Περιεχόμενα Εισαγωγή σελ.2 Όραση στα ζώα... σελ. 3-7 Όραση στα ψάρια σελ.5 Όραση στα πτηνά σελ.6 Όραση στα ερπετά σελ.6 Όραση στα θηλαστικά σελ.7 Ιστοσελίδες με βίντεο για την όραση των ζώων σελ.7 Τα χρώματα στη μόδα...σελ. 8-14 Αρχαία Ελλάδα σελ.8-9 Κίνα σελ.9 Αρχαία Αίγυπτος σελ.10-11 Τουρκοκρατία σελ.11-12 Μεσαίωνας σελ.13 Εικοστός αιώνας σελ.13-14 Τα χρώματα στο μακιγιάζ...σελ.15-17 Αρχαία Αίγυπτος-Ελλάδα- Ρώμη σελ. 15-16 Ιαπωνία σελ. 16-17 H χρήση του χρώματος στην αρχιτεκτονική...σελ.18-24 Το χρώμα στην ελληνική αρχιτεκτονική σελ.19-20 Το χρώμα στη διακόσμηση και πώς επιλέγεται σελ.21-24 Χρώμα και τέχνη...σελ.25-37 Δημιουργία χρωμάτων από φυσικά υλικά...σελ.38-41 Χρώματα και ψυχολογία...σελ.42-51 Χρώματα και ψυχολογία του ανθρώπου σελ. 42-47 Ποιο χρώμα να διαλέξω για τα ρούχα μου σελ.47-48 Tι είναι η χρωματοθεραπεία; σελ.48-51 Βιβλιογραφία...σελ.52 1
Η σημασία του χρώματος στην αντίληψη του κόσμου Εισαγωγή Η επιρροή των χρωμάτων στην καθημερινή μας ζωή είναι αδιαμφισβήτητη και μπορεί να εντοπιστεί σε πολλές ουσιώδεις δραστηριότητες του ανθρώπου αλλά και των ζώων. Σε ένα πρώτο επίπεδο η αντίληψη των χρωμάτων από το υποδεκτικό όργανο της όρασης, το μάτι, είναι καθοριστικής σημασίας για την αναγνώριση του περιβάλλοντος και την επιβίωση των ζώων και του άνθρωπου. Για τον άνθρωπο ειδικότερα, τα χρώματα έχουν, έστω και υποσυνείδητα, σημαντική επίδραση στην ψυχολογική του διάθεση επηρεάζοντας πολλές από τις καθημερινές του επιλογές όπως για παράδειγμα τις ενδυματολογικές οι οποίες διαφέρουν ανάλογα με τις εκάστοτε περιστάσεις και την εξωτερική εμφάνιση που αυτές απαιτούν. Το χρώμα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις εικαστικές τέχνες ανά τους αιώνες. Ενώ ταυτόχρονα το αποτέλεσμα της κατασκευής ενός κτηρίου οφείλεται επίσης σε μεγάλο βαθμό στα χρώματα που έχουν επιλεγεί για την αισθητική διαμόρφωσή του. Στις επόμενες σελίδες θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε ενδελεχώς τις ποικίλες επιδράσεις των χρωματικών διαφοροποιήσεων στους τομείς της βιολογίας, ψυχολογίας, της μόδας, της αρχιτεκτονικής και της τέχνης, ελπίζοντας ότι θα αποτελέσει βάση γόνιμου προβληματισμού και διεξαγωγής διαλόγου. 2
1.Όραση στα ζώα Χωρίς καμία αμφιβολία, το μάτι είναι το τελειότερο όργανο στον άνθρωπο αλλά και στα άλλα ζώα. Εξετάζοντας και μελετώντας την κάθε περίπτωση ξεχωριστά διαπιστώνουμε ότι η ιδιαίτερη αυτή κατασκευή οφείλεται στους σκοπούς που εξυπηρετεί για κάθε ζώο. Και οι σκοποί αυτοί είναι η αναζήτηση της τροφής, η προφύλαξη από τους διάφορους εχθρούς αλλά και η διευκόλυνση των κινήσεων. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά το μάτι ενός ζώου, το μέγεθός του, την θέση που είναι τοποθετημένο, το σχήμα της κόρης, κ.λ.π., θα μπορέσουμε να διαπιστώσουμε πολύ εύκολα αν το ζώο αυτό είναι αρπακτικό ή το αντίθετο, αν είναι ημερόβιο, νυκτόβιο, αν είναι σαρκοβόρο ή φυτοφάγο. Και ακόμη, θα ήταν δυνατό να προσδιορίσουμε τις τοποθεσίες στις οποίες ζει, το είδος της ζωής που κάνει και πάρα πολλές άλλες λεπτομέρειες που το αφορούν. Αν το μάτι είναι μεγάλο, σε σχέση με το μέγεθος του σώματος, πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο κάτοχός του κινείται ταχέως και είναι νυκτόβιος. Τα περισσότερα πουλιά έχουν μάτια πολύ μεγαλύτερα απ ότι τα βλέπουμε, γιατί στην πραγματικότητα τα όργανα αυτά κατέχουν το περισσότερο μέρος του κρανίου τους. Τα πουλιά έχουν μεγάλα τηλεσκοπικά μάτια, που βλέπουν πολύ πιο καλά από τα ανθρώπινα. Η κόρη του ματιού ενός αετού π.χ. είναι πολύ πιο μεγάλη από την κόρη του ανθρώπινου ματιού και του επιτρέπει να βλέπει τις εικόνες των διαφόρων αντικειμένων πολύ πιο καθαρά. Επιπλέον, ο αμφιβληστροειδής χιτώνας είναι πιο πυκνός από τον ανθρώπινο κι έχει παραπάνω από ένα εκατομμύριο φωτοευαίσθητα κύτταρα σε κάθε 1/600 του τετραγωνικού εκατοστού. Σε σύγκριση με την όραση του ανθρώπου, η όραση του αετού είναι 8 φορές πιο ισχυρή. Αν υποθέσουμε ότι εμείς οι άνθρωποι είχαμε την όραση του αετού, θα μπορούσαμε να διαβάσουμε τους τίτλους μιας εφημερίδας, από απόσταση 50 μέτρων. Αν πάλι υποθέσουμε ότι έχουμε την όραση ενός σποροφάγου πουλιού, όπως π.χ. η φάσα, θα μπορούσαμε να δούμε έναν σπόρο σιταριού από απόσταση 90 μέτρων. Παρατηρώντας τη θέση του ματιού ενός γερακιού, εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε το πεδίο της πανοραμικής όρασής του. Χωρίς να στρέφει το κεφάλι του αριστερά και δεξιά, το γεράκι (όπως φυσικά και ο αετός) μπορεί να καλύψει με το βλέμμα του έναν τομέα 300 μοιρών και όπως όλοι γνωρίζουμε, όλος ο κύκλος έχει 360 μοίρες. 3
Αντίθετα, εμείς οι άνθρωποι δεν καλύπτουμε με την όρασή μας παρά μόνο έναν τομέα 160 μοιρών. Οι κουκουβάγιες έχουν κι αυτές τεράστιες κόρες οφθαλμών. Η ευαισθησία των ματιών τους είναι δέκα φορές πιο μεγάλη από τον άνθρωπο και τα ίδια τα μάτια της έχουν τέτοιο μέγεθος ώστε είναι τελείως αδύνατον να κινηθούν μέσα στο κρανίο. Η κουκουβάγια δεν ενοχλείται για την αδυναμία αυτή, γιατί μπορεί να γυρίζει τον λαιμό της μέχρι 300 μοίρες. Τα έντομα που πετούν γρήγορα έχουν κι αυτά πολύ μεγάλα μάτια για το μέγεθός τους. Τα πιο ευκίνητα μάτια στον κόσμο της φύσης τα έχουν τα κολεόπτερα, που ψάχνουν πάντα την τροφή τους ανάμεσα σε μικρά έντομα, τα οποία πετούν ακατάστατα. Το μάτι τους, που αποτελείται από 25.000 φακούς, αντανακλά τις εικόνες που βρίσκονται σε οποιαδήποτε πορεία και τις συνθέτουν σε μία και μοναδική εικόνα. Οι αράχνες δεν έχουν ανάγκη από δυνατή όραση. Τα περισσότερα από τα είδη τους έχουν οκτώ μάτια μ έναν μόνο φακό που κοιτάζουν προς οκτώ διαφορετικές κατευθύνσεις και βεβαίως είναι πολύ ευαίσθητα. Πολλά από τα ζώα δεν έχουν την ανάγκη ιδιαίτερα διαπεραστικής όρασης και φυσικά η φύση, με την οικονομία που την διακρίνει, δεν έδωσε παρά μόνο υποτυπώδη μάτια στους τυφλοπόντικες, στα σκουλήκια, που ζουν εντός της γης καθώς και στις κάμπιες. Αντίθετα, άλλα ζώα, όπως οι κροκόδειλοι αλλά και τα αρπακτικά που κυνηγούν την νύχτα και που φυσικά έχουν ανάγκη να βλέπουν στο σκοτάδι, διαθέτουν ένα είδος καθρέπτη μέσα στα μάτια τους, που τους δίνει την δυνατότητα να χρησιμοποιούν και το πιο ελάχιστο φως. Αυτοί οι καθρέπτες κάνουν τα μάτια πολλών ζώων να γυαλίζουν το βράδυ, π.χ. οι γάτες. Τα αρπακτικά έχουν γενικώς τα μάτια τους τοποθετημένα στο μπροστινό μέρος του κεφαλιού τους. Δεν φοβούνται πολλούς εχθρούς και δεν έχουν την ανάγκη να κοιτάζουν προς τα πίσω. Με την όρασή τους ψάχνουν συνήθως να βρουν τροφή και όχι να προστατευθούν. Αντιθέτως, τα διάφορα ζώα, που αποτελούν την τροφή των αρπακτικών έχουν τα μάτια τους αρκετά ψηλά στο κεφάλι, ώστε να μπορούν να ρίχνουν πιο εύκολα μια ματιά σε ό,τι συμβαίνει γύρω τους. Η φύση έχει προβλέψει και για την προστασία των ματιών των διαφόρων ζώων. Έτσι, οι γάτες έχουν κόρες που ανοίγουν πολύ περισσότερο το βράδυ, για να βλέπουν καλά και το ελαχιστότερο φως, ενώ την ημέρα κλείνουν/ Οι καμήλες έχουν δαντελωτές άκρες στα βλέφαρά τους για να προστατεύονται από την αντανάκλαση του ήλιου στην άμμο 4
