Προστασία εργων τέχνης από χαλκό. Μανώλης Αγγέλου, 9 ο Ναυπηγών Μηχανικών

Προστασία εργων τέχνης από χαλκό Μανώλης Αγγέλου, 9 ο Ναυπηγών Μηχανικών

Τεχνικές αφαίρεσης πατίνας Πολλές µέθοδοι για την συντήρηση του χαλκού, ιδίως κατα την διάρκεια του 19 ου και τις αρχές του 20 ου αιώνα, περιελάµβαναν ολική αφαίρεση πατίνας µε ηλεκτροχηµικές ή µηχανικές µεθόδους. Τα αποτελέσµατα όµως δεν ήταν τα επιθυµητά αφού παρουσιαζόταν απώλεια υλικού απ την επιφάνεια (δηµιουργία τραχιών επιφανειών). Χαρακτηριστική παράδειγµα η µέθοδος Krefting που χρησιµοποιήθηκε στην ανία ευρύτερα και την Αγγλία (Μουσείο Fitzwilliam). Σύµφωνα µε αυτή το έργο προς συντήρηση εµβαπτίζοταν σε διάλυµα 10% βάρος/όγκο καυστικής σόδας{sodium hydroxide Na(OH)},συνήθως σε υψηλή θερµοκρασία, στο οποίο προστίθενταν κόκκοι ψευδαργύρου. Η παρακάτω αντίδραση Zn + 2NaOH = Na 2 ZnO 2 + H 2 Οδηγούσε ηλεκτροχηµικά στην µείωση των παραγώγων της διάβρωσης καθώς αυτά κατακρηµνίζονταν στο διάλυµα. Τελικώς όλα τα κραµατικά στοιχεία είχαν αφαιρεθεί και η επιφάνεια αποκτούσε τραχία όψη. Σε άλλη περίπτωση µπρούντζινου αντικειµένου µε στοιχεία µολύβδου παρουσίαστικε ένα άσπρο επίστρωµα σε µεγάλη έκταση της επιφάνειας. Αυτό οφείλεται στην αύξηση του ρυθµού διάβρωσης των στοιχείων µολύβδου, καθώς αυτά βρέθηκαν πιο εκτεθειµένα σε οργανικά οξέα µέσα στη προθήκη του έργου. Στις δεκαετίες του 50 & 60 πολλά µπρούντζινα αντικείµενα συντηρήθηκαν µε την µέθοδο sodium sesquicarbonate, στην οποία τα έργα εµβαπτίζονταν για µεγάλες περιόδους σε διάλυµα sodium sesquicarbonate σε αποσταγµένο νερό, µε ελεγχόµενη απελευθέρωση ιόντων χλωριδίων. Κατά την επανασυντήρησή τους την δεκαετία του 80 κίτρινες µικρές µεταλλικές νοφάδες αναδύθηκαν στην επιφάνεια, πιθανότατα µόρια χαλκού που δηµιουργήθηκαν και εναποθετήθηκαν κατά την διάρκεια της προηγούµενης συντήρησης. Το αντικείµενο µέσα σε µερικούς µήνες άλλαξε χρώµα από κίτρινο σε κόκκινο και µωβ γεγονός που οφείλεται στο υψηλα αλκαλικό περιβάλλον της επεξεργασµένης επιφάνειας το οποίο και οδήγησε στην µετατροπή του επιφανειακού χαλκού σε Cu 2 και τελικά σε CuO. Άλλη µέθοδος της εποχής, ιδιαίτερα δραστική, ήταν ο εµβαπτισµός σε διάλυµα (NaPΟ 3 )15-20, έπειτα βρασµός σε αλκααλικό άλας Rochelle, βράση σε διάλυµα σουλφιδικού οξέως και τελικά εµβαπτισµός πάλι σε διάλυµα (NaPΟ 3 )15-20. Τα αποτελέσµατα ορισµένες φορές ήταν τραγικά αφού τα αντικείµενα παρουσίαζαν εκτεταµένη απώλεια υλικού και όψη πορώδη σαν σφουγγάρι. Χαρακτηριστικό της βιαιότητας των µεθόδων αυτών είναι ότι τα καλύτερα διατηρηµένα αντικείµενα

