Ι.Ε.Πυργιωτάκης ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ

1 Ι.Ε.Πυργιωτάκης ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ 1. Eισαγωγή Η διάχυση της πληροφορίας και η πολυπολιτισμικότητα, κεντρικές παραμέτροι της θεματικής του συνεδρίου, προσλαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία της αγοράς. Για το λόγο αυτό πριν προχωρήσομε στην ανάλυση του μετασχηματισμού που υφίσταται το σύγχρονο Πανεπιστήμιο, είναι ανάγκη να προβούμε σε σύντομη επισκόπηση των εξελίξεων, oι οποίες προσδιόρισαν τον μετασχηματισμό αυτό. Μολονότι οι εξελίξεις στην οικονομία είχαν αρχίσει να προσλαμβάνουν παγκόσμιες διαστάσεις αιώνες πριν και η έννοια της παγκοσμιοποίησης απαντάται στο έργο πολλών διανοητών του 19 ου και του 20 ου αιώνα, η παγκόσμια κοινωνία της αγοράς, όπως έχει διαμορφωθεί και υπάρχει σήμερα, έχει την αφετηρία της στις αρχές της δεκαετίας του 1970. 1 Η πετρελαϊκή κρίση που ξέσπασε τότε, σε συνδυασμό με τον ανταγωνισμό της Ιαπωνίας, ανάγκασε τις επιχειρήσεις να αναζητήσουν φθηνότερα εργατικά χέρια και καλύτερες αγορές για τη διάθεση των προϊόντων τους. Βαριές βιομηχανίες εγκατέλειψαν τον αναπτυγμένο κόσμο και εγκαταστάθηκαν σε διάφορες αναπτυσόμενες χώρες. Έτσι μετά το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα του εργατικού δυναμικού και τις μετακινήσεις των πληθυσμών από τις νότιες προς τις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες, που συντελέστηκε κυρίως προς το τέλος της δεκαετίας του 1960, περάσαμε στη μετανάστευση των βιομηχανιών από τις αναπτυγμένες προς τις αναπτυσόμενες χώρες. Οι μετακινήσεις αυτές ενισχύθηκαν από την ανάπτυξη της τεχνολογίας, και ιδιαίτερα από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και τα δίκτυα επικοινωνίας. 2 Οι καινοτομίες αυτές συνέβαλαν σημαντικά στην προώθηση της κίνησης αυτής και έθεσαν τα θέμέλια μιας παγκόσμιας κοινωνίας της αγοράς, με τρία τουλάχιστον ισχυρά κέντρα μείζονος οικονομικής σημασίας: την Αμερική, τη Δυτική Ευρώπη και τον Ασιατικό Ειρηνικό. 3 Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί επίσης η ιδιαίτερη σημασία της πτώσης του τείχους με την κατάρρευση του κρατικού σοσιαλισμού και την επικράτηση του καπιταλισμού σε παγκόσμια έκταση. 4 Προέκυψαν έτσι σημαντικές αλλαγές στο οικονομικο-πολιτικό σύστημα, οι οποίες για να κατανοηθούν καλύτερα είναι ανάγκη να επιχειρήσομε μια σύντομη αναδρομή στην εποχή της συγκρότησης του έθνους-κράτους. Με την συγκρότησή του το κράτος κατάφερε να διεισδύσει στην περιφέρεια, να απορροφήσει όλη σχεδόν την πολιτική και την οικονομική επιρρροή των τοπικών παραγόντων, να αποκτήσει μεγάλη πολιτική και στρατιωτική δύναμη και να αναδειχθεί ως η επικρατέστερη μορφή εξουσίας. Έτσι, με την παρέμβασή του, οι περιφερειακές εξουσίες εξασθενούν και το κράτος αναδεικνύεται πανίσχυρο. Τα σύνορά του είναι ιερά και απαραβίαστα και κανείς άλλος δεν μπορεί να διεκδικήσει επιρροή μέσα στα εθνικά του όρια. 1 Βλ. David Held & Anthony McGrew, Παγκοσμιοποίηση/Αντι- Παγκοσμιοποίηση, ελλην. Μετάφραση, Κατ. Κιτίδη, εκδ. ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ Αθήνα 2004, σελ. 18 2 Βλ. Δ. Βεργίδης, Ελ. Πρόκου, Σχεδιασμός, Διοίκηση, Αξιολόγηση Προγραμμμάτων Εκαπίδευσης Ενηλίκων, τόμ. Α, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, σελ. 131, όπου και η σχετική βιβλιογραφία 3 Βλ. Δ. Βεργίδης, Ελ. Πρόκου, Σχεδιασμός, Διοίκηση,..., όπ. παρ., σελ. 132 4 Βλ. David Held & Anthony McGrew, Παγκοσμιοποίηση, όπ. παρ., σελ. 19

2 2. Από το κράτος στις υπερ-κρατικές δομές και την παγκοσμιοποίηση Αν μελετήσει κανείς προσεκτικά τις σύγχρονες εξελίξεις διαπιστώνει ότι, ιδιαίτερα στα τελευταία είκοσι με εικοσιπέντε χρόνια, συντελείται ένας ραγδαίος μετασχηματισμός, με σαρωτικές επιπτώσεις και αλλαγές στο πολιτικό και το οικονομικό πεδίο, με την ευρύτερη έννοια του όρου. Ως επιστέγασμα των αλλαγών αυτών φαίνεται να συντελείται και σήμερα, σε υπέρ-κρατικό επίπεδο, ένα φαινόμενο ανάλογο με εκείνο που εκτυλίχθηκε κατά τον σχηματισμό του εθνικού κράτους. Μέσα δηλαδή στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον αναπτύσσονται πάνω από τα κράτη νέοι σχηματισμοί που και αυτοί με τη σειρά τους διεκδικούν οικονομική και πολιτική επιρροή από τα ίδια κράτη, άλλοτε ρητά και ξεκάθαρα μέσα από διεθνείς οργανισμούς και άλλοτε με τρόπο λανθάνοντα και αφανή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ως προς την πρώτη περίπτωση θα μπορούσε να επικαλεσθεί κανείς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, το οποίο με τις ρυθμίσεις και τους κανόνες του, παρεμβαίνει ανάμεσα στους Υπουργούς των Οικονομικών και στις κεντρικές τράπεζες και επιρρεάζει τις εθνικές οικονομίες. Ως προς τη δεύτερη περίπτωση «οι αγορές έχουν τη δύναμη να επιβάλλουν πολιτικές και αντίστοιχα να αποκλείουν άλλες, ανεξάρτητα από θεσμικές ρυθμίσεις». 5 Μολονότι δηλαδή δεν υπάρχουν ρητά διατυπωμένες απαγορεύσεις, το γενικότερο οικονομικό περιβάλλον έχει την ευελιξία να αντιδρά άμεσα στις ανεπιθύμητες πολιτικές των κρατών και βρίσκει τρόπο για να θέτει φραγμούς απέναντι σε αποφάσεις που είναι αντίθετες με τις «προσδοκίες των αγορών». Γενικά, «οι πολυεθνικές εταιρείες έχουν στη διάθεσή τους τεχνολογίες και μηχανισμούς που τους επιτρέπουν να διεισδύουν στις περιφέρειες των κρατών-εθνών, παρακάπτοντας σε μεγάλο βαθμό τον κρατικό ελέγχο». 6 Στο πνεύμα αυτό κατανοείται γιατί, «οι αλλαγές αυτές είναι συνδεδεμένες με ριζικές καινοτομίες στον συσχετισμό δύναμης και στον καταμερισμό εργασίας μεταξύ κράτους, διεθνικών επιχειρήσεων και διεθνών οργάνων». 