Με λίγα λόγια, μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα πως αν τα πάντα ο Θεός με σοφία εποίησε, εκείνο το όργανο που χρειάστηκε την περισσότερη, είναι το μάτι. 1.1.Όραση στα ψάρια Τα μάτια των ψαριών είναι με τέτοιο τρόπο ανεπτυγμένα ώστε να βλέπουν υποβρύχια. Οι κυριότερες διαφορές τους με τα ανθρώπινα μάτια είναι ότι δεν διαθέτουν βλέφαρα διότι δεν τα έχουν ανάγκη αφού τα μάτια τους δεν στεγνώνουν. Ούτε έχουν τη δυνατότητα να εστιάζουν σε αντικείμενα ανάλογα της απόστασης με τον τρόπο που το κάνουμε εμείς, αλλά το κάνουν όπως ακριβώς οι φακοί των φωτογραφικών μηχανών, μετακινώντας τον κρυσταλλοειδή χιτώνα τους εμπρός και πίσω. Η όραση διαφέρει αρκετά από είδος σε είδος. Τα περισσότερα είδη βλέπουν μόνο κοντά, ενώ μακριά δε μπορούν να διακρίνουν τίποτα. Άλλα είδη βλέπουν πολύ μακριά και δυσκολεύονται σε κοντινές αποστάσεις. Το σημαντικό όμως στην όραση των ψαριών είναι η γωνία θέασης. Βλέπουν σχεδόν 360 μοίρες με εξαίρεση ένα μικρό σημείο ακριβώς πίσω τους. Εργαστηριακά πειράματα έχουν δείξει ότι τα ψάρια μπορούν να διακρίνουν χρώματα. Μέχρι σήμερα υπάρχουν αναφορές πως χρώματα όπως το άσπρο, μαύρο, κόκκινο, πράσινο, κίτρινο και μπλε, είναι πλήρως διακριτά κυρίως σε μεγαλόσωμα είδη. Μάλιστα δείχνουν περισσότερη προτίμηση σε ορισμένα χρώματα από ότι σε άλλα, με το κόκκινο να είναι το πιο αρεστό χρώμα αφού συνδυάζεται σχεδόν από την πλειοψηφία με το φαγητό. Παρόλο που δεν έχουν βλέφαρα, τα ψάρια κοιμούνται. Μπορούν να το πετύχουν επειδή ο εγκέφαλος τους λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο από τον δικό μας και δεν χρειάζεται να δίνει εντολή στα βλέφαρα. Πολλοί υποστηρίζουν πως κατά την διάρκεια του ύπνου τους ένα μέρος του εγκεφάλου τους παραμένει ενεργό. 5
1.2.Όραση στα πτηνά Τα πτηνά έχουν εξαιρετικά αναπτυγμένη την όραση. Έχουν πέντε φορές μεγαλύτερη διακριτική ικανότητα και οπτική ισχύ από τον άνθρωπο. Οι οφθαλμοί τους είναι ισχυρότεροι από αυτούς των θηλαστικών, ενώ το μεγάλο άνοιγμα της κόρης τους κάνει τα πράγματα να φαίνονται φωτεινότερα. Επίσης αυτά που έχουν τα μάτια πλάγια στο κεφάλι τους, έχουν αρκετά ευρεία γωνία ορατότητας και μάλιστα χωρίς να κινούν το κεφάλι τους. Εξαίρεση στον κανόνα αυτό αποτελούν τα νυκτόβια αρπακτικά, (κουκουβάγια κ.ά.), που έχουν τα μάτια στο πρόσθιο μέρος του κεφαλιού τους. 1.3.Όραση στα ερπετά Τα φίδια φέρουν αισθητήρια όργανα που δε συναντώνται ευρέως στο ζωικό βασίλειο. Αρκετά είδη έχουν αναπτύξει τη θερμική όραση, οι αισθητήρες της οποίας εδρεύουν στο μπροστινό μέρος του κεφαλιού του φιδιού πίσω από τα ρουθούνια. Η εικόνα που δίνεται στο φίδι δε μπορεί να έχει τη λεπτομέρεια της όρασης, μπορεί όμως να φανεί εξαιρετικά αποτελεσματική στο σκοτάδι σχηματίζοντας το θερμικό περίγραμμα του στόχου τους ή του πιθανού εχθρού τους. Τα περισσότερα είδη φιδιών έχουν ασθενή όραση. Μπορούν να διακρίνουν περισσότερο το περίβλημα των απέναντι τους σωμάτων, παρά τα χαρακτηριστικά τους. Πέραν αυτών υπάρχουν και φίδια εντελώς τυφλά ενώ άλλα φίδια παρουσιάζουν άριστη όραση, τα περισσότερα όμως απλώς δεν βλέπουν καλά. 6
1.4.Όραση στα θηλαστικά Η όραση στον σκύλο δεν θεωρείται η πιο ανεπτυγμένη αίσθηση αφού βλέπει μόνο ένα μέρος των χρωμάτων του ηλιακού φάσματος (αποχρώσεις του μπλε και του κίτρινου) και θολά σε αποστάσεις πέρα των 50 εκατοστών. Μπορεί όμως να βλέπει οξύτερα σε πολύ χαμηλότερο φωτισμό αλλά και να αντιληφθεί την κινητικότητα από ότι στους ανθρώπους λόγω της κατασκευής του αμφιβληστροειδή των ματιών που διαθέτει, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην γάτα. 1.5.Ιστοσελίδες με βίντεο για την όραση των ζώων http://www.youtube.com/watch?v=wyxifft7izy http://www.youtube.com/watch?v=ur5a36n7ks0 http://www.youtube.com/watch?v=p-_rhrazuhm http://www.youtube.com/watch?v=osm1ano8p6i 7
2.Τα χρώματα στη μόδα Ιστορική αναδρομή της μόδας Ιχνηλατώντας την ιστορική εξέλιξη της ενδυμασίας, μπορούμε να διαπιστώσουμε αξιοσημείωτες διαφορές στις ανά περιόδους χρήσεις των χρωμάτων, οι οποίες μπορούν να ερμηνευθούν ποικιλοτρόπως. 2.1.Αρχαία Ελλάδα Το κύριο αντικείμενο της αντρικής ενδυμασίας ήταν ο χιτώνας, που τον φορούσαν κατάσαρκα. Ο χιτώνας δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα κομμάτι πανί, με τρύπες για τα χέρια, που το έπιαναν στον έναν ώμο με πόρπη. Το μήκος του χιτώνα ποίκιλλε ανάλογα με την εποχή. Στην αρχή ήταν πολύ μακρύς, μα αργότερα άρχισαν να τον σφίγγουν στη μέση με ένα κορδόνι και έτσι έφτανε ως τα γόνατα. Κάποτε στο χιτώνα έβαζαν και μανίκια. Οι χιτώνες, που προορίζονταν για τους υπηρέτες, τους βιοτέχνες, τους στρατιώτες και τους δούλους είχαν μια τρύπα, μονάχα για το αριστερό χέρι, ο δεξιός ώμος έμενε ακάλυπτος. Πάνω από το χιτώνα οι Αθηναίοι φορούσαν ένα είδος μανδύα ή πελερίνα που το έλεγαν ιμάτιο. Τη μια άκρη του ιματίου την έσφιγγαν στο στήθος κάτω από την αριστερή μασχάλη, ενώ το υπόλοιπο το έριχναν στην πλάτη, πάνω από τον αριστερό ώμο, περνώντας το κάτω ή πάνω από το δεξί χέρι και ξαναπερνώντας το πάνω από τον αριστερό ώμο έτσι που η άλλη άκρη να κρέμεται στην πλάτη. Ένα ιμάτιο για να θεωρείται σεμνό έπρεπε να καλύπτει τα γόνατα, αλλά να μη φτάνει ως τους αστράγαλους. Υπήρχε και ένας κοντός μανδύας, πιασμένος με μια πόρπη κάτω απ' το λαιμό και αφημένος να πέφτει ελεύθερα πάνω απ' τους ώμους και τις πλάτες. Αυτή η πελερίνα ονομαζόταν χλαμύδα και τη φορούσαν στον πόλεμο, στο κυνήγι και στα ταξίδια. Στην Αθήνα η χλαμύδα ήταν το συνηθισμένο ένδυμα της νεολαίας. Το κεφάλι έμενε ακάλυπτο. Οι Έλληνες φορούσαν κάλυμμα μόνο όταν έβγαιναν έξω απ' την πόλη για να προστατεύουν το κεφάλι τους από τη ζέστη και τη βροχή. Στους δρόμους της Αθήνας μπορούσε να συναντήσει κανείς με κάλυμμα μόνο ταξιδιώτες ή ανάπηρους. Κανένας δεν μπορούσε να φαντασθεί τον Πλάτωνα ή τον Δημοσθένη να διασχίζει την Αγορά με κάλυμμα στο κεφάλι. Υπήρχαν ορισμένα είδη 8