στα µουσεία της εποχής είναι αυτά που δεν συντηρήθηκαν καθόλου, αλλά απλά συσκευάστηκαν και αποθηκεύτηκαν. Το γεγονός αυτό πλησίαζε την µέθοδο που πρότεινε ο Robinson, σύµφωνα µε την οποία τα έργα έπρεπε να παραµείνουν σε σφραγισµένα κουτιά µαζί µε κάποιο στοιχείο αφυδάτωσης όπως καυστικής ποτάσσας (potassium hydroxide KOH).Σαν προέκταση της µεθόδου ο Alfred πρότεινε µετά την αποξήρανση του έργου την αφαίρεση µε µία βελόνα της διαβρωτικά ενεργής περιοχής και την επικάλυψη του ανοίγµατος µε πίσσα. Ο Ζεγκέλης το 1930 τοποθέτησε αγάλµατα που αναπαριστούσαν τον ία και τον Έφηβο του Μαραθώνα, σε αποσταγµένο νερό όπου και τα άφησε για µήνες να µουσκέψουν, ώστε να αφαιρεθούν τα άλατα. Στην συνέχεια µαλάκωσε τα εναποµείναντα επιθέµατα µε υπέρθερµο ατµό πριν τα αφαιρέσει µηχανικά. Αξίζει να αναφερθεί ο ρόλος των εµπόρων έργων τέχνης, οι οποίοι για τις ανάγκες του εµπορίου συχνά κατέφευγαν σε καταστροφικές για τα έργα µεθόδους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ιδιοκτήτη καταστήµατος µε αντίκες ο οποίος ψέκαζε τα έργα µε καθαριστικό φούρνων, στην συνέχεια τα έπλενε µε νερό, τα ζέσταινε µε πιστόλια φλογοκοπής και τελικά τα περνούσε µε κερί. Τα καθαριστικά φούρνων περίεχουν υδροξείδιο του θείου, που µαζί µε τις ακαθαρσίες αφαιρεί και συστατικά της πατίνας, ενώ τα πιστόλια φλογοκοπής τοπικά αλλοίωναν την επιφάνεια. Μηχανικές µέθοδοι προστασίας Αν και θερµοδυναµικά οι µηχανικές µέθοδοι προστασίας είναι λιγότερο καταστροφικές απ τις χηµικές, έχουν προκαλέσει διαφωνιές µεταξύ συντηρητών και αρχαιολόγων για την ποσότητα στοιχείων που θα πρέπει να παραµένουν πάνω στη επιφάνεια ώστε να δηλώνουν πως ήταν το αντικείµενο όταν βρέθηκε. Οι µηχανικές µέθοδοι είναι πιο άµεσες από τις χηµικές οπότε και πιο προτεινόµενες. Ενώ παλιότερα ήταν πιο επιθετικές αφού περιελάµβαναν την χρήση σφυριών και σκεπαρνιών, πλεόν µε την ανάπτυξη της τεχνολογίας έχουν γίνει φιλικότερες για το έργο. Ο έλεγχος έχει περάσει από το µακροσκοπικό στο µικροσκοπίκο επίπεδο µε την χρήση µεγενθυντικών φακών. Τα έργα φωτίζονται µε οπτικέ ίνες έτσι ώστε να µην θερµαίνονται τοπικά και µουσκεύονται ελαφρά µε αιθανόλη ή νερό για να διευκολυνθεί η αφαίρεση των ανεπιθύµητων στρωµάτων διάβρωσης. Κοινά χρησιµοποιούµενα εργαλεία είναι βούρτσες µε ίνες γυαλιού, πινέλα ζωγραφικής, καρφίτσες και ξύλινες χαρακτικές ακίδες.