7 Μέσα από τις εξελίξεις αυτές το έθνος κράτος παύει πλέον να είναι πανίσχυρο. Στη «νέα τάξη πραγμάτων» το κέντρο βάρους μετατοπίζεται και τον κυρίαρχο ρόλο διεκδικεί η οικονομία. Έτσι, ενώ μέχρι πρότινος κυρίαρχη επιρροή είχε η πολιτική και η στρατιωτική δύναμη, σήμερα, και αυτή ακόμη «η στρατιωτική ισχύς που ήταν θεμελιώδους σημασίας για την κρατική εξουσία, έχει περιορισμένη χρησιμότητα». 8 Επειδή δηλαδή οι οικονομικές δυνατότητες είναι εξαιρετικά μεταλλάξιμες και μπορούν εύκολα να μετατραπούν σε άμεση πολιτική επιρροή και εξουσία, τα παραδοσιακά όργανα άσκησης της πολιτικής υπονομεύονται και αποκτούν κυρίαρχη ρυθμιστική δύναμη η οικονομία και η οικονομική διπλωματία. Με τον τρόπο αυτό ο κρατισμός υποχωρεί, ενισχύεται το οικονομικό στοιχείο σε βάρος του πολιτικού και αναδεικνύεται η κοινωνία της αγοράς. 9 Συχνά μάλιστα γίνεται λόγος για «εταιρείες γίγαντες και κράτη νάνους». 10. Υπό 5 Τάσ. Γιαννίτσης, παγκοσμιοποίηση και ο μεταβαλλόμενος ρόλος του κράτους, στο: Ηλίας Κατσούλης, Μπλάνκα Ανανιάδη, Σταύρος Ιωαννίδης, Παγκοσμιοποίηση: Οικονομικές, πολιτικές, Πολιτισμικές όψεις, εκδ. Ι. Σίδερης, Αθήνα 2003, σελ. 155 6 Βλ. Ν. Μουζέλης, Κράτος, κοινωνία και αγορά στην πρώιμη και ύστερη νεωτερικότητα, στο Διον. Γράβαρη, Ν.Παπαδάκη Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική μεταξύ κράτους και αγοράς, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005, σελ. 58 7 Τάσ. Γιαννίτσης, παγκοσμιοποίηση και ο μεταβαλλόμενος ρόλος του κράτους, στο: Ηλίας Κατσούλης, Μπλάνκα Ανανιάδη, Σταύρος Ιωαννίδης, Παγκοσμιοποίηση, όπ. παρ., σελ. 146 8 Βλ. St. Hall, Dav. Held, Ant. McGrew, H νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Σαββάλας, β έκδ. Αθήνα 2004, σελ. 136 9 Βλ. Δ. Βεργίδης, Ελ. Πρόκου, Σχεδιασμός, Διοίκηση,..., όπ. παρ., σελ. 133 10 Όπως παρατίθεται στο, Σ. Μπουζάκης, Παγκοσμιοποίηση και εκπαίδευση, στο: Διον. Γράβαρης, Ν. Παπαδάκης, όπ. παρ., σελ. 137

3 τις παρούσες συνθήκες μάλιστα τα κράτη διαπιστώνουν ότι δεν μπορούν να επιβιώσουν απομονωμένα από το διεθνές περιβάλλον, γι αυτό και σπεύδουν να ενταχθούν σ αυτό. Έτσι, στην κοινωνία της αγοράς, παρατηρείται όλο και περισσότερο η μετάβαση από το Εθνικό στο Διεθνές και το Παγκόσμιο, με πολλές μορφές και τρόπους. Και, παρά το κτύπημα της 11 ης Σεπτεμβρίου -που φαίνεται να προκάλεσε κάποιο σκεπτικισμό προς στιγμήν- η διακίνηση του «ξένου» αποτελεί καθημερινή πρακτική και η παγκοσμιοποίηση αποτελεί το κυρίαρχο φαινόμενο του σύγχρονου κόσμου. 2. 1 Μερικά ακόμη χαρακτηριστικά της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας Η ανάλυση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης σε όλες του τις πτυχές και η ανάδειξη όλων των χαρακτηριστικών του είναι αντίκειμενο δύσκολο και βέβαια δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στα πλαίσια της παρούσας μελέτης. Γι αυτό, μετά από την παρουσίαση των κύριων πολιτικο-οικονομικών χαρακτηριστικών της παγκοσμιοποίησης