καλύμματος λευκά ή καφέ. Ο πίλος ήταν ένα είδος καλύμματος από πίλημα με πολύ μικρούς γύρους ή και χωρίς γύρους και ο πέτασος ένα αληθινό καπέλο από πίλημα, ίσιο στην κορυφή, με μια κορδελίτσα. Η κορδελίτσα είχε σκοπό να σφίγγει καλά τον πέτασο κάτω από το σαγόνι ή να τον κρατάει όταν τον έβγαζαν και τον έριχναν πίσω στις πλάτες. Η κυνή ήταν ένα κάλυμμα χωρίς γύρους, δηλαδή ένας απλός στρογγυλός σκούφος, από δέρμα σκυλιού. 2.2.Κίνα Η Κίνα και η Ιαπωνία, λόγω του ότι είναι γειτονικές χώρες, παρουσιάζουν πολλά κοινά πολιτισμικά στοιχεία. Τέτοια κοινά στοιχεία εντοπίζονται και στην ένδυση, όπου έχουμε ενδύματα με: παρόμοια σχέδια, χρώματα και υφάσματα. Στην Κίνα κάθε χρώμα συμβολίζει και αντιπροσωπεύει μία κατάσταση ή ένα συναίσθημα. Αυτό έπαιξε ρόλο και στη χρήση των χρωμάτων στα ρούχα. Συγκεκριμένα: -Το κόκκινο συμβολίζει την τύχη και τη χαρά (φοριόταν την Πρωτοχρονιά και στις οικογενειακές γιορτές). -Το πράσινο συμβολίζει την υγεία, την ευημερία και την αρμονία. -Το μπλε συμβολίζει την αθανασία. -Το λευκό συμβολίζει την αγνότητα και την καθαρότητα, αλλά είναι και το χρώμα του πένθους. -Το κίτρινο θεωρείται το καλύτερο χρώμα και συμβολίζει την καλή τύχη. Η ανάπτυξη της μεταξουργίας στην Κίνα, βοήθησε στην ανάπτυξη της κινεζικής μόδας. Μία τέχνη η οποία ήταν μυστική, μετέτρεψε την ενδυμασία σε ένα από τα βασικότερα στοιχεία του κινεζικού πολιτισμού και ανέδειξε την ομορφιά της. Οι αυτοκράτορες και οι πλούσιοι, φορούσαν πορφυρά μεταξωτά ενδύματα, κεντημένα με χρυσές λεπτομέρειες και φωτεινά χρώματα καθώς και εξαιρετικά τελειώματα. Οι γυναίκες φορούσαν μακρύ ένδυμα, με ψηλό και σφιχτό περιλαίμιο το οποίο τόνιζε την ομορφιά. Αυτό το ένδυμα λόγω της στενής του περιφέρειας στην μέση, τόνιζε το καλοσχηματισμένο σώμα μια γυναίκας. Υπήρχαν δύο μεγάλα ανοίγματα στα πλάγια του φορέματος για την εύκολη μετακίνηση των ποδιών. 9
2.3. Αρχαία Αίγυπτος Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι φορούσαν ελαφριά και δροσερά ρούχα από λεπτό, άβαφο λινό ύφασμα. Τα ρούχα τους απλώς τυλίγονταν γύρω από το σώμα, για αυτό και είχαν ελάχιστες ραφές. Οι γυναίκες στην εποχή του Αρχαίου βασιλείου φορούσαν απλό, ίσιο φόρεμα με τιράντες, φτιαγμένο από ένα ορθογώνιο κομμάτι λινό, με ραφή στη μία πλευρά. Για να μην ζεσταίνονται, χρησιμοποιούσαν πολύ λεπτά υφάσματα και δε φορούσαν εσώρουχα. Αυτό το απλό ντύσιμο δεν άλλαξε, αν και στα χρόνια του Μέσου Βασιλείου πλούσιες και φτωχές άρχισαν να φορούν κολιέ με πολύχρωμα σχέδια. Η μόδα του Νέου Βασιλείου ήταν πιο κομψή: Φορούσαν πλισέ χιτώνες με κρόσσια πάνω από το ίσιο φόρεμα. Οι άνδρες την εποχή του Αρχαίου Βασιλείου τύλιγαν γύρω από τη μέση τους ένα λινό ύφασμα με πιέτες, που το στερέωναν με κόμπο ή με πόρπη. Στα χρόνια του Μέσου βασιλείου η μόδα άλλαξε και όλοι φορούσαν πιο μακριές και ίσιες φούστες. Το χειμώνα, όταν έκανε κρύο, φορούσαν μακριούς μανδύες. Στα χρόνια του Νέου Βασιλείου φορούσαν περίζωμα ή ποδιά με πλισέδες (μικρές πιέτες) και κρόσσια, που ήταν πολύ της μόδας. Το λινό ήταν πολύ διαδεδομένο ύφασμα εκείνη την εποχή, επειδή το λινάρι ευδοκιμούσε στο αλλουβιακό έδαφος του Νείλου. Το λευκό ήταν το χρώμα της αγνότητας και τα ρούχα στα χρόνια του Αρχαίου και του Μέσου Βασιλείου ράβονταν κυρίως από λευκό, λινό ύφασμα. Έβαφαν μερικές φορές το λινό με καφέ και γαλάζιες βαφές, αλλά δε μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν άλλα, πιο ζωηρά χρώματα, όπως πράσινο και κόκκινο, επειδή χρειάζονταν ειδικό στερεωτικό για τη σταθεροποίηση του χρώματος. Στα χρόνια του Νέου Βασιλείου ανακαλύφθηκε αυτό το στερεωτικό, κι έτσι τα ρούχα έγιναν πιο ζωηρόχρωμα και τα σχέδια τους πιο περίτεχνα. Κοσμήματα Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι στόλιζαν όλο τους το σώμα, φορώντας κάθε είδους κοσμήματα, από σκουλαρίκια μέχρι βραχιόλια στους αστραγάλους. Κοσμήματα φορούσαν όλοι: πλούσιοι και φτωχοί, άνδρες και γυναίκες, ακόμα και μερικά ιερά ζώα! Τα βαριά κοσμήματα, που στόλιζαν τα απλά ρούχα των Αιγυπτίων, ήταν ένδειξη υψηλής κοινωνικής θέσης. 10
Τα ακριβά κοσμήματα κατασκευάζονταν από χρυσό και ημιπολύτιμες πέτρες. Τα πιο φτηνά ήταν από γυαλί και φαγεντιανή (πορσελάνη), υλικό από τριμμένο χαλαζία ή άμμο, που το θέρμαιναν σε καλούπια και το στίλβωναν. Οι ημιπολύτιμες πέτρες ή το χρωματιστό γυαλί, "συγκρατούνταν" στη θέση τους από λεπτές μεταλλικές λωρίδες, τεχνική που σήμερα λέγεται κλουαζονέ. Συχνά είχαν διπλή λειτουργία: ήταν στολίδια και ταυτόχρονα φυλαχτά, που προστάτευαν από κάθε κακό όποιον τα φορούσε. Ορισμένες πέτρες, όπως το καρνεόλιο, το λάπις λάζουλι και το τιρκουάζ, είχαν για τους αρχαίους Αιγυπτίους μαγικές ιδιότητες. Μαγικά μοτίβα ήταν οι μορφές των θεών. Μερικές φορές τα παιδιά φορούσαν στα μαλλιά τους ένα ψάρι-φυλαχτό, για να τα προφυλάξει από τον πνιγμό. Οι έγκυες γυναίκες φορούσαν φυλαχτά με την Τοέρις, θεά της μητρότητας, με μορφή ιπποπόταμου, για να τις βοηθήσει στη γέννα. 2.4.Τουρκοκρατία Την εποχή της Τουρκοκρατίας, η παραδοσιακή γυναικεία φορεσιά περιελάμβανε ένα λευκό πουκάμισο, φτιαγμένο από άσπρο μεταξωτό ή βαμβακερό ύφασμα. Απαραίτητο συμπλήρωμα της γυναικείας ενδυμασίας ήταν το μαντίλι της κεφαλής, το οποίο ήταν μαύρο, εκλεκτής ποιότητας, και αραχνοΰφαντο, σχεδόν διάφανο. Ολόγυρα στην τετράγωνη άκρη του υπήρχε σταμπαρισμένο κέντημα, που απεικόνιζε συνήθως μεγάλα κλαδιά με λουλούδια σε απαλές αποχρώσεις κόκκινου, πράσινου και γαλάζιου. Το μαντίλι ή τσεμπέρι που φορούσαν οι γυναίκες του χωριού σαν συμπλήρωμα της αμφίεσής τους, ήταν μαύρο ή άσπρο, ενώ τα κορίτσια φορούσαν μόνο άσπρο μαντίλι χωρίς κέντημα, από το οποίο κρέμονταν μόνο χρυσαφένιες πούλιες. Οι παντρεμένες γυναίκες φορούσαν μαύρα μαντίλια, ενώ οι χήρες και οι ηλικιωμένες φορούσαν μαύρα μαντίλια χωρίς κέντημα. Το γιλέκι, 11
μακρύ ως τη μέση, ήταν γυαλιστερό, ελαφρύ και συνήθως μονόχρωμο, αλλά και εμπριμέ, χρώματος κατά κανόνα καφέ, μπλε ή βυσσινί, με κεντημένες χρυσές μεταξωτές οτρές, σε σχήμα σαλιγκαριού και με λουλουδάτα σχέδια. Το φόρεμα ή φουστάνι, μακρύ ως τους αστραγάλους των ποδιών, ήταν συνήθως μονόχρωμο χρώματος καφέ, μωβ ή μπεζ, αλλά και εμπριμέ, χωρίς κεντήματα για τις καθημερινές, αλλά κεντημένο για τις γιορτές. Η ποδιά, περισσότερο πρακτικό παρά καλλωπιστικό συμπλήρωμα της γυναικείας αμφίεσης, ήταν φτιαγμένη από ολομέταξο μαύρο ύφασμα, γυαλιστερό και σκληρό, ενώ μαύρο ήταν επίσης το σεγκούνι, είδος χοντρού μάλλινου πανωφοριού, δουλεμένο ειδικά σε όρθιο αργαλειό. Η ζώνη, καλλωπιστικό κυρίως στοιχείο της γυναικείας περιβολής, ήταν συνήθως υφασμάτινη, φτιαγμένη από σκούρο κόκκινο βελούδο ή βυσσινί γυαλιστερό ύφασμα και στολισμένη με χρυσές κλωστές από μετάξι. Οι άσπρες κάλτσες και τα κόκκινα τσαρούχια συμπλήρωναν απαραίτητα τη γυναικεία φορεσιά. Η ανδρική ενδυμασία αντίθετα, απαρτιζόταν από την άσπρη ή μαύρη φλοκάτα (είδος πανωφοριού με μακριά μανίκια), το φέσι (μάλλινο κάλυμμα της κεφαλής φτιαγμένο από κόκκινο ύφασμα), το λευκό πουκάμισο και φυσικά, την άσπρη φουστανέλα. Την ανδρική αμφίεση συμπλήρωναν ο ντουλαμάς (είδος χοντρού μανδύα χρώματος μαύρου ή βαθυγάλαζου), το μπλε ή μαύρο γιλέκο, το λευκό ζωνάρι, οι άσπρες κάλτσες και τα κόκκινα τσαρούχια. 12