Πριν την διεργασία απαιτείται προκαταρκτικός καθαρισµός έτσι ώστε να διαπιστωθεί ο βαθµός που αντέχει να καταπονηθεί το έργο, και ο οποίος προκύπτει συναρτήσει του µεταλλικού πυρήνα που έχει αποµείνει και των περιβαλλοντικών συνθηκών της µετέπειτα έκθεσης του έργου. Α)Υαλοβολή Την εφήρµοσε πρώτα ο Weil που υποστήριζε ότι η αναπτυσσόµενη πατίνα είναι εχθρική για το µέταλλο. Χρησιµοποιούσε σφαιρικά ψήγµατα γυαλιού διαµέτρου 100µm τα οποία και εκτόξευε µε πίεση 40-80 psig. Στην συνέχεια επικάλυπτε το έργο µε incralac και κερί. Η νέα επιφάνεια σύµφωνα µε τον ίδιο παρουσίαζε ενισχύµενη αντίσταση στην διάβρωση από µία άλλη µε πατίνα. Κρίσιµο σηµείο της µεθόδου ήταν ο έγκαιρος τερµατισµός της υαλοβολής πρίν αυτή αρχίσει την εξάχνωση βασικού µετάλλου. Για αυτό το λόγο οι Veloz, Ruff, και Chase πρότειναν την αντικατάσταση των ψηγµάτων γυαλιού µε οργανικά υπολείµατα (φλοιό καρυδιών). Με πειράµατά τους µέτρησαν την εξάχνωση βασικού µετάλλου µε την χρήση ψηγµάτων γυαλιού σε µέση πίεση, σε 2 mg/cm 2. Αργότερα οι Barbour, Lie απέδειξαν εργαστηριακά ότι ο ρυθµός ατµοσφαιρικής διάβρωσης τελικά αυξάνεται µε την χρήση της υαλοβολής. Β)Εκτόξευση Νερού Χρησιµοποιείται κυρίως για καθαρισµό επιφανειών ευπαθών σε διάβρωση µε βελονισµό,χωρίς να προκαλεί ζηµιά στην επιφάνεια, µε την εκτόξευση νερού σε «µεσαιές»(1000-7000- psi) ή «µεγάλες»(30000χ psi) τιµές υψηλής πίεσης. Γ)Καθαρισµός µε Laser Με την ελεγχόµενη εκποµπή φωτωνίων υψηλής ενέργειας τα επιθέµατα αποκολλώνται ή εξατµίζονται από την επιφάνεια. Επιτυγχάνεται έτσι η αφαίρεση των διαβρωτικών στοιχείων χωρίς την χρήση χηµικών ουσιών. Βασικό πρόβληµα αποτελεί η ελεγξιµότητα των αποτελεσµάτων. Ειδικά για χαλκό και µπρούτζο έχει προταθεί η χρήση neodymium laser YAG (Nd:Y 3 Al 5 O 12 ), και TEA- CO 2 (στα 10,6µm ακραίο σφαιρικό φάσµα). Στα πειράµατα που έγιναν τα ανόργανα συστατικά που αποτελούσαν το στρώµα διάβρωσης παρουσίαζαν διαφορετικές αποκρίσεις στην ακτινοβολία του laser. Γενικά παρατηρήθηκε ότι πιο σύνθετα παράγωγα ήταν πιο ευπαθή σε αποκόλληση από τα απλότερα όπως CuO.

Χηµικές µέθοδοι Οι χηµικές µέθοδοι περιλαµβάνουν και καθηµερινής χρήσης ουσίες όπως χυµός λεµονιού, µε τον οποίο τρίβουν διαβρωµένα αντικείµενα. Στη πράξη οι χηµικές µέθοδοι επιτρέπουν επιλεκτική αφαίρεση στρώµατων διάβρωσης ή χηµικών ουσιών (ποιοτικού τύπου). Α)Ηλεκτρολυτική αναγωγή Το 1905 ο Rathgen χρησιµοποίησε ηλεκτρολυτική αναγωγή µε 2% υδροκυανικό οξύ (potassium Cyanide, KCN)διαλυµένο σε νερό σαν ηλεκτρολύτη και ανόδους από πλατίνα για να αφαιρέσει ασταθή υποχλωριούχο χαλκό (cuprus chloride CuCl) από αντικείµενα. Ο Plenderleith το 1956 πρότεινε την χρήση υδροξειδίου του θείου για ηλεκτρολύτη και ανόδους από ανοξείδωτο χάλυβα, τις οποίες και αντικατέστησε αργότερα από χαλύβδινες µε στοιχεία µολυβδένιου. Η τεχνική αυτή καθώς αφαιρούσε τόσο την πατίνα όσο και βαθύτερα στρώµατα διάβρωσης, µερικές φορές περνούσε από το