«...ανέφερα εγγράφως...» ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ Διάρκεια Έκθεσης: 17. 12.2008-20. 03. 2009 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ
Το αρχειακό υλικό δεν αποτελεί απλώς µια σηµαντικότατη πηγή άγνωστων πληροφοριών σχετικά µε τα µνηµεία και τους χώρους της Ελλάδας. Τα ίδια τα τεκµήρια είναι και αυτά πολύτιµα µνηµεία. Η έκθεση επιχειρεί να φωτίσει θέµατα κρίσιµης σηµασίας για την ιστορία της Αρχαιολογίας στην Ελλάδα και να καταδείξει την ουσιαστική συµβολή του Aρχείου στην αρχαιολογική και ιστορική έρευνα. Οι θησαυροί του πολύτιµου αυτού Aρχείου αποτυπώνουν την εξέλιξη πολλών αρχαιολογικών ή διοικητικών θεµάτων, αποτελούν µια σηµαντικότατη πηγή άγνωστων πληροφοριών για τα µνηµεία και τους χώρους της Ελλάδας και µας επιφυλάσσουν ακόµα πολλές ευχάριστες εκπλήξεις. «περί δηλώσεως εισαγωγής και εξαγωγής αρχαίων» «περί Αρχαιολογικής Επιτροπής και περί κανονισµού της υπηρεσίας αυτής» «περί εκτελέσεως ανασκαφών» «περί πωλήσεως και εξαγωγής αποµιµηµάτων αρχαίων και αντιτύπων» «περί καταγραφής των εν τη κατοχή του Δηµοσίου αρχαίων και περί της εις τους ιδιοκτήτας και ευρετάς παρεχοµένης επί τούτοις αποζηµιώσεως και αµοιβής»
1 2 3 Ολυµπίας σηµείωσε την αυγή των µεγάλων αρχαιολογικών επιχειρήσεων. Οι επίσηµες διαπραγµατεύσεις άρχισαν στις 18 Μαΐου του 1873 και ολοκληρώθηκαν µε την υπογραφή της σύµβασης στις 13 Απριλίου 1874. Μετά το πέρας των ανασκαφών, η Γερµανική Κυβέρνηση ζήτησε από την ελληνική πλευρά, σύµφωνα µε τους όρους της σύµβασης, την παραχώρηση των διπλών και πολλαπλών αντικειµένων. Η σύµβαση αυτή αποτέλεσε τη βάση για τη διαµόρφωση της αρχαιολογικής νοµοθεσίας στην Ελλάδα. 1 Η Ίδρυση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Οι Έλληνες αντέδρασαν από την πρώτη στιγµή της σύστασης του νέου κράτους στην απογύµνωση της χώρας από την προγονική τους κληρονοµιά. Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας απαγόρευσε την έξοδο των αρχαιοτήτων από την χώρα και ίδρυσε το πρώτο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αίγινα. Επί βασιλείας Όθωνα συστάθηκε η πρώτη Αρχαιολογική Υπηρεσία και διορίστηκε το προσωπικό της. Επίσης, έγιναν τα πρώτα νοµοθετικά βήµατα ώστε να καθοριστεί η κυριότητα των αρχαιοτήτων από το κράτος. 2 Η Ανασκαφή στην Αρχαία Άλτη της Ολυµπίας Η σύµβαση µεταξύ της αυτοκρατορικής κυβέρνησης της Γερµανίας και του Βασιλείου της Ελλάδας για την από κοινού διεξαγωγή ανασκαφής στην αρχαία Άλτη της 3 Η Περισυλλογή και Καταγραφή των Αρχαιοτήτων κατά τον 19ο Αιώνα Η Αρχαιολογική Υπηρεσία από τα µέσα του 19ου αιώνα και εξής, σε συνεργασία µε την Αρχαιολογική Εταιρεία και τις ξένες Αρχαιολογικές Σχολές που λειτουργούσαν στη Αθήνα, έφερε σε πέρας το επίπονο έργο της περισυλλογής και καταγραφής των αρχαιοτήτων. Στο ιστορικό αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας παρουσιάζεται η δραστηριότητα των πρωτοπόρων της ελληνικής αρχαιολογίας, όπως ο Παναγιώτης Σταµατάκης, Έφορος Αρχαιοτήτων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας φιλάρχαιων ιδιωτών, όπως ο Κωνσταντίνος Μάνθος, «αυτεπάγγελτος φύλακας αρχαιοτήτων» στην Κέα αλλά και σηµαντικών ξένων αρχαιολόγων, όπως ο γερµανός Gustav Hirschfeld, ο οποίος διηύθυνε κατά τα έτη 1875-77 τις πρώτες ανασκαφές της Ολυµπίας που αποκάλυψαν το σηµαντικότερο τµήµα του Ιερού.