2.5.Μεσαίωνας Κατά το Μεσαίωνα, στο δυτικό πια κόσμο, σημειώθηκε μεγάλη πρόοδος στη βαφή και την επεξεργασία του μαλλιού, το οποίο κατείχε τη σημαντικότερη θέση ως υλικό για τα πανωφόρια. Για τους πλούσιους, το χρώμα ήταν πολύ σημαντικό. Το μπλε καθιερώθηκε για πρώτη φορά και έγινε πολύ της μόδας, ενώ εγκρίθηκε και από τους βασιλείς της Γαλλίας. 2.6.Εικοστός αιώνας Τη δεκαετία του 1920 η Coco Chanel δημιουργεί το μικρό μαύρο φόρεμα, το οποίο αγγίζει τις καρδιές όλων των γυναικών. Πρόκειται για μια περίοδο με πολλές επαναστατικές καινοτομίες στη ζωή και την εμφάνιση της γυναίκας. Τη δεκαετία του 1930 η γυναίκα, επηρεασμένη από τις λαμπερές σταρ του κινηματογράφου, είναι κατά τη διάρκεια της ημέρας ντυμένη θηλυκά και κομψά, ενώ το βράδυ μεταμορφώνεται σε μία λαμπερή femme fatale. Επιλέγει ανάλαφρα υφάσματα σε λευκές αποχρώσεις, όπως για παράδειγμα άσπρα σατέν φορέματα. Κατά τη δεκαετία του 1940 τα χρώματα που κυριαρχούν στη γυναικεία ενδυμασία είναι το ναυτικό μπλε, το μαύρο, το γκρι και το άσπρο. Τα εμπριμέ μπορεί να υπάρχουν μονάχα σε μικρές ποσότητες πάνω στα ρούχα. Η δεκαετία του 1950, ως η πιο εκρηκτική και κολακευτική για τη γυναικεία μόδα, εισάγει τα φορέματα με μήκος ως τη μέση της γάμπας, σε έντονα χρώματα με παστέλ ή πουά μοτίβα. Τη δεκαετία του 1960 καθιερώνεται στην Ευρώπη το μίνι μαύρο φόρεμα από την Audrey Hepburn. Την εποχή αυτή κάνει την εμφάνισή του και το κίνημα των «hippies». Τα 13
«παιδιά των λουλουδιών», όπως ήταν αλλιώς γνωστοί οι «hippies», φορούσαν χρωματιστά ρούχα, παντελόνια καμπάνες και πολλά μοτίβα λουλουδιών. Το κίνημα αυτό επηρέασε έντονα τη μόδα της εποχής, με τις τσάντες να κατασκευάζονται από βαμβακερά υφάσματα σε αποχρώσεις του δαμάσκηνου, του καφέ, του κόκκινου ή και σε γήινους τόνους. Χαρακτηριστικό της δεκαετίας του 1970 είναι το κίνημα των punk, οι οποίοι φορούσαν διαφορετικά ρούχα για να ξεχωρίζουν από το πλήθος και να δείξουν την αντίδρασή τους στο σύστημα. Τα μαλλιά τους δεν ήταν ποτέ φτιαγμένα φυσικά. Ήταν είτε ατημέλητα είτε βαμμένα σε αφύσικα χρώματα, για να ξεχωρίζουν στο πλήθος. 14
3. Τα χρώματα στο μακιγιάζ Ξεκινώντας από την Αίγυπτο,την Αρχαία Ελλάδα, την Αρχαία Ρώμη και την Ιαπωνία, βλέπουμε πως το μακιγιάζ είχε αιώνες ιστορίας αφού το μακιγιάζ αλλάζει ανάλογα με την εποχή και τη χώρα. 3.1.Αρχαία Αίγυπτος (3.500 π.χ) Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι οι Αιγύπτιοι ανακάλυψαν τις πρώτες συνταγές κοσμετολογίας. Το μυστικό του ανεξίτηλου μέικ απ, το γνώριζαν καλά οι Αιγύπτιοι πριν από 5.000 χρόνια. Οι Αιγύπτιες τόνιζαν το περίγραμμα των ματιών τους με μαύρο khol, που το έφτιαχναν από μολυβδομετάλλεμα και νερό. Έτσι τα μάτια τους φαίνονταν μεγαλύτερα και προστατεύονταν από τον ήλιο. Τα βλέφαρα βάφονταν με πράσινο χρώμα, από τριμμένη μαλακή πέτρα, το μαλαχίτη, με γαλάζιο, από ψήγματα χαλκού και με πορτοκαλί- κοκκινωπές αποχρώσεις πολύ δημοφιλείς στην Αρχαία Αίγυπτο. Τα μάγουλα και τα χείλη τα έβαφαν με κόκκινη ώχρα. Φορούσαν στα χείλη τους κόκκινη θεραπευτική αλοιφή και έβαφαν επίσης κόκκινα τα νύχια των χεριών και των ποδιών τους. Λέγεται, πως η Κλεοπάτρα χρησιμοποιούσε ένα μίγμα από χέννα και καρμίνιο για να βάψει τα χείλη της. Το μακιγιάζ των Αρχαίων Αιγυπτίων μιμούνται πολλές επιδείξεις μόδας ακόμη και σήμερα γεγονός που αποδεικνύει πως είναι διαχρονικό. 3.2.Αρχαία Ελλάδα Η ελληνική μυθολογία έχει παραδεχτεί ότι η θεά Αφροδίτη ανακάλυψε τα καλλυντικά και η ωραία Ελένη φρόντισε για την διάδοσή τους. Στην αρχαία Ελλάδα και ειδικότερα στην Αθήνα, το µακιγιάζ ήταν κυρίαρχο προνόµιο των λίγων και της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Τα καλλυντικά της εποχής ήταν παρασκευάσµατα από φυτικά έλαια, αλλά και κοχύλια. Μια λιπαρή ουσία με βάση το ασβέστιο, την κιμωλία και το αλεύρι, φώτιζε το δέρμα των Αρχαίων Ελληνίδων. Έδιναν πολύ σηµασία στο χρώµα των φρυδιών τους, που τα έβαφαν σε σκουρότερο τόνο απ το χρώµα των µαλλιών τους, σχεδόν µαύρο. Χρησιμοποιούσαν στα βλέφαρά τους κυρίως σκούρο πράσινο-λαδί χρώµα και τα χείλη τους τα έβαφαν µε μια τερακότα, ή κοκκινό, ή καφέ που το υλικό του φτιαχνόταν από βερμίλιο και φυτικές ουσίες, όπως τα φύκια και τα 15
μούρα. Ως μάσκαρα χρησιμοποιούσαν άνθρακα, αλεσμένο με μια μαύρη σκόνη και ελαιόλαδο. Στην Αθήνα του 5ου αιώνα, οι γυναίκες λεύκαιναν το πρόσωπό τους μ ένα λεπτό στρώμα κερουσίτη (καθαρό ανθρακικό μολύβι), που το έλεγαν ψιμύθιον: είναι ακριβώς η ονομασία εκείνη που από τότε καθιερώθηκε στην ελληνική γλώσσα για να υποδηλώνει το οποιοδήποτε φτιασίδι. Εκτός από το μάλλον απαραίτητο κοκκινάδι των χειλιών, «ρουζ» της εποχής ήταν το μίλτον, ένα μίνιο προσώπου, ή το φύκον, παρασκεύασμα από φύκια, ή η έγχουσα, από τη ρίζα του ομώνυμου φυτού, ή ο παιδέρως, από τη ρίζα ενός αγκαθιού. Ζωγράφιζαν τα φρύδια με φούμο, τα βλέφαρα με στίμμι, αντιμόνιο σε σκόνη, τα ματόκλαδα, είτε με άσβολον, μια ειδική σβουνιά, είτε μ ένα μίγμα από ασπράδι αυγού και γόμα. 3.3.Αρχαία Ρώμη Στην Ρώμη επικρατούσαν τα έντονα χρώματα και γενικότερα το βαρύ μακιγιάζ με πολύ τονισμένα χαρακτηριστικά. Τα μάτια τους τα έβαφαν με πολύ σκούρο περίγραμμα και οι χρωματιστές σκιές προέρχονταν από την σκόνη αλεσμένων κοχυλιών. Στα χείλη και στα μάγουλα δίνονταν κατακόκκινο χρώμα με ιώδιο, ενώ το πρόσωπο της αρχαίας Ρωμαίας είχε πολύ ανοιχτή απόχρωση, από κιμωλία διαλυμένη σε ξίδι. Στην αρχαία Ρώμη έχουμε ένα βαρύ μακιγιάζ, όχι όμως και πολύ κομψό. Μια τέτοια εμφάνιση Ρωμαίας ήταν ένδειξη ευγενούς καταγωγής. Για το ρουζ στα μάγουλα χρησιμοποιείται το ερυθρό μίνιο μολύβδου (υλικό που στις μέρες μας χρησιμοποιείται για τη κατασκευή μπαταριών ή αντισκωρικής μπογιάς). Οι Ρωμαίες επίσης κάνουν το μακιγιάζ στα μάτια τους με κοχόλ, που ήταν τριμμένοι κρύσταλλοι γαληνίτη, ενώ όπως και οι Έλληνες, χρησιμοποιούν το αντιμόνιο για σκιά ματιών. 3.4.Ιαπωνία Όταν σκεφτόμαστε την Ιαπωνία, το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό είναι οι γυναίκες με το άσπρο πρόσωπο και τα κόκκινα χείλη. Το τυποποιημένο μακιγιάζ με βάση το λευκό χρώμα, αποτελούσε ένδειξη κάλλους των γυναικών που ανήκαν στην αριστοκρατική τάξη. Καλλιεργήθηκε επίσης, ως καλλιτεχνικό στοιχείο της μιμικής έκφρασης στο θέατρο. Στην Ιαπωνία, όπως και στην Κίνα, επικράτησε το να ζωγραφίζουν οι ηθοποιοί τα πρόσωπά τους, από αρχαίες μαγικές τελετές και εξελίχθηκε σε μια 16
τυποποιημένη μορφή. Αυτή η πολιτιστική κληρονομιά εκφράζεται με το τυποποιημένο μακιγιάζ της γκέισας. Το παραδοσιακό μακιγιάζ μιας γκέισας αποτελείται από μια παχιά λευκή βάση, με κόκκινο κραγιόν και κόκκινες και μαύρες αποχρώσεις γύρω από τα μάτια και τα φρύδια και θεωρείται σύμβολο ομορφιάς. Αρχικά, η λευκή μάσκα βάσης γινόταν με μόλυβδο, αλλά μετά την ανακάλυψη πως δηλητηρίαζε το δέρμα και προκαλούσε τρομερά δερματικά προβλήματα, αντικαταστάθηκε με σκόνη ρυζιού. Στην Ανατολή, οι γυναίκες πρόσεχαν πολύ το πρόσωπό τους και συνήθιζαν να το πλένουν με τσάι και να το ενυδατώνουν με γάλα. Το βασικό για αυτές ήταν το λευκό υγιές δέρμα. 17