ξεγύµνωµα του µετάλλου στην απώλεια υλικού και την αλλοίωση του σχήµατος του αντικειµένου. Β)Χηµική Μετατροπή Η εργαστηριακή µετατροπή ενός τύπου χαλκού σε άλλο αποτελεί συχνά την βάση για συντήρηση του αντικειµένου. Έτσι το CuCl µπορεί να αφαιρεθεί τελείως µε ηλεκτρολυτική αναγωγή ή να µετατραπεί σε πιο σταθερή φάση εµβαπτίζοντας το αντικείµενο σε διάφορα χηµικά αντιδραστήρια. Ο Scott πρότεινε την χρήση διαλύµατος 5% sodium sesquicarbonate, NaHCO 3 Na 2 CO 3 για την αφαίρεση χλωριούχων ενώσεων από µπρούντζινα αντικείµενα. Το διάλυµα αυτό µε ph περίπου 10, καθιστά το CuCl ασταθή µε αποτέλεσµα να µεταπίπτει σε Cu 2 O. Το υδροχλωρικό οξύ που απελευθερώνεται εξουδετερώνεται από τον άνθρακα σχηµατίζοντας αλάτι (sodium chloride ΝaCl). Οι Οddy και Hughes εξέλιξαν την µέθοδο και πρότειναν µακροπρόθεσµη παραµονή των αντικειµένων στο διάλυµα, µερικές φορές για διαστήµατα µεγαλύτερα από χρόνο.κατόρθωσαν έτσι να αποµακρύνουν τα χλωρίδια από την επιφάνεια αλλά προκάλεσαν παράλληλα αλλαγές στην πατίνα και την επιφάνεια του µετάλλου, επειδή παρόλο που τα ιόντα [Cu(CO 3 ) 2 ] 2- υποτίθεται ότι είναι σταθερά σε συνδιασµό µε την παρουσία ιόντων HCO 3 (bicarbonate), ένα δευτερεύων στρώµα Cu 2 CO 3 (OH) 2 (malachite) σχηµατίζονταν ως κατακρίµνησµα στην επιφάνεια του µετάλλου.

Η βάση για την µέθοδο αυτή είναι ότι όταν CuCl αντιδρά µε νερό παρουσιάζεται µία σταθερά αυξανόµενη συγκέντρωση ιόντων χλωριδίων στο διάλυµα συναρτήσει του χρόνου, αν και η αντίδραση είναι αργή. Τα στερεά παράγωγα, ανιχνεύσιµα µε ακτίνες Χ είναι Cu 2 O και παρατακαµίτη (paratacamite). Με προσθήκη NaHCO 3 Na 2 CO 3 η συγκέντρωση ιόντων OH - γίνεται µεγαλύτερη από αυτή στο νερό και µέσω της αντίδρασης 2CuCl + OH - = Cu 2 O + 2Cl - + H + µε αποτέλεσµα σχηµατισµό Cu 2 O και διάλυση χλωριδίων Cu 2 O. Σε µερικές περιπτώσεις απαιτείται τοπικός καθορισµός επιφανειών για την αφαίρεση χλωριδίων και στην σταθεροποίηση του µπρούντζου. Ο Nichols επιχείρησε τοπική σταθεροποίηση χλωριδίων χαλκού σε διάβρωση µε βελονισµούς, χρησιµοποιώντας ένα διάλυµα από AgNO 3 (silver nitrate) για να ακινητοποιήσει τα χλωρίδια ως άλατα αργύρου. Ο Organ βελτίωσε την µέθοδο τρίβωντας πάστα οξειδίου του αργύρου και αιθανόλης στην επιθυµητή περιοχή επιτρέπωντας τα χλωρίδια του αργύρου να την καλύψουν. Μεταγενέστερες µελέτες έδειξαν ότι η πάστα αυτή, σε αντικείµενα µε εκτεταµένη διάβρωση χλωριδίων, δρα τόσο σαν ηλεκτρονικός, όσο και σαν ηλεκτρικός αγωγός καθιστώντας το κάλυµα αυτό µερικώς µόνο προστατευτικό. Ως αντιπρόταση έγιναν δοκιµές όπου στην θέση της πάστας χρησιµοποιήθηκε σκόνη ψευδαργύρου. Μετά την αφαίρεση του τριυδροξυ-χλωρικού χαλκού που δηµιουργήθηκε, έγινε εφαρµογή της σκόνης αυτής εφυδρωµένης µε διάλυµα αιθανόλης 1/10 όγκο/όγκο στους εναποµείναντες κρατήρες, µε ένα µικρό πινέλο. Για να διασφαλιστεί η καλή εφαρµογή το στρώµα της σκόνης πιέζεται ελαφρά µε ένα χειρουργικό νυστέρι. Τις επόµενες