκλησία θεωρούσε ότι η ενότητα υπηρετείται βέλτιστα με αμιγώς θρησκευτικά μέσα, οι αυτοκράτορες πίστευαν ότι το ιδανικό πλαίσιο λατρείας του Θεού είναι η ενωμένη Αυτοκρατορία. Ο λογικός συμβιβασμός ήταν να επιτραπεί τόσο στην Εκκλησία όσο και στην Αυτοκρατορία να εργάζονται προς τον ίδιο σκοπό με διαφορετικά μέσα, ωστόσο αυτό προϋπέθετε τον καθορισμό αντίστοιχων σφαιρών επιρροής Εκκλησίας και Κράτους. Ο Όσιος της Κόρδοβας (ο οποίος είχε, απ ό,τι φαίνε-
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 49 ται, εκφράσει διαφορετικές θέσεις στη Σύνοδο της Νίκαιας) διατύπωσε αυτή τη θέση, που θα τύγχανε γενικής αποδοχής, σε μια επιστολή του προς το γιο του Κωνσταντίνου, Κωνστάντιο, το 355: Μην αναμειγνύεσαι σε θέματα εκκλησιαστικά, ούτε να μας δίνεις εντολές σε τέτοια ζητήματα, αλλά να μαθαίνεις γι αυτά από εμάς! Διότι στα δικά σου χέρια έχει εναποθέσει ο Θεός το βασίλειο τις υποθέσεις της Εκκλησίας τις έχει αναθέσει σε εμάς. Εάν ο οποιοσδήποτε άνθρωπος σφετεριζόταν την αυτοκρατορία σου, θα ερχόταν σε σύγκρουση με το θέλημα του Θεού: Αντίστοιχα εσύ θα πρέπει να φοβάσαι μην τυχόν, αναλαμβάνοντας ο ίδιος τη διακυβέρνηση της Εκκλησίας, κριθείς ένοχος μεγάλου παραπτώματος. «Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ». Σε εμάς δεν επιτρέπεται να ασκούμε κοσμική εξουσία και εσείς, Μεγαλειότατε, δεν έχετε την εξουσία να θυμιατίζετε. 10 Αυτή η διχοτομία υπήρξε το αποτέλεσμα του ασπασμού του χριστιανισμού από την Αυτοκρατορία. Στην παγανιστική Αυτοκρατορία το πρόβλημα ήταν άγνωστο, διότι η Αυτοκρατορία ήταν από μία άποψη η ίδια μια θρησκεία και κάθε αυτοκράτορας ήταν εν δυνάμει Θεός. Αντίθετα, οι χριστιανοί δεν σέβονταν το κράτος καθαυτό. Επιθυμούσαν να το μεταμορφώσουν σε κάτι πολύ σπουδαιότερο και ιερότερο, με στόχο την επί γης βασιλεία του Θεού. Η ιστορία του Μεσαίωνα είναι σε μεγάλο βαθμό μια καταγραφή της προσπάθειας της Εκκλησίας να καθαγιάσει το Κράτος και να το κάνει αποδεκτό από τον Θεό. Αποτελεί επίσης μια καταγραφή της αποτυχίας της, διότι Εκκλησία και Κράτος απέτυχαν να συμφωνήσουν τι ανήκει στον Καίσαρα και τι στον Θεό. Σημειώσεις 1. Σύμμαχοι: ανεξάρτητοι λαοί που ζούσαν εντός της Αυτοκρατορίας βάσει συμφωνίας ή συνθήκης (foedus): βλ. σ. 66. (R.I.M.) 2. Αυτοκρατορικά δώρα σε είδος ή χρήμα προς τους λεγεωνάριους και τα μέλη της πραιτοριανής φρουράς. (Σ.τ.Μ.) 3. Οι εκκλησιαστικοί άρχοντες υπεύθυνοι για την κατήχηση των χριστιανών. (Σ.τ.Ε.) 4. Βιβλία vii. xii. 5. Αναφέρεται στο Firth, J. B. (1905), Constantine the Great, New York/ London, σ. 31.
50 / ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 6. Αρχιερέας των παγανιστικών δοξασιών. Επίσης, παραδοσιακός τίτλος του αυτοκράτορα. 7. Όπως αναφέρεται στο Firth, Constantine the Great, σ. 206. 8. Οι ακριβείς λεπτομέρειες για το πώς κατάφεραν οι αρειανιστές να εισακουστούν από τον Κωνσταντίνο δεν είναι γνωστές. Ούτε είναι βέβαιο ότι συγκάλεσε εκ νέου τη Σύνοδο της Νίκαιας το 327, για την επανένταξη του Αρείου στην Εκκλησία. Το πρόβλημα εξετάζει ο G. Bardy στο Palanque, J.-R., Bardy, G. και de Labriolle, P., De la paix constantinienne à la mort de Théodose, Fliche et Martin, τόμ. 3, σ. 100. 9. Σημερινή Τρίερ της Γερμανίας. (Σ.τ.Ε.) 10. Στο Bettenson, Henry (1943) (επιμ.), Documents of the Christian Church, London (3η έκδ. επίσης σε επιμ. Chris Maunder, Oxford, 1999), σ. 21. Προτεινόμενη βιβλιογραφία Πηγές Eusebius of Caesaria (1965), The History of the Church from Christ to Constantine, G. A. Williamson (μτφρ.), Harmondsworth (2η έκδ. London/ New York, 1989). Eusebius of Caesaria (1999), Life of Constantine, Averil Cameron και Stuart G. Hall (μτφρ.), Oxford. Lactantius (1984), De mortibus persecutorum (On the deaths of the persecutors), J. L. Creed (επιμ. και μτφρ.), Oxford. Marcellinus Ammianus (1986), The Later Roman Empire (A.D. 354-378), Walter Hamilton (μτφρ.), Andrew Wallace-Hadrill (εισαγωγή και σημειώσεις), London/New York. Ιστορικό έργο από μη χριστιανική σκοπιά για τις κρίσιμες δεκαετίας στα μέσα του 4ου αιώνα από τον τελευταίο σπουδαίο ρωμαίο ιστορικό. Μελέτες Gibbon, Edward (1776), The Decline and Fall of the Roman Empire, ειδικότερα τα Κεφάλαια 15 και 16. Η καλύτερη σύγχρονη έκδοση είναι αυτή του David Womesley (1994), 3 τόμ., London. Lebreton, J. και Zeiller, Jacques (1942-1948), The History of the Primitive Church, E. C. Messenger (μτφρ.), 4 τόμ., London. Η γαλλική έκδοση είναι 2 τόμ. των Fliche και Martin. Baynes, Norman H. (1929), «Constantine the Great and the Christian Church», στο Proceedings of the British Academy, xv, σσ. 341-442 ανατυπώθηκε ξεχωριστά με παραρτήματα, Oxford, 1931.
ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ: Η ΝΕΑ ΡΩΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ / 51 Frend, W. H. C. (1965), Martyrdom and Persecution in the Early Church: A study of a conflict from the Maccabees to Donatus, Oxford. Brown, Peter (1971), The World of Late Antiquity: From Marcus Aurelius to Muhammad, London (2η έκδ. 1989). Μια εξαιρετική ανάλυση της αλλαγής του τρόπου σκέψης. Barnes, Timothy D. (1981), Constantine and Eusebius, Cambridge/Mass./ London. Fox, Robin Lane (1986), Pagans and Christians, London. Van Dam, Raymond (2003), Becoming Christian: the Conversion of Roman Cappodicia, Philadelphia.