4.H χρήση του χρώματος στην αρχιτεκτονική Ανέκαθεν το χρώμα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής ήταν παρόν και ένα σημαντικό στοιχείο στην μορφή του κτίσματος αλλά και γενικότερα στην εικόνα της πόλης. Ειδικά στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική πολλών λαών η πολυχρωμία κυριαρχούσε, µε χρώματα που συνήθως προέρχονται ειδικά από το φυσικό περιβάλλον της κάθε περιοχής. Πράγματι στο παρελθόν η χρωματική ελευθερία του ανθρώπου ήταν μεγαλύτερη και έχει διατηρηθεί µέχρι σήμερα µάλλον αλλοιωμένη μέσα στην εικόνα των παραδοσιακών οικισμών. Πάντως τον τελευταίο καιρό είναι γεγονός ότι η παρουσία σημαντικών αρχιτεκτονημάτων αλλά και η επαναφορά της πολυχρωμίας στην σύγχρονη διεθνή αρχιτεκτονική αρχίζουν να αλλάζουν και να επηρεάζουν διαρκώς την άποψη για το χρωµατισµό των κτιρίων. 18
4.1. Το χρώμα στην ελληνική αρχιτεκτονική Αν αναρωτηθούμε για το χρώμα στην ελληνική αρχιτεκτονική, σίγουρα θα προσεγγίσουμε εικόνες από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική όπου το χρώμα σε αρκετές περιοχές ήταν πλούσιο αλλά µε το πέρασμα των χρόνων, χάθηκε. Είναι χαρακτηριστική η πορεία προς τη µονοχρωµία. Στην Ελλάδα παρά όλη τη χρωματική παράδοση της απόμακρης αρχαιότητας αλλά και τη χρωματικά ενδιαφέρουσα παλέτα των παραδοσιακών οικισμών, όπως π.χ. στα Δωδεκάνησα, και στην νεότερη περίοδο το χρώμα κρίνεται περισσότερο ως αρνητικό και καθοδηγείται ο χρωµατισµός ακόμα και µε διατάγματα σε λύσεις πιο µονοχρωµατικές, όπως η κυριαρχία του λευκού και του µπλε στην νησιωτική περιοχή. Μια φοβία του χρώματος θα κυριαρχήσει µέχρι και σήμερα μέσα στην σύγχρονη πόλη µε την πλειοψηφία των επιλογών να κινείται σε συγκεκριμένες κατηγορίες χρωµατισµών συνήθως ήπιων αφού το χρώμα πλέον θεωρείται ''λαϊκό''. Όπως επίσης και ο νεοπλουτισμός το αποφεύγει. Το συνδέουν άμεσα με το απλό, το λιτό, το φτωχό. Ευτυχώς οι επηρεασµοί από την διεθνή µοντέρνα αρχιτεκτονική θα αρχίζουν να επηρεάζουν θετικά στη χρήση των χρωμάτων την ελληνική αρχιτεκτονική, αν και στην µοντερνιστική 19
περίοδο το λευκό κυριαρχεί. Έτσι είναι γεγονός ότι η παρουσία σημαντικών αρχιτεκτονημάτων αλλά και η επαναφορά της πολυχρωμίας στην σύγχρονη διεθνή αρχιτεκτονική αρχίζουν να αλλάζουν και να επηρεάζουν διαρκώς την άποψη για το χρωµατισµό των κτιρίων. 4.2.Οι σύγχρονες επιρροές Αν οι µοντέρνοι αρχιτέκτονες χρησιμοποίησαν το χρώμα σα στοιχείο που ακολουθούσε τη γεωμετρική σύνθεση του κτίσματος, σήμερα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική το χρώμα επανέρχεται χωρίς τους απαγορευτικούς κανόνες του µμοντέρνου κινήματος µε αρκετά διαφορετική λογική. Το χρώμα εισβάλλει, επενδύει το κτίριο σε διάφορες µορφές όχι µόνο σαν την παραδοσιακή βαφή στο σοβά ή στο µπετό αλλά και σα χρωματιστό γυαλί ή βαµµένο πάνελ αλουμινίου. Χαρακτηριστικό και αρκετά ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το έργο των αρχιτεκτόνων Sauerbruch & Hutton που αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι το χρώμα το χρησιμοποιούν σαν ένα τούβλο που δοµεί την όψη του κτίσματος. Oι αρχιτέκτονες χρησιμοποιώντας και το Φυσικό Σύστημα Χρωμάτων (NCS) δημιουργούν όψεις κτιρίων µε συνεχείς χρωματικές διακυμάνσεις. Χαρακτηριστικό δείγμα της δουλειάς τους είναι το Μουσείο Brandhorst στο Μόναχο όπου το κτίριο επενδύεται από δυο επιδερμίδες, εσωτερικά από φύλλα διάτρητης χρωματιστής λαμαρίνας και εξωτερικά από µια επένδυση που αποτελείται από µια κατασκευή 36.000 κεραμικών ράβδων, χρωµατισµένων σε διαφορετικές αποχρώσεις. Όπως αναφέρουν και οι αρχιτέκτονες σημαντική βοήθεια για την υλοποίηση αυτής της ιδέας είχαν από το σύστημα NCS.Ένα στοιχείο από τη δουλειά αυτή είναι πως η πρόοδος στη δημιουργία αποχρώσεων, µέσα από οργανωμένα συστήματα ρωµατισµού, µπορεί να λειτουργήσει σα βασική ιδέα στη χρωματική επιλογή ενός κτιρίου. 20
4.3.Το χρώμα στη διακόσμηση και πώς επιλέγεται Το χρώμα μπορεί να αναδείξει έναν χώρο ή να βελτιώσει τις αναλογίες του. Μπορεί να κάνει έναν τοίχο να "πλησιάσει" ή να "απομακρυνθεί" με τη χρήση του χρώματος και μόνο. Προσδιορίζει και επηρεάζει τον χώρο, αλλά επιδρά και στην ανθρώπινη διάθεση, απόδοση και συμπεριφορά. Για τον λόγο αυτό δεν συνιστάται το βάψιμο ενός χώρου με πολύ έντονα και ζωηρά χρώματα, γιατί οι άνθρωποι που ζουν μέσα σε αυτό θα νιώσουν ένταση και δυσφορία. Είναι γνωστό ότι διαφορετικά χρώματα προκαλούν αντίστοιχες εντυπώσεις και συναισθήματα. Το κόκκινο, το πορτοκαλί και το κίτρινο χαρακτηρίζονται "θερμά χρώματα", ενώ το πράσινο, το μπλε και το μοβ "ψυχρά". Τα αντικείμενα που έχουν θερμές αποχρώσεις φαίνονται πιο κοντινά, ενώ με τις ψυχρές αποχρώσεις συμβαίνει το αντίθετο. Στους εσωτερικούς χώρους οι θερμές αποχρώσεις προκαλούν ευεξία, κάνουν τον χώρο να φαίνεται φωτεινότερος και δημιουργούν ατμόσφαιρα ζωντανή, χαρούμενη και οικεία. Οι ψυχρές αποχρώσεις δημιουργούν την αίσθηση του δροσερού και ανοιχτού χώρου. Οι αποχρώσεις του πράσινου και του γαλάζιου ξεκουράζουν και δίνουν την αίσθηση της τάξης και της καθαριότητας. Τα φωτεινά και έντονα χρώματα είναι ευχάριστα και πιο κατανοητά στα παιδιά, γι' αυτό και χρησιμοποιούνται πολύ στους παιδικούς σταθμούς. Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται κυρίως στο βάψιμο των σπιτιών είναι: -Το πορτοκαλί και το κίτρινο στις διάφορες αποχρώσεις του, είναι χαρούμενα και ζεστά χρώματα, που συνδυάζονται θαυμάσια μεταξύ τους και κάνουν ωραία αντίθεση με το λευκό το μπλε. 21
-Το κόκκινο και το ροζ. Το κόκκινο είναι δυναμικό και επιθετικό χρώμα και πρέπει να χρησιμοποιείται με ιδιαίτερη προσοχή. Αντίθετα το ροζ, που προέρχεται από την ανάμιξη κόκκινου και λευκού, είναι ευχάριστο και κάνει ωραία αντίθεση με το πράσινο. -Το μπλε μπορεί να δημιουργήσει έναν ευχάριστο και δροσερό χώρο, ανάλογα με την απόχρωση που θα επιλέξετε. Θέλει ιδιαίτερη προσοχή για να μην καταλήξετε σε ένα ψυχρό αποτέλεσμα. -Το πράσινο είναι το χρώμα της φύσης και έχει την ιδιότητα να ξεκουράζει. Θεωρείται ψυχρό χρώμα και συνδυάζεται ωραία με το μπλε, το κίτρινο και το λευκό. -Το καφέ και το μπεζ είναι γήινα και ουδέτερα χρώματα, που προέρχονται από το πορτοκαλί. Το καφέ είναι απόχρωση που "εισβάλλει" στον χώρο και μέσω των επίπλων με τη φυσική απόχρωση του ξύλου. Το μπεζ στους τοίχους μπορεί να δείξει πιο λαμπερό αν συνδυαστεί με πορτοκαλί ή μπλε για αντίθεση -Το γκρίζο είναι ένα χρώμα «ακίνητο» και σκυθρωπό, γίνεται ιδανικό φόντο για κάτι ζωηρόχρωμο. 'Ετσι, γενικά κάθε χρώμα μπορεί να είναι πηγή χαράς, αρκεί να έχει την ένταση που πρέπει και να βρίσκεται σε αρμονική σχέση ή σε σωστή αντίθεση με τα γειτονικά του. Μπορεί επίσης κάθε χρώμα να αναλάβει κάποιον ξεχωριστό ρόλο, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. 22