τρεις µέρες,10-12 φορές κάθε φορά και για διάστηµα µιας ώρας ξαναπερνούσαν την σκόνη aqueous αιθανόλη. Χηµικά γίνεται πρώτα υδρόλυση του CuCl µε την επαφή µε την σκόνη. Σαν αποτέλεσµα σχηµατίζεται Cu 2 O και ελαφρώς οξύ διάλυµα που συµβάλει στον σχηµατισµό περισσότερο ιόντων ψευδαργύρου. Αυτά αντιδρούν για τον σχηµατισµό υδροξυ-χλωριδίων του ψευδαργύρου που παρέχει την τελική προστασία. Τουλάχιστον 2 βασικά είδη υδροξυ-χλωριδίων του ψευδαργύρου (zinc hydroxide chlorides) 6Zn(OH) 2 ZnCl 2 & 4Zn(OH) 2 ZnCl 2 σχηµατίζονται µε την παρουσία χλωριδίων και ιόντων ψευδαργύρου σε συγκεντρώσεις µεγαλύτερες από 0,01Μ και ph µικρότερο από 7. Σχηµατίζεται έτσι και κρυσταλλικό (zinc hydroxide) Zn(OH) 2. Η στρωµατική δοµή του 4Zn(OH) 2 ZnCl 2 είναι σηµαντική για την αντιδιαβρωτική συµπεριφορά των επιστρωµάτων ψευδαργύρου γενικότερα.

Η σκόνη έχει 2 µειονεκτήµατα. Μεγάλο φόρτο εργασίας και έντονη διαφορά χρώµατος που προκαλεί καθιστώντας αναγκαία την προσθήκη ανθρακούχου χαλκού σαν µπογιά. Μια πιο απλή µέθοδος αναπτύχθηκε από τον Αldaz (1986) που χρησιµοποίησε το έργο σαν κάθοδο ηλεκτρολυτικού κελιού, ανόδους από ανοξείδωτο χάλυβα και διάλυµα NaOH. Η άνοδος και ο ηλεκτρολύτης τοποθετούνται σε πλαστικό κύλινδρο µε πορώδη την µία του βάση. Στην περιοχή καθαρισµού τοποθετείται σταγόνα διαλύµατος και από πάνω η πορώδης βάση. Η γύρω περιοχή ανοδοποιείται και οι 2 περιοχές ενώνονται µε µπαταρία σχηµατίζωντας κλειστό κύκλωµα. Σαν µειονέκτηµα της µεθόδου έχει αναφερθεί ο δύσκολος περιορισµός της δράσης στην επιθυµητή περιοχή, η αλλαγή χρώµατος και η περιορισµένη χρήση. Αντιδραστήρια Καθαρισµού Υπάρχει µεγάλο έυρος τα τελευταία 50 χρόνια (alkaline glycerol, alkaline rochelle salt, calgon, κιτρικό οξύ, formic acid, ammonium hydroxide, tricitrate, Disodium ή tetrasodium ethylene diamone tetra-acetic acibe). Όλα αυτά τα αντιδραστήρια είναι ισχυρά σε σηµείο που µπορεί να αφαιρέσουν τµήµα της επιφάνειας. Τα 2 πρώτα επιτίθονται σε άλατα Cu 2 O αλλά και στο ίδιο το Cu 2 O λίγο,σε αντίθεση µε τα calgon και το κιτρικό οξύ. Σε εκθέµατα σε εξωτερικούς χώρους χρησιµοποιούµε τα ίδια αντιδραστήρια για καθαρισµό, απλά σε ισχυρότερες συγκεντρώσεις. Καθαρισµός έργων εκτεθειµένων µέσα ή πλησίον σε θάλασσα Χάλκινα αντικείµενα που ανελκύστηκαν από θαλάσσιο περιβάλλον µπορεί να είναι τελείως καλύµενα µε συµπαγείς σχηµατισµούς. Μπορεί να είναι επίσης «µολυσµένα» µε ιόντα χλωριόντων, που θα πρέπει να αφαιρεθούν προκειµένου να προστατευθούν από την συνεχιζόµενη διάβρωση. Οπότε η αφαίρεση των σχηµατισµών αυτών µπορεί να περιλαµβάνει τόσο µηχανικές όσο και χηµικές µεθόδους για την σταθεροποίηση ή ακόµα και την αφαίρεση της πατίνας ή την διάλυση των προϊόντων της διάβρωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγµα καλή αντιµετώπισης είναι αρχαιοελληνικά άγαλµα (4 ου π.χ. αιώνα) όπου αν και τα πρόσθετα αφαιρέθηκαν σχετικά άκοµψα η τα άγαλµατα συγκράτησαν την µορφή του.