που προηγήθηκε, περιοριζόμαστε απλώς να επισημάνομε μερικά ακόμη από τα χαρακτηριστικά εκείνα που θεωρούμε ότι επιδρούν στο θέμα της εκπαίδευσης και ιδιαίτερα στο ρόλο του Πανεπιστημίου. Τονίζομε λοπόν ότι μέσα από τους νέους όρους που αθόρυβα και ανυποψίαστα επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση οδηγούμαστε αναγκαστικά σε μια γενικευμένη αναδόμηση του κόσμου, που συνδέεται αναπόδραστα από μία επίσης γενικευμένη αποδόμηση των αξιών, αναθεώρηση της ζωής και του κόσμου. Στον μετασαχηματισμό μάλιστα αυτό το πρόταγμα δίνεται στις υλικές αξίες, ενώ οι πνευματικές και οι ηθικές φαίνεται να παραγκωνίζονται. Στο πλαίσιο αυτό μεταβάλλονται δύο βασικές «συντεταγμένες» που έχουν άμεση σχέση με το φαινόμενο της εκπαίδευσης το οποίο και επιρρεάζουν καταλυτικά: ο χώρος και ο χρόνος. Σε σχέση με την δεύτερη, πρέπει να τονιστεί ότι η μονιμότητα των καταστάσεων και η σταθερότητα αξιών και πραγμάτων, ίδιο των παραδοσιακών, προνεωτερικών κοινωνιών, αντικαθίστανται από τη χαλαρότητα, τη ρευστότητα και την προσωρινότητα. Στη σύγχρονη μετανεωτερική εποχή οι εξελίξεις είναι άμεσες, ραγδαίες και καταλυτικές, ο χρόνος επιταχύνεται και μόνη σταθερά αναδεικνύεται η ρευστότης. Σε ό,τι αφορά τη δεύτερη, το χώρο, η παγκοσμοιοποιημένη κοινωνία σπάζει τα δεσμά του άμεσου χώρου, φυσικού και κοινωνικού. Στις κλειστές δηλαδή κοινωνίες της προνεωτερικής εποχής η πραγματικότητα ήταν στενά συνδεδεμένη με τον (άμεσο) φυσικό και κοινωνικό χώρο, με τις αξίες και τα πρότυπα που αναπτύσσονταν στην εσωτερική του στενότητα. Και ακριβώς αυτά τα εσωτερικά στοιχεία κάθε εθνικής κουλτούρας συγκροτούσαν την πολιτισμική ταύτοτητα του πολίτη. Αντίθετα το νέο περιβάλλον ευνοεί την ευρύτερη συνάντηση ανθρώπων και πολιτισμών και τη διαπολιτισμική επικοινωνία. Μέσα από το διευρυμένο αυτό φάσμα των επιρροών και των επιδράσεων, μέσα από την αμοιβαία συνάντηση των πολιτισμών, τα στοιχεία συγκρότησης της πολιτισμικής ταυτότητας ανανεώνονται και αυτό είναι χωρίς αμφιβολία θετικό για την πολυπολιτισμική κοινωνία. Θεωρείται μάλλον βέβαιο ότι μέσα από τη διασταύρωση των πολιτισμικών στοιχείων και την ανασυγκρότηση των ταυτοτήτων προκύπτουν υβριδιακά πολιτισμικά στοιχεία και συντελούνται πολιτισμικές ζυμώσεις ιδιαίτερης σημασίας. Τούτο δεν είναι κακό. Εφόσον μάλιστα τα νέα στοιχεία εμβαπτίζονται στην εθνική και την τοπική κουλτούρα αποτελούν στοιχείο ανανέωσης των εθνικών και των τοπικών πολιτισμών και συγκροτούν μια μορφή αντίστασης στην αφομοιωτική δύναμη της παγκοσμιοποίησης. 11 Στο βαθμό επίσης που τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα δεν ομογενοποιούνται, αλλά λειτουργούν διαφοροποιημενα και συνεχίζουν να καλλιεργούν και να υποστηρίζουν, 11 Βλ. Σχετικά Ι.Ε.Πυργιωτάκη, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999 (8η έκδ. 2005), σελ. 424 κ.ε.