4.4. Οι κατηγορίες των χρωμάτων και η σημασία τους Αν και δεν υπάρχει κάποια επιστημονική εξήγηση, ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά που γίνεται αντιληπτό σε ένα χρώμα είναι η θερμότητα ή η ψυχρότητά του. Τα ψυχρά χρώματα είναι αυτά που πάνε από το πράσινο στο γαλάζιο, δηλαδή: πράσινο, πράσινο-γαλάζιο, γαλάζιο, γαλάζιο λουλακί, μενεξεδί. Πολλά πειράματα έχουν αποδείξει την αίσθηση του θερμού ή του ψυχρού που δίνουν τα χρώματα αυτά. Σε ένα εργαστήριο που οι τοίχοι του ήταν βαμμένοι γαλαζοπράσινοι, οι εργάτες παραπονούνταν για το κρύο. Όταν οι τοίχοι βάφτηκαν με μια ροδόχρωμη ώχρα, τα παράπονα σταμάτησαν. Ένα άλλο πείραμα έδειξε ότι ένα χρώμα μπορεί επίσης να δώσει την αίσθηση βάρους ή ελαφρότητας: Κιβώτια ίδιου μεγέθους και ίδιου βάρους φάνηκαν ελαφρότερα σε κείνους που τα μετέφεραν όταν βάφτηκαν με ανοικτά χρώματα. Στα διάφορα χαρακτηριστικά θα πρέπει να προστεθούν και οι συνειρμοί που λίγο- πολύ όλοι κάνουμε: το πράσινο με τη φύση, το γαλάζιο με τον ουρανό ή τη φρεσκάδα του νερού, το κόκκινο με το αίμα και τον κίνδυνο, το πορτοκαλί με τη φωτιά ή το ηλιοβασίλεμα, το μενεξεδί με το πένθος και ούτω καθεξής. Kίτρινο Είναι το χρώμα που ηρεμεί, που παρακινεί στην ησυχία και την ονειροπόληση. Όμως ένα γαλάζιο, που δεν περιέχει ούτε κίτρινο ούτε κόκκινο, κρυώνει πραγματικά την ατμόσφαιρα. Χρησιμοποιείστε το σε χώρους που τους βλέπει ο ήλιος πολύ. 23
Πράσινο Χρώμα «ακίνητο» ίσως λίγο ανιαρό. Με λίγο κίτρινο ζωντανεύει, γίνεται χαρούμενο. Με λίγο γαλάζιο, σοβαρεύει, ξεκουράζει, καλύτερα όμως σε μικρές σχετικά επιφάνειες. Και ποτέ πράσινο εκεί που τρώτε: είναι πιθανό να σας κόψει την όρεξη. Κόκκινο Γεμάτο πάθος, όμως δεν εκδηλώνει πάντα τη δύναμη του προς τα έξω. Το ανοιχτό κόκκινο είναι όλο ορμή και ενεργητικότητα. Το μέτριο κόκκινο όμως διατηρεί μια δύναμη εσωτερική και όταν ανακατευτεί με λίγο γαλάζιο γίνεται σχεδόν ψυχρό. Γενικά είναι ένα ερεθιστικό χρώμα, κατάλληλο μόνο για μικρές επιφάνειες. Άσπρο Είναι η εξαφάνιση των χρωμάτων. Αλλά είναι και σαν τη σιωπή που κρύβει όλες τις δυνατότητες για οποιαδήποτε αρχή επικοινωνίας. Λαμπρό και καθάριο, κουράζει κάπως με το υπερβολικό φως του. Αποτελεί όμως την ιδανική βάση για τη δημιουργία των πιο γοητευτικών συνδυασμών και αποχρώσεων. 24
4.5.Υπάρχει ωραίο και άσχημο χρώμα; Η ιστορία της αρχιτεκτονικής μας δείχνει ότι δεν υπάρχει ωραίο και άσχημο χρώμα, αλλά καλή και κακή χρήση του. Το χρώμα όμως είναι αυτό που έλκει την προσοχή με την πρώτη ματιά. Απλές φόρμες, οι οποίες παίρνουν άλλη διάσταση καθώς η ένταση των χρωμάτων. που κυριαρχούν στο τοπίο, ακονίζουν τις αιχμές των κτισμάτων ορίζοντας με καθαρότητα τη θέση τους στο χώρο. 25
5.Χρώμα και τέχνη Μια μικρή αναφορά στα σημαντικότερα καλλιτεχνικά ρεύματα που επηρέασαν την ιστορία της ζωγραφικής, με κάποιους από τους κύριους εκφραστές και χαρακτηριστικά έργα τους. Συμβαίνει συχνά ένας καλλιτέχνης να έχει επηρεαστεί και να έχει επηρεάσει, περισσότερα από ένα ρεύματα. Τα καλλιτεχνικά κινήματα είναι τοποθετημένα χρονολογικά, για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης της ζωγραφικής, στην ιστορία. 5.1.ΑναγεννησιακήΤέχνη Ξεκίνησε κατά τον 15ο αιώνα, στη Φλωρεντία. Στην ουσία αποτελεί την απελευθέρωση από τις προκαταλήψεις και τις νοοτροπίες του Μεσαίωνα. Χαρακτηρίζονται για τη λεπτομέρεια στο σχήμα και στο χρώμα και δίνεται μεγάλη έμφαση στην προοπτική. Για πρώτη φορά το ανθρώπινο σώμα εκθειάζεται, τόσο στη ζωγραφική, όσο και στη γλυπτική. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Botticelli, Michelangelo, Leonardo da Vinci, El Greco, Hieronymus Bosch, Jan van Eyck, Albrecht Dürer Η γέννηση της Αφροδίτης Botticelli (1486) Μόνα Λίζα ή Τζοκόντα Leonardo da Vinci (1505) 26
5.2.Κλασικισμός Καλλιτεχνικό ρεύμα που ξεκίνησε γύρω στα 1550 ως αντίδραση στον εξεζητημένο μανιερισμό και θεωρεί ως ιδανικό την ελληνο-ρωμαϊκή αρχαιότητα. Οι καλλιτέχνες κάνουν στροφή στα αρχαία πρότυπα και ιδανικά. Η λογική κυριαρχεί πάνω στο συναίσθημα και τη φαντασία. Επιδιώκεται η τελειότητα, η αρμονία και η ισορροπία. Εκφράζει την επιστροφή στο ρετρό, προτείνοντας συγκροτημένη κίνηση, απαλές αντιθέσεις και αυστηρά περιγράμματα. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Nicolas Poussin, Annibale Carracci, Claude Lorrain Ντιάνα και Ενδυμίων Poussin (1630) Λιμάνι στο ηλιοβασίλεμα Lorrain (1639) 5.3.Μπαρόκ Ξεκίνησε στις αρχές του 1600 στη Ρώμη. Το μπαρόκ επιδιώκει να θαμπώσει με τον όγκο, τα πολύπλοκα σχέδια και τη φορτική πολυτέλεια της διακόσμησης, το στήσιμο του έργου και το θεατρικό ύφος. Η επιτυχία. Από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του ρεύματος αυτού είναι η εκμετάλλευση του φωτός και η δημιουργία έντονων αντιθέσεων μέσω έντονων φωτοσκιάσεων. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Rubens, Anton van Dyck, Caravaggio, Velázquez, Rembrandt, Pietro da Cortona 27
Πορτραίτο Κοριτσιού Rubens (1618) Οι δεσποινίδες επί των τιμών Velázquez (1656) Βάκχος Caravaggio (1597) 5.4.Ροκοκό Γεννήθηκε στη Γαλλία στις αρχές του 1700. Ο όρος προέρχεται από τη Γαλλική λέξη rocaille που σημαίνει όστρακο. Τα έργα προσπαθούν να αποτυπώσουν τις ευχάριστες καθημερινές σκηνές, με ειδυλλιακά τοπία και πρόσωπα από την αριστοκρατία σε διάφορες ασχολίες, ξεφεύγοντας από τα αυστηρά όρια που επέβαλλε η εκκλησία. Τα χρώματα είναι απαλά και διάφανα με τόνους παστέλ, χωρίς βαθιές φωτοσκιάσεις. Προσπαθούν να προσδώσουν στα έργα έναν τόνο χαριτωμένο, ανάλαφρο και μια κομψότητα. Επίσης η ζωγραφική πορτραίτων ήταν πολύ διαδεδομένη αυτή την εποχή. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Jean-Antoine Watteau, Boucher, Canaletto, Hogarth, Fragonard Η όχθη των σκλάβων Canaletto (1730) Η κούνια Fragonard (1767) 28
5.5.Νεοκλασικισμός Γεννήθηκε ως αντίδραση στο μπαρόκ και στο ροκοκό, στα 1760, στη Ρώμη. Στα νεοκλασικά έργα παρατηρείται η υπεροχή του σχήματος αντί του χρώματος, τα κλειστά περιγράμματα, το ευδιάκριτο σχέδιο και η αποφυγή των βίαιων χρωματικών αντιθέσεων. Είναι πίνακες αυστηρών και συντηρητικών κανόνων και αναλογιών. Τα θέματα είναι παρμένα κυρίως από την αρχαία Ρώμη και την Ελλάδα, με εξιδανίκευση του γυμνού ανθρώπινου σώματος, κυρίως σε παγερές στάσεις. Είναι μια απόπειρα επιστροφής στην αρχαιότητα. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Anton Raphael Mengs, Jacques-Louis David, Ingres Μεγάλη λουόμενη Ingres (1808) Σαβίνες David (1785) 5.6.Ρομαντισμός Καλλιτεχνικό ρεύμα που ξεκίνησε στη Γερμανία γύρω στο 1800. Χαρακτηρίζεται από έργα που έχουν πλούσια χρώματα, αντιθετικά χρώματα και αδρές πινελιές που δεν ακολουθούν πιστά τα περιγράμματα. Αυτή η ελευθερία, σε συνδυασμό με τα γεμάτα κίνηση και ενέργεια θέματα, προκαλούν στον θεατή όμορφα συναισθήματα και του διεγείρουν τη φαντασία. Οι ζωγράφοι αντλούν τα θέματά τους από τη σύγχρονη εποχή και το περιβάλλον με μια ιδιαίτερη αγάπη για τα εξωτικά θέματα και για τους αγώνες των λαών για την ελευθερία. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Goya, Delacroix, Turner, David Friedric, Théodore Gericault 29