Επαναδηµιουργία πατίνας Μπορεί να περιορισθεί στις διαβρωµένες περιοχές της ήδη υπάρχουσας πατίνας ή να γίνει σε ολόκληρο το έργο, παρέχωντας έτσι µια προστατευτική επιφάνεια µε µακροχρόνια δράση εφόσον συντηρηθεί. Ο Weil χρησιµοποιούσε διάφορες τεχνικές, µία από τις οποίες ήταν η ακόλουθη: Τοπική θέρµανση µε φλόγα ώστε να εξατµιστούν οποιαδήποτε στοιχεία νερού. Ψεκασµός ή πέρασµα µε πινέλο διαλύµατος νιτρικού χαλκού, ferric nitrate και Potassium sulfide και συχνός καθαρισµός για την αποµάκρυνση χηµικών. Άλλη τεχνική του περιελάµβανε εφαρµογή NH 4 Cl (ammonium chloride) ύστερα σκούρο πιγµέντο κεριού ώστε να προσεγγίσει την εµγάνιση ακατέργαστων επιφανειών. Τέλος µία επίστρωση µε incralac. Μια πιο πολύπλοκη µέθοδος περιελάµβανε καθαρισµό της επιφάνειας µε ένα κατάπλασµα calgon και πυλού.το χρώµα της επιφάνειας τροποποιούνταν µε πρόσθεση επιπλέον καταπλάσµατος πυλού και Κ-Fe (cyanite) διαλύµατος. Έπειτα εφαρµόζοταν στην επιφάνεια συγκεντρώσεις Alkyltrialkoxysilane µε καταλύτες µεταλλικά οξέα σαν προστατευτικό επίστρωµα. Η µέθοδος αυτή εκτιµάται ακόµα όσο αφορά την µακροχρόνια αποτελεσµατικότητά της. Το calgon µπορεί να είναι ιδιαίτερα επιθετικό αντιδραστήριο προς τα στρώµατα Cu 2 O. Αναστολείς ιάβρωσης Οι αναστολείς επιβραδύνουν τις διαδικασίες διάβρωσης σχηµατίζωντας µια σύνθετη επιφάνεια που επιδρά στην ανοδική ή καθοδική αντίδραση, ή και στις δύο. Στην περίπτωση του χαλκού και των κραµάτων του µπορεί επίσης να σχηµατιστεί αντιδρώντας µεταξύ βενζοτριαζόλης benzotriazole (ΒΤΑ) και παραγώγων της διάβρωσης. Η βενζοτριαζόλη σχηµατίζει ένα προστατευτικό στρώµα πάνω στην µεταλλική επιφάνεια (µπορεί να αποτελείται από ως και 30 µοριακά στρώµατα) που δρα κυρίως έτσι ώστε να εµποδίζει την καθοδική αναγωγή του οξυγόνου, αν και µελέτες έδειξαν κια δυνατότητα ανοδικού ή µεικτού ελέγχου. Σπεκτροσκοπικές αναλύσεις έδειξαν ότι το προστατευτικό στρώµα αποτελείται από µία σύνθεση 1:1 χαλκού και βενζοτριαζόλης, πιθανότατα πολυµερές, µε τη βενζοτριαζόλη να ενώνει τα εκατέρωθεν άτοµα χαλκού. Οι ιδιότητες του στρώµατος εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από τις διεργασίες που έχει υποστεί το µέταλλο και από τις συνθήκες του περιβάλλοντος.