4 μεταξύ των άλλων, και τις αξίες της εθνικής και της τοπικής κουλτούρας, συμβάλλουν στην πολυπολιτισμικότητα και τον εμπλουτισμό της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Ωστόσο όπως εύστοχα παρατηρεί ο Γιαννίτσης «με την παγκοσμιοποίηση μια σειρά από λειτουργίες (οι οποίες εννοείται προγενέστερα ανήκαν στην αρμοδιότητα του κράτους) είτε μεταφέρονται σε όργανα υπερ-εθνικά (π.χ. σε όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή στον Διεθνή οργανισμό Εμπορίου), είτε συρρικνώνονται για να υποκατασταθούν από μηχανισμούς της αγοράς (π.χ. κοινωνική ασφάλιση, εκπαίδευση, αστυνόμευση). Με τον τρόπο αυτό όμως η παγκοσμιοποίηση δημιουργεί περιορισμούς στις κρατικές λειτουργίες, χωρίς ταυτόχρονα να έχει δημιουργήσει επαρκείς διεθνείς ρυθμιστικούς μηχανισμούς». 12 Αυτός όμως ο συρρικνωμένος ρόλος του κράτους πάνω σε καίρια ζητήματα όπως αυτό της εκπαίδευσης και η υποκατάσταση του από την αγορά απαιτεί επαγρύπνηση. Γιατί η αγορά είναι σκληρή και θέτει τους δικούς της όρους. Παγκοσμιοποιημένη αγορά σημαίνει περισσότερο και πολύ πιο σκληρό ανταγωνισμό. Τώρα δεν έχει κανείς να ανταγωνιστεί απλώς με κάποιες εταιρίες μικρότερου ή μεγαλύτερου βελινεκούς που εδρεύουν στην ίδια περιοχή ή μέσα στα ίδια κρατικά όρια. Δεν υπάρχει επίσης η προστασία του εθνικού κράτους με τη δασμολόγηση των εισαγόμενων προϊόντων και τα συναφή ρυθμιστικά μέτρα. Τώρα η κάθε εταιρία όχι μόνο διακινεί τα προϊόντα της με μεγαλύτερη ελευθερία, αλλά μπορεί εύκολα να εγκαταστήσει την επιχείρησή της κοντά σου, δίπλα σου, παντού. Δίκαια λοιπόν έχει γραφεί ότι «ανεξάρτητα από τους ιδεολογικο-πολιτικούς προσανατολισμούς των εθνικών πολιτικών, ανεξάρτητα από τις δεξιές ή τις αριστερές δοξασίες των κυβερνήσεων -όλα συγκλίνουν σε μια αγοροκρατική πολιτική, όπου τα πάντα θυσιάζονται (κουλτούρα, παιδεία, κοινωνική πρόνοια, περιβάλλον) στο βωμό της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας και του προντουκτηβισμού». 13 2. 2 Το Πανεπιστήμιο σε μετάλλαξη Ο «προντουκτιβισμός» και η ανταγωνιστικότητα που αναφέραμε παραπάνω, στηρίζονται κυρίως σε ένα νέο τεχνο-οικονομικό υπόδειγμα, το οποίο με τη σειρά του στηρίζεται στη γνώση, στην ταχύτατη και την άμεση πληροφόρηση 14 και προφανώς στην τεχνολογία και ιδιαίτερα στην μικρο-ηλεκτρονική. Ως κεντρική πηγή πλούτου αναδεικνύεται μέσα από το παράδειγμα αυτό η υψηλή τεχνολογία, η καινοτομία και η δυνατότητα επινόησης νέων τρόπων παραγωγής, εκλεπτισμένων και πρωτότυπων αγαθών. Με την έννοια αυτή η νέα γνώση, οι δεξιότητες και οι ικανότητες του ανθρώπου, η καινοτομία, η πρωτοτυπία και η η τεχνολογία αιχμής περιέρχονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Οι επιχειρήσεις είναι ως εκτούτου αναγκασμένες να σπεύδουν διαρκώς στην αναζήτηση και την καλλιέργειά τους. Έτσι άλλοτε παρεμβαίνουν οι ίδιες και με δικά τους μέσα και τρόπους αναλαμβάνουν την καλλιέργεια και την διάδοσή τους (δια-βίου παιδεία) και άλλοτε ο ρόλος αυτός εναποτίθεται στα ερευνητικά κέντρα και στα Πανεπιστήμια. 