Οδοιπόρος στην ομίχλη Friedrich (1818) Αυτοπροσωπογραφία Goya (1795) Η ελευθερία οδηγεί το λαό Delacroix (1830) 5.7.Ρεαλισμός Γεννήθηκε στη Γαλλία γύρω στα 1840. Όμορφες φωτοσκιάσεις, ζωντανά χρώματα απλωμένα με αδρές πινελιές, πράγματα, ζώα και άνθρωποι ρεαλιστικά αποτυπωμένα. Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του ρεαλισμού είχε και η εφεύρεση της φωτογραφικής μηχανής. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Gustave Courbet, Édouard Manet, Edgar Degas, Daumier, Millet Καλημέρα κύριε Courbet" Courbet (1849) Plum Brandy Manet (1878) New Orleans Cotton Exchange Degas (1873) 5.8.Νατουραλισμός Ξεκίνησε στη Γαλλία γύρω στα 1860 από μια ομάδα ζωγράφων, της σχολής της Μπαρμπιζόν, που προσπαθούσαν να έρθουν σε μια πιο κοντινή επαφή με τη φύση Είναι ένα είδος ρεαλιστικής 30
ζωγραφικής. Οι νατουραλιστές ζωγραφίζουν κυρίως τοπία αλλά και ανθρώπους ψυχρά, αμέτοχα, όπως ένα αντικείμενο. Έχει περιγραφικό χαρακτήρα και καταγράφει τα πράγματα πιστά, με συνθέσεις και χρωματικούς τόνους καλοδουλεμένους. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Théodore Rousseau, Camille Corot Mare et Lisiere de Bois Rousseau (1865) Λιβάδι με δέντρα Corot (1870) 5.9.Ιμπρεσιονισμός Αναπτύχθηκε γύρω στα 1870, στη Γαλλία και προέρχεται από τη λέξη Impressionism που σημαίνει εντύπωση. Κύρια χαρακτηριστικά του ιμπρεσιονισμού είναι τα ζωντανά χρώματα, κυρίως με χρήση των βασικών χρωμάτων, έμφαση στην αναπαράσταση του φωτός, μικρές και συχνά εμφανείς πινελιές, σπάνια χρήση του μαύρου χρώματος και για πρώτη φορά η ζωγραφική σε ανοιχτούς χώρους (en plein air), γεγονός που ευνοήθηκε από την ανακάλυψη των προεπεξεργασμένων χρωμάτων. Η κα Μονέ The shepherdess" Το θεωρείο 31
Monet (1875) Pissarro (1881) Renoir (1874) 5.10.Μετα-ιμπρεσιονιστές Αποτελείται από διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα που ξεκίνησαν γύρω στα 1880 και αποτελούν επέκταση του ιμπρεσιονισμού. Ο Paul Cézanne προσπάθησε να αποδώσει την ουσία των πραγμάτων μέσα από την έρευνα και την ενδελεχή παρατήρηση της φύσης. Ο Paul Gauguin δημιούργησε ένα δικό του στυλ, τον Κλουαζονισμό ζωγραφίζοντας στα νησιά του Ειρηνικού, με τη χαρακτηριστική επιπεδοποίηση του χώρου και τα πλακάτα αντιθετικά του χρώματα που περικλείονται με χοντρές γραμμές. Ο Vincent van Gogh ανακαλύπτει ένα δικό του τρόπο έκφρασης, ένα είδος εξπρεσιονισμού με τον οποίο ολοκάθαρα χρώματα τοποθετούνται στον καμβά με γοργές κυματιστές πινελιές. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Paul Cézanne, Paul Gauguin, Vincent van Gogh Οι χαρτοπαίχτες Cézanne (1892) Cafe Terrace at Night Van Gogh (1888) Tahitian Women Gauguin (1898) 5.11.Ντιβιζιονισμός Καλλιτεχνικό ρεύμα που ξεκίνησε γύρω στα 1885, στη Γαλλία, από το ζωγράφο Seurat ο οποίος θέλησε να μελετήσει το χρώμα και εφαρμόσει επιστημονικά τον ιμπρεσιονισμό. Δημιούργησε ένα είδος ζωγραφικής με το οποίο μικρές κουκίδες καθαρού χρώματος αναμειγνύονται για να δώσουν ένα συγκεκριμένο χρώμα, π.χ. κουκίδες κίτρινου και μπλε δίνουν πράσινο χρώμα. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Georges Seurat, Paul Signac 32
Κυριακή απόγευμα στο νησί Grande Jatte Seurat (1886) Asnieres Signac (1887) 5.12.Αρ Νουβώ Δημιουργήθηκε γύρω στα 1890. Το κίνημα προέρχεται από το Γαλλικό Art Nouveau, που σημαίνει Νέα Τέχνη. Ένα βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα των έργων είναι η επιτήδευση της μορφής. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν συχνά διακοσμητικά σχήματα, μοτίβα λουλουδιών, αραβικά και γραμμικά ελικοειδή σχήματα. Σημαντικός καλλιτέχνης της Αρ Νουβό, είναι ο καταλανός αρχιτέκτονας Antoniο Gaudí. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Alfons Mucha, Gustav Klimt Τα φρούτα Mucha (1897) Το φιλί Gustav Klimt (1908) 33
5.13.Εξπρεσιονισμός Καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχτηκε το 1900. Ο όρος εξπρεσιονισμός προέρχεται από τον λατινικό όρο expressio που σημαίνει έκφραση. Σε αντίθεση με τον ιμπρεσιονισμό που επεδίωκε μια αντικειμενική αναπαράσταση της πραγματικότητας, οι εξπρεσιονιστές ζωγράφοι απομακρύνονται από την απεικόνιση της πραγματικότητας και ασχολούνται με την έκφραση της σκέψης και των συναισθημάτων. Πρόκειται για μια τέχνη που εκφράζει τις εσωτερικές αναζητήσεις και τις ψυχικές αγωνίες των καλλιτεχνών μέσα από έντονα χρώματα, επιθετικές φόρμες, περίπλοκες συνθέσεις και την παραμόρφωση του ανθρώπινου σώματος και του προσώπου. Υπάρχει πλήρης παρέμβαση του δημιουργού και είναι το ρεύμα που κυριαρχεί σήμερα στη ζωγραφική. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Wassily Kandinsky, Edvard Munch, Kirchner, Georges Rouault Weilheim Maria's square Kandinsky (1909) Η κραυγή Munch (1893) 5.14.Φωβισμός Εμφανίστηκε γύρω στο 1905 στη Γαλλία και είχε πολύ μικρή διάρκεια ζωής.h ονομασία δόθηκε σε μια ομάδα καλλιτεχνών της εποχής που ζωγράφιζαν με μια αγριότητα. Τα έργα χαρακτηρίζονται από την απλότητα στις μορφές και στα έντονα χρώματα που απλώνονται πλακάτα, με ελεύθερη πινελιά στον καμβά. Συνθέσεις συχνά με έντονα περιγράμματα και έλλειψη προοπτικής. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Matisse, Derain 34
Γυναίκα με μωβ παλτό Matisse (1937) L'Estaque Derain (1906) 5.15.Υπερρεαλισμός ή Σουρεαλισμός Οι προκλήσεις του Άγιου Αντωνίου Dalí (1946) 5.16.Μπαουχάους Έκτορας και Ανδρομάχη De Chirico (1917) The garden Miro Δημιουργήθηκε γύρω στα 1925 στο Βερολίνο. Η λέξη Μπαουχάους προέρχεται από τη γερμανική λέξη Bauhaus που σημαίνει σπίτι του αρχιτέκτονα. Βασικά χαρακτηριστικά του Μπαουχάους ήταν η απλότητα, με ιδιαίτερη έμφαση στις γεωμετρικές φόρμες και στο χρώμα. Η σχολή αξιοποίησε την ανθρώπινη ατομική προσπάθεια στα πλαίσια μιας βιομηχανικής παραγωγής που στο παρελθόν ήταν απόλυτα τυποποιημένη. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Paul Klee, Wassily Kandinsky 35
"Senecio" Paul Klee (1922) Black and Violet Kandinsky (1923) 5.17.Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός Καλλιτεχνικό ρεύμα που γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη γύρω στα 1940. Τα έργα χαρακτηρίζονται από την απόλυτη ελευθερία τόσο στο χρώμα, όσο στη θεματολογία, στις μορφές και στα σχήματα. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Paul Jackson Pollock, Mark Rothko, Willem de Kooning Γυναίκα V Kooning (1953) Το κλειδί Pollock (1946) 5.18.Ποπ Αρτ Αναπτύχθηκε γύρω στα 1950. Γεννήθηκε κυρίως ως αντίδραση στο αυστηρό κίνημα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Χαρακτηριστικά γνωρίζει άνθηση μαζί με την έξαρση της ποπ μουσικής. Τα έργα δανείζονται θέματα από κόμικς και διαφημίσεις, συνοδευόμενα από 36