Σε διάλυµα ΒΤΑ 3% βάρος/όγκο σε αιθανόλη, εµβαπτίζεται (σε θερµοκρασία δωµατίου και συνθήκες κενού) το έργο και παρµένει ως και 24 ώρες. Στη συνέχεια αφού αφαιρεθεί από το διάλυµα, καθαρίζεται µε αιθανόλη και αφήνεται να στεγνώσει. Το film ΒΤΑ που απέµεινε δέχεται ένα προστατευτικό επίστρωµα µε 5% διάλυµα Palaroid72 σε αιθανόλη ή µε διάλυµα incralac σε αιθανόλη. Άλλος αναστολέας είναι το ΑΜΤ. Το 5-Amino-2-mercapto-1,3,4-thiadia-zole συνδέεται χηµικά µε (NH 2 )CNNC(SH)S. ιαλύεται σε ζεστό νερό ή αιθανόλη. Τα δοκίµια ξεπλένονται µε αποσταγµένο νερό και ύστερα σε συνθήκες κενού εµβαπτίζονταιγια µια ώρα και ξεπλένονται. Η διαδικασία επαναλαµβάνεται περιοδικά. Έχει εξαιρετική αντοχή απέναντι σε οξειδωτικά µέσα. Συνδιασµός 5% κιτρικού οξέος και ΑΜΤ καθαρίζει επιφάνειες χωρίς να επιτρέπει κατακρηµνίσεις και αλλαγές χρώµατος. Η καθαριστική του δράση ωστόσο ορισµένες φορές είναι µεγαλύτερη από την επιθυµητή(απώλεια πατίνας αντιαισθητικά αποτελέσµατα). Επιστρώµατα Coatings Α)Γοµόλακκες Βερνίκια Συνήθες επίστρωµα στην δεκαετία του 40 ήταν καφέ γοµόλακκα διαλυµένη σε µπλέ methylated spirits. Αντικαταστάθηκε αργότερα λόγω τοξικότητας µε λευκή γοµόλακκα και άχρωµα methylated spirits. Άλλο κοινί βερνίκι το cellulose acetate παρασκευαµένο από την σιάλυση celluloid σε ακετόνη και iso-amyl acetate. Μεταγενέστερο το ercalene και frigilene nitrocellulose βερνίκι,εύκολο στην χρήση (ψεκασµός οµοιόµορφο στρώµα),ευπαθές όµως σε έκθεση ηλιακού ή υπερώδους φωτός.αντικαταστάθηκε µε ακρυλικές ρητίνες. Β)Επιστρώσεις Ρητίνης. Ρητίνη σε κοινή χρήση την δεκαετίς του 50 ήταν η Bedacryx 221x η οποία όµως λόγω της αστάθειας της ακτρυλικής πολυµερούς βάσης της(το υπεριώδες φως,της προκαλούσε διασταυρώσεις) σιγα-σιγά παρατήθηκε. Το PVC χρησιµοποιήθηκε σε πολυ λεπτα στρώµατα µόνο. Το πρόβληµά του ήταν ότι δηµιουργούσε πράσινους λεκέδες στα έργα λόγω της συνύπαρξης ιόντων χλωριδίων της επιφάνειας και των πλαστικοποιητών, τα προϊόντα υδρόλυσης µπορεί να περίεχουν καρβοξυλικά οξέα.αντικαταστάθηκε από πολυαιθυλένιο.