4 5 6 4 Ενάλια Αρχαιολογία Οι αναφορές στο Ιστορικό Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για την Ενάλια Αρχαιολογία στον ελλαδικό χώρο αφορούν έρευνες που πραγµατοποιήθηκαν στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Το ναυάγιο του πλοίου «Μέντωρ», το οποίο µετέφερε για λογαριασµό του Λόρδου Έλγιν τα γλυπτά του Παρθενώνα από την Ελλάδα στη Μεγάλη Βρετανία, βυθίστηκε µια νύχτα του 1802 στον Αυλέµονα, στα ανατολικά παράλια των Κυθήρων. Μέσα από τα τηλεγραφήµατα και τα έγγραφα που φυλάσσονται στο Αρχείο, διακρίνεται η αγωνία του Λόρδου Έλγιν να περισυλλεγούν τα κιβώτια από τον βυθό της θάλασσας. Η επιχείρηση ανέλκυσης αρχαίων αντικειµένων από τον βυθό των Αντικυθήρων το έτος 1900 καταλαµβάνει µεγάλο µέρος του Αρχείου, καθώς αποτελεί την πρώτη οργανωµένη επιχείρηση ανέλκυσης αντικειµένων από τα ελληνικά ύδατα. 5 Αρχαιολογικές Συλλογές και Μουσεία του Ελληνικού Κράτους Κατά τη διάρκεια του 19ου και των αρχών του 20ου αι. δηµιουργήθηκαν οι πρώτες αρχαιολογικές συλλογές και ιδρύθηκαν τα πρώτα µουσεία του Ελληνικού Κράτους. Ο Γενικός Έφορος Αρχαιοτήτων, Κυριακός Πιττάκης, περιγράφει µε γλαφυρό τρόπο την διαδικασία µεταφοράς της βασιλικής συλλογής του Όθωνα και της Αµαλίας το 1863, από τα ανάκτορα στο Υπουργείο Παιδείας. Η οικοδόµηση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου αποτέλεσε σηµαντικό σταθµό και διήρκεσε από το 1866 έως το 1889. Τα έγγραφα της περιόδου αυτής περιλαµβάνουν βασιλικά διατάγµατα, µε τα οποία καθορίζεται η τοποθέτηση των διαφόρων συλλογών στο νέο µουσείο. Επίσης, διασώζονται βασιλικά διατάγµατα σχετικά µε την ίδρυση της Εθνικής Πινακοθήκης το 1897 και τον διορισµό του πρώτου επιµελητή της, Γεώργιου Ιακωβίδη. 6 Το Πρώτο Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο Το 1901, συγκλήθηκε µε Βασιλικό Διάταγµα το πρώτο Διεθνές Συνέδριο Αρχαιολογίας, το οποίο διοργανώθηκε µε ιδιαίτερη επιτυχία από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, την Αρχαιολογική Εταιρεία της Αθήνας και το Πανεπιστήµιο Αθηνών µε συµµετοχή των Ξένων Αρχαιολογικών Σχολών στην Ελλάδα. Όλες οι χώρες που συµµετείχαν έστειλαν κυβερνητικούς εκπροσώπους, δίνοντας διπλωµατικές διαστάσεις στο Συνέδριο.Περισσότερες από 120 εισηγήσεις γενικών και ειδικών θεµάτων, παρουσιάστηκαν στα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερµανικά, Ελληνικά και Ιταλικά.