αυθορμητισμό και ανάλαφρη διάθεση. Από τους κύριους εκφραστές είναι: Andy Warhol "Marilyn Monroe" Andy Warhol (1962) "Elvis Presley" Andy Warhol 37
6.Δημιουργία χρωμάτων από φυσικά υλικά Όταν επισκεπτόμαστε σήμερα έναν αρχαίο ναό ή περιεργαζόμαστε μαρμάρινα αγάλματα σ' ένα Αρχαιολογικό Μουσείο μας δίνεται η λανθασμένη εντύπωση ότι η τέχνη στην αρχαία Ελλάδα ήταν άχρωμη. Αντιθέτως το χρώμα στην αρχαιότητα έπαιζε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο και δεν περιοριζόταν μόνο στη ζωγραφική. Πολλές δημιουργίες των αρχαίων, όπως πήλινα ειδώλια, μεγαλόπρεποι ναοί και μαρμάρινα αγάλματα, ήταν διακοσμημένα με έντονα χρώματα, μια και οι αρχαίοι ήξεραν ότι η απόσταση, όπως και ο χρόνος, εξασθενεί τον τόνο των χρωμάτων. Η εντύπωση λοιπόν που αποκομίζουμε είναι τελείως διαφορετική από αυτήν που είχαν οι αρχαίοι κι αυτό επειδή τα χρώματα των έργων έχουν πλέον χαθεί. Συχνά ακούμε για την περίφημη τετραχρωμία των αρχαίων, η οποία υποστηριζόταν και από τη φιλοσοφική σκέψη. Οι αρχαίοι πίστευαν στην τετραχρωμία και ως βασικά χρώματα είχαν το κόκκινο, το κίτρινο, το μαύρο και το άσπρο. Με τη μείξη των χρωμάτων αυτών μεγάλωναν σημαντικά τη χρωματική τους γκάμα. Η αρχαία ελληνική ζωγραφική είναι η λιγότερο γνωστή έκφανση της αρχαίας ελληνικής τέχνης κι αυτό επειδή τα ευπαθή υλικά της είναι η κύρια αιτία που δεν επέτρεψαν, πλην λίγων εξαιρέσεων, τη διατήρησή της ως τις μέρες μας. Σημαντικότεροι μάρτυρες σήμερα αποτελούν οι τοιχογραφίες. Τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν οι ζωγράφοι από την αρχαιότητα ανήκαν σε δυο κατηγορίες, στα φυσικά (χημικά στοιχεία, ορυκτά και φυτικά παράγωγα) και τα τεχνητά και χρησιμοποιούνταν σε μορφή σκόνης. Για τη μετατροπή τους σε σκόνη αναγκαία ήταν μια πλάκα από μάρμαρο ή αιγυπτιακό πορφυρίτη και μια μικρότερη πέτρα, όπως θαλασσινό βότσαλο ως τρίφτης. Τα χρώματα αναμιγνύονταν με το συνδετικό υλικό και φυλάσσονταν συνήθως μέσα σε όστρακα. Το συνδετικό υλικό, ανάλογα τη χρήση, μπορούσε να ήταν μια κόλλα ή κολλώδης οργανική ουσία όπως ζωική κόλλα ή ψαρόκολλα, ή ακόμα να προερχόταν από φυτικές εκκρίσεις όπως αραβική γόμμα. Άλλη πιθανή εκδοχή είναι μια δυνατή κολλώδης ουσία φτιαγμένη από γάλα ή ξυνόγαλα, η λεγόμενη καζεΐνη. Εξαιρετικό συνδετικό υλικό είναι και ο κρόκος ή το ασπράδι του αυγού καθώς και το κερί μέλισσας. 38
Τα κυριότερα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν είναι τα εξής: Άσπρα χρώματα: Το σημαντικότερο άσπρο χρώμα ήταν το λευκό του μολύβδου. Αν και απαντάται στη φύση με τη μορφή του ορυκτού κερουσίτη, υπήρξε από τις πρώτες χρωστικές που παρασκευάστηκε τεχνητά από μεταλλικό μόλυβδο και ξύδι. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι το πιο ξακουστό εργαστήριο ήταν στη Ρόδο. Η χρήση του συνεχίστηκε μέχρι και τον 18 ο αι όμως ήταν δηλητηριώδες και μαύριζε με τον καιρό, έτσι αργότερα αντικαταστάθηκε από τον τσίγκο (οξείδιο του ψευδαργύρου) και αργότερα από το οξείδιο του τιτανίου. Η μηλιά είναι κι αυτή ένα λευκό χρώμα που βρίσκεται σε φυσική μορφή ανάμεσα στα βράχια και η καλύτερη βρισκόταν στη Μήλο απ όπου πήρε και το όνομά της. Για λευκό χρώμα χρησιμοποιήθηκε και η κιμωλία (ασβέστιο). Μαύρα χρώματα: Το μαύρο χρώμα είναι ο άνθρακας (το κάρβουνο), το σπουδαιότερο χημικό στοιχείο που χρησιμοποιήθηκε ως χρώμα και το έπαιρναν από την καύση οστών ενώ το καλύτερο μαύρο έβγαινε από το καμένο φίλντισι. Μαύρο έπαιρναν επίσης και από καύση ξύλων. Το καλύτερο ξυλοκάρβουνο θεωρούταν ότι προέρχεται από νέα βλαστάρια κλήματος αμπέλου. Ξυλοκάρβουνα χρησιμοποιούνταν με τη μορφή λεπτών ράβδων για τη σχεδίαση. Για να χρησιμοποιηθεί σαν χρώμα μετατρεπόταν σε σκόνη. Καλής ποιότητας μαύρο προερχόταν από το κουκούτσι του ροδάκινου και τα κελύφη των αμυγδάλων. Άλλο μαύρο ήταν το φούμο (καπνιά) που μετατρεπόταν σε μελάνι με την ανάμιξή του με κόμμι. Για την παραγωγή του άφηναν μια φλόγα να παίζει κάτω από μια ψυχρή επιφάνεια και μάζευαν την καπνιά που συσσωρευόταν σ αυτήν. Η 3φλόγα συνήθως δημιουργείτο από λαμπάδα από κερί μέλισσας. Κίτρινα χρώματα: Τα κίτρινα χρώματα που χρησιμοποιούνταν ευρέως ήταν οι ώχρες, κίτρινες γαίες προερχόμενες από τη σκουριά του σιδήρου. Άλλο κίτρινο σκούρο χρώμα είναι η σιέννα ωμή που προέρχεται απ τη γη και πήρε το όνομά της από την πόλη Σιέννα όπου και βρέθηκε. Για την παραγωγή κίτρινου χρώματος χρησιμοποιούταν επίσης και ο κρόκος, ζαφούρα. Κόκκινα χρώματα: Ως κόκκινα χρώματα χρησιμοποιούνταν τα οξείδια του σιδήρου. Τα κοιτάσματα του αιματίτη θεωρούνταν σημαντική πηγή για κόκκινο χρώμα. Μια κόκκινη ώχρα 39
που είναι γνωστή από την αρχαιότητα είναι η σινώπια (Fe 2 O 3 ) που χρωστά το όνομά της στην πόλη Σινώπη του Ευξείνου Πόντου απ όπου προερχόταν η καλύτερη ποιότητα. Εξαιρετικής ποιότητας έβγαινε και απ τις σπηλιές της Λήμνου και της Καππαδοκίας. Ένα κόκκινο προς πορτοκαλί είναι η σανδαράχη, φυσικό χρώμα, ορυκτό, το θειούχο αρσενικό (As 2 S 2 ) και χρησιμοποιούταν μέχρι τον 19 ο αιώνα. Ένα απ τα φωτεινά κόκκινα χρώματα είναι το κιννάβαρι ή βερμιγιόν (HgS) που βγαίνει από τον υδράργυρο, μετά από αλλεπάλληλες καύσεις με θείο. Άλλο κόκκινο χρώμα είναι το χονδροκόκκινο, προερχόμενο από την σκουριά του σιδήρου. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης και οι κόκκινες λάκκες που ήταν οργανικής προελεύσεως όπως η λάκα από κόμμι Ινδιών, από κισσό και από κόκκο. Τέλος τεχνητό κόκκινο χρώμα ήταν και το μίνιο ή κόκκινο του μολύβδου (Pb 3 O 4 ). Μπλε χρώματα: Ένα σημαντικό μπλε που χρησιμοποιούταν από την κλασική αρχαιότητα είναι ο αζουρίτης. Από τον λαζουρίτη (lapis lazuli) προέρχεται το μπλε ουλτραμαρίν που σημαίνει πέρα από τις θάλασσες διότι υπήρχε αποκλειστικά στην Περσία. Για την παραγωγή του απαιτούνταν περίπλοκες μέθοδοι γι αυτό και ήταν ένα ακριβό υλικό και μέσον για πολυτέλεια. Άλλη μια ομάδα μπλε είναι οι ενώσεις χαλκού με αμμωνία.. Το μπλε κοβαλτίου χρησιμοποιήθηκε ευρέως καθώς επίσης και το λαζούρι. Λαζούρι ονομαζόταν και το ινδικό, που είναι ένα χρώμα μαβί, φυτικό και το έφερναν απ την Ινδία, ενώ αργότερα αντικαταστάθηκε από το λουλάκι που είναι επίσης φυτικό προϊόν και έχει χρώμα βαθύ μπλε. Μπλε χρώματα έχουμε και προερχόμενα από βιολέτες και κυάνους. Πορφυρά χρώματα: Η πορφύρα, γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων σαν βασιλική βαφή, ήταν η ωραιότερη και ακριβότερη βαφή της αρχαιότητας. Η πορφύρα θεωρήθηκε από την αρχή ευγενές χρώμα και σύμβολο των θεών και των βασιλιάδων. Ήδη οι Ασσύριοι καταγράφουν δυο είδη πορφυροχρώματος, το Argamannu, δηλαδή το κόκκινο, και το Takiltu, δηλαδή το βιολετί, και επηρέασαν τους Πέρσες. Αργότερα, ο Αριστοτέλης καταγράφει επίσης δυο χρωματικές ποικιλίες, τη φοινικική, δηλαδή την κόκκινη και την αλουργή, δηλαδή την ιώδη. Ο 40