Άλλο είναι το Paraloid B72 συµπολυµερές ethyl methacrylate και methyl methacrylate, χρησιµοποιήθηκε ευρέως σε µπρούντζινα έργα σαν επίστρωµα και σαν συγκολλητικό. Γ) Incralac ηµιουργήθηκε για προστασία κραµάτων χαλκού.αποτελείται από εποξειδικό λάδι σόγιας, ΒΤΑ, συµπολυµερές ethyl methacrylate και butyl acrylate. Είχε ιδιαίτερη εφαρµογή σε έργα εκτεθείµενα σε ανοικτούς χώρους. οκιµάστηκε σε πειράµατα απόδωσης ακρυλικών επιστρωµάτων και κεριών σε περιβάλλον τεχνιτη σ βροχής και κανονικώ συνθηκών εξωτερικού χώρου, για 16 εβδοµάδες. Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι οι επιφάνειες οι καλυµένες µε Incralac υπέστησαν µερική διάβρωση.έπειτα από 16 εβδοµάδες οι κερωµένες επιφάνειες είχαν υποστεί µεγαλύτερη. Μετά από 27 εβδοµάδες οι κερωµένες επιφάνειες ήταν σε ακόµη χειρότερη κατάσταση και τα ακρυλικά έτειναν να αποκολληθούν από το υπόστρωµα. Άλλες µέλετες έδειξαν ότι το Incralac προστατεύει αποτελεσµατικά για τουλάχιστον 2 χρόνια, που αυξάνει σε 3 µε στρώµα µικροσταλλικού κεριού περασµένο από πάνω. Μερικές φορές του προστίθεται ΒΤΑ όχι σαν ανασταλτικό αλλά σαν απορροφητικό υπεριώδων ακτινοβολιών. Στα µειονεκτήµατά του η δύσκολη αποκόλληση, καθιστώντας επόµενες συντηρήσεις και καθαρισµούς δυσχερείς. Το Ormocer τείνει να αντικαταστήσει το Incralac και τα κέρινα για εξωτερικές εκθέσεις. Η βάση του είναι heteropolysiloxane, ένα οργανικό-ανόργανο συµπολυµερές. Το βερνίκι Gdiphenyl,διαφανές, διασταυρώνεται µε σκληρυντικό, σταθεροποιείται Με την προσθήκη κατάλληλου οργανικού ολιγοµερούς δηµιουργώντας έτσι σύστηµα ανάστροφο για οργανικά διαλυτικά.τα 3 πιο χρησιµοποιούµενα είναι τα OR1, OR15, OR16. Aναµειγνύεται µε butoxyethanol και ψεκάζεται. Καλύτερα αποτελέσµατα σε µία µόνο παχιά στρώση και σε πατίνα έχει το OR1. Τα άλλα δύο είναι ιδιαίτερα τόσο σε επιφάνειες µε πατίνα όσο και σε αυτές χωρίς, για στρώσεις πάχους 10µm. εν αποκολλάται εύκολα, έχει µεγάλη αντοχή στην υγρασία,σκουραίνει και δίνει βρεγµένη όψη στην επιφάνεια φτάνοντας σε αντιαισθητικά όρια. Η κατάσταση διορθώνεται µε επίστρωση κεριού. Ο συνδιασµός παραγόντων όπως UV, µόλυνση, χίονι, ήλιος, βροχή, αέρας και σωµατιδίων αφήνουν το πρόβληµα υποκειµενικά µόνο επιλύσιµο, καθώς κανένα

υλικό δεν καταφέρνει να ανταποκρίθεί βέλτιστα σε όλη την γκάµα των δυσµενών παραγόντων. Παθητικοποίηση Μπρούτζινα αγάλµατα µπορούν να παθητικοποιουθούν εύκολα χωρίς χηµικές ή µηχανικές µεθόδους απλά µε τον εγκλεισµό τους σε περιβάλλον µε σχετική υγρασία, τόσο για αντικείµενα προπαραµονής σε υγρό όσο και σε ξηρό περιβάλλον. Χρησιµοποιείται αδρανές αέριο nitrogen.η υγρασία διατηρείται κάτω από 45%RH µε την σακούλες silica gel να την απορροφούν. Η τεχνική χρησιµοποιείται αρκετά σε µουσεία για τη φύλαξη ασταθων µπρούντζων. Επιγραµµατικά αναφέρονται µέθοδοι µη καταστρεπτικού ελέγχου που µπορεί να εφαρµοστούν πριν, κατα την διάρκεια, και µετά από οποιαδήποτε από τις παραπάνω µεθόδους καθαρισµού/συντήρησης. Τέτοιες µέθοδοι είναι Η ραδιογραφία (ακτίνες Χ, gamma) Υπερήχοι Υπέρυθρες Ακουστικές εκποµπές Ηλεκτροχηµικοί αισθητήρες ρυθµού διάβρωσης Βιβλιοφραφία 1. www.corrosion-doctors.org 2. www.wikipedia.org 3. Corrosion on Bronze art, κεντρική βιβλιοθήκη ΕΜΠ