7 8 9 7 1912-1922 Η δεκαετία 1912-1922 αποτέλεσε µια περίοδο καθοριστικής σηµασίας για την ιστορία του Ελληνικού κράτους, λόγω της επέκτασής του και της πρόσκτησης νέων εδαφών. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία ανταποκρίθηκε άµεσα και αποτελεσµατικά στις νέες απαιτήσεις που δηµιουργήθηκαν σε ότι αφορούσε τόσο την προστασία όσο και την ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων και µνηµείων των νέων υπό προσάρτηση περιοχών. Τα τεκµήρια αναφέρονται στις ενδεικτικές περιπτώσεις των νησιών του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου, όπου δηµιουργήθηκε Εφορεία Αρχαιοτήτων, καθώς και της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Μικράς Ασίας, όπου αρχαιολόγοι της Υπηρεσίας αγωνίζονταν για την προστασία και διάσωση των αρχαιοτήτων εν µέσω πολεµικών γεγονότων. 8 Η Προστασία των Αρχαιοτήτων στον Β' Παγκόσµιο Πόλεµο Παρά τα σοβαρότατα προβλήµατα που αντιµετώπισε η Ελλάδα κατά τη διάρκεια της κατοχής, κατόρθωσε να διασώσει µε επιτυχία τα αρχαία της. Ήδη από το 1937, η ελληνική κυβέρνηση ζητούσε από τους διευθυντές των αρχαιολογικών µουσείων του κράτους να συντάξουν καταλόγους και να ταξινοµήσουν τα αρχαία σε κατηγορίες µε βάση τη σπουδαιότητά τους. Η Διεύθυνση Αρχαιολογίας στις 11 Νοεµβρίου 1940 εξέδωσε γενικές τεχνικές οδηγίες για την προστασία των αρχαίων των Μουσείων από εναέριους κινδύνους. Η κατάχωση των αγαλµάτων και άλλων λίθινων αντικειµένων προτεινόταν ως ο καταλληλότερος τρόπος εξασφάλισής τους. Τόποι κατάχωσης ορίζονταν τα δάπεδα των Μουσείων, οι αυλές τους ή οι αυλές άλλων δηµοσίων ιδρυµάτων ή και τέλος τα υπόγειά τους, Η διαδικασία κατάχωσης ίσχυσε και για τα µεγάλα πήλινα αντικείµενα. Για άλλες κατηγορίες κινητών αρχαίων, όπως τα χρυσά, προτεινόταν η κατάθεσή τους στα θησαυροφυλάκια των κατά τόπους τραπεζών. 9 Πλατυτέρα Η Πλατυτέρα αποτελεί προσχέδιο του Φώτη Κόντογλου για το ναό του Αγίου Ανδρέα Κάτω Πατησίων. Ο ναός ήταν ερειπωµένος µέχρι και την Κατοχή και αναστηλώθηκε, σύµφωνα µε την επιγραφή στο υπέρθυρο, µετά τον πόλεµο, υπό την επιµέλεια του Αναστάσιου Ορλάνδου. Η αναστήλωση του Αγίου Ανδρέα ήταν µία από τις πολλές που έλαβαν χώρα στην µεταπολεµική Ελλάδα. Πέρα από την καλλιτεχνική του αξία, το προσχέδιο αυτό αποτελεί µοναδική, αδηµοσίευτη µαρτυρία για την εικονογράφηση της κόγχης του ιερού, αφού οι υπάρχουσες τοιχογραφίες είναι σχεδόν κατεστραµµένες από την υγρασία.
Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνηµείων Γραφεία Αγ. Ασωµάτων 11, 105 53 Αθήνα Τηλ: 210-3229820, 210-3225323 Φαξ: 210-3225628 E-mail: deam@culture.gr http://nam.culture.gr ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Αγίων Ασωµάτων 11, Αθήνα 105 53 Τ: 210 32 29 820 F: 210 32 25 628 E: deam@culture.gr http://nam.culture.gr Ιστορικό Αρχείο Ψαροµηλίγγου 22, 105 53 Αθήνα