12 Τάσ. Γιαννίτσης, παγκοσμιοποίηση και ο μεταβαλλόμενος ρόλος του κράτους, στο: Ηλίας Κατσούλης, Μπλάνκα Ανανιάδη, Σταύρος Ιωαννίδης, Παγκοσμιοποίηση..., όπ. παρ., σελ. 146 13 Βλ. Ν. Μουζέλης, Κράτος, κοινωνία και αγορά στην πρώιμη και ύστερη νεωτερικότητα, στο Διον. Γράβαρη, Ν.Παπαδάκη Εκαπίδευση, όπ. παρ., σελ. 58 14 Η ταχύτατη πληροφόρηση αποτελεί βασικό γνώρισμα της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Αναφέρομε χαρακτηριστικά ότι την ίδια ακριβώς στιγμή που οι Γερμανοί πληροφορούνταν την πτώση του τείχους η είδηση έκανε το γύρο του κόσμου και την μάθαιναν μαζί τους οι λαοί του κόσμου.

5 Με τον τρόπο αυτό το Πανεπιστήμιο όχι απλώς εμπλέκεται σε όλη αυτή τη διαδικασία των εξελίξεων, αλλά περιέρχεται στο επίκεντρό τους και οι προσδοκίες που επενδύονται σ αυτό είναι υψηλές. Όμως, αν στο πανεπιστήμιο τεθούν σε φαρμογή «οι οργανωτικές αρχές του οικονομικού πράττειν», δηλαδή εργαλειακή ορθολογικότητα, η παραγωγικότητα και η μέγιστη κατανομή πόρων, οι αρχές αυτές επιβάλλουν στον ερευνητή να δρα ως «επιχειρηματίας της επιστήμης» και αναγκάζουν τα Πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα να λειτουργούν ως επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών. 15 Με τον τρόπο αυτό η αυτονομία της καδημαϊκής ζωής διασαλεύεται και υποτάσσεται σε εξωακαδημαϊκούς στόχους και επιδιώξεις 16 και το Πανεπιστήμιο διαποτίζεται από την ιδεολογία της αγοράς. 17 Έτσι από το Πανεπιστήμιο των αξιών που οραματίστηκε ο W. von Humbodt, το Πανεπιστήμιο που προσέβλεπε στην εσωτερική ανέλιξη της προσωπικότητας, την ανιδιοτελή και αυτόνομη μόρφωση και την ανθρωπιστική παιδεία, το Πανεπιστήμιο με τους ανιδιοτελείς ακαδημαϊκούς δασκάλους που επεδίωκαν την συνέρευνα με τους μαθητές τους 18 με σκοπό να τους οδηγήσουν στην δική τους εσωτερική τελείωση και την αυτομόρφωσή τους, αλλοιώνεται και από τον ιδεότυπο αυτό περί Πανεπιστημίου, 19 περνάμε βαθμιαία σε έναν ιδεότυπο επιχειρησιακού Πανεπιστημίου. Τη θέση του ακαδημαϊκού δασκάλου παίρνει πλέον ο καθηγητήςμάνατζερ που ξέρει να κινείται με ευκολία στην κοινωνία της αγοράς, διασυνδέεται μαζί της, συμπληρώνει τεχνικά δελτία, κερδίζει ανταγωνιστικά προγράμματα και φέρνει χρήματα στο Πανεπιστήμιο. Και αυτή είναι η μεγάλη μετάλλαξη: Άλλοτε το Πανεπιστήμιο, οι πνευματικές αξίες, η μόρφωση, τα Γράμματα. Τώρα η γνώση, η διαχείριση της γνώσης, τα τεχνικά δελτία, τα προγράμματα. Από το Πανεπιστήμιο των Γραμμάτων στο Πανεπιστήμιο των προγραμμάτων. Η αντίληψη αυτή εδραιώνεται σιγά σιγά και στη φοιτητική συνείδηση και δεν είναι σπάνια η περίπτωση, όπου ο φοιτητής επιλέγει να παρακολουθήσει μεταπτυχιακές σπουδές σε έναν καθηγητή, όχι επειδή αυτός είναι ο διακεκριμένος στην επιστήμη, τη διδασκαλία και την έρευνα, αλλά επειδή μπορεί και παίρνει προγράμματα και να χρηματοδοτεί τις σπουδές του. 20 Κατά τον ίδιο τρόπο βεβαίως αλλοιώνεται και η άλλη βασική αρχή που διετύπωσε ο W. Von Humboldt, δηλαδή η ενότητα της επιστήμης. Ήδη αυτές οι χρηματοδοτήσεις που αναφέραμε οδηγούν από μόνες τους σε μονομερή εξέλιξη των επιστημών και απώλεια της σύμμετρης και ισορροπημένης ανάπτυξής τους. Επειδή δηλαδή η χρηματοδότηση είναι πιο εύκολη στις Θετικές και τις Τεχνολογικές Επιστήμες, αναπτύσσονται περισσότερα προγράμματα μεταπτυχιακών σπουδών σ αυτούς τους επιστημονικούς 15 Βλ. Άγγ. Γιαννακόπουλος, Κων. Μάρας, Το δίλημμα του γερμανικού Πανεπιστημίου: Η ανώτατη παιδεία κοινό κοινωνικό αγαθό ή ιδιωτική υπόθεση; Στο: : περιοδ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ειδικό αφιέρωμα για τα Πανεπιστήμια Ι, τεύχ. 13, σελ. 96 16. Άγγ. Γιαννακόπουλος, Κων. Μάρας, Το δίλημμα του γερμανικού πανεπιστημίου, όπ. παρ., σελ. 96 17 Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Πανεπιστήμιο και Ιδεολογία της αγοράς, στο: Ι.Ε.Πυργιωτάκη Εκπαίδευση και κοινωνία στην Ελλάδα. Οι διαλεκτικές σχέσεις και οι αδιάλακτες συγκρούσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001 σελ. 385-386 18. Βλ. Ι.Ε.Πυργιωτάκης Το Πανεπιστήμιο των αξιών: Η πρόταση και η κληρονομιά του Wilhelm von Humboldt, στο: περιοδ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ειδικό αφιέρωμα για τα Πανεπιστήμια Ι, τεύχ. 13, σελ. 13 19 Βλ. Ι.Ε.Πυργιωτάκη, Το Πανεπιστήμιο των αξιών όπ. παρ., σελ. 1-17 20 Σχετικά με τις μεταπτυχιακές σπουδές βλ. Ι.Ε.Πυργιωτάκη, Νέα Πανεπιστημιακά Τμήματα: Προς μία νέα γενιά επιστημόνων; στο Διον. Γράβαρη, Ν.Παπαδάκη Εκπαίδευση, όπ. παρ., σελ. 346 κ.ε.

6 χώρους, οπότε η ενότητα των επιστημών που διεκήρυξε ο Ηumboltd διασαλεύεται και ενισχύεται υπέρμετρα ο τεχνοκρατικός προσανατολισμός της κοινωνίας. Επειδή και άλλη φορά έχω μιλήσει γι αυτά τα θέματα, 21 δεν θα ήθελα να εννοηθεί ότι τα χρηματοδοτούμενα προγράμματα συσσωρεύουν μόνο βλαπτικές συνέπειες και επιφέρουν μόνο αρνητικές επιπτώσεις στο Πανεπιστήμιο. Είναι γνωστό ότι μέσω των προγραμμάτων ενισχύονται τα οικονομικά των Πανεπιστημίων και βελτιώνεται η υλικοτεχνική τους υποδομή. Ο εξοπλισμός των εργαστηρίων και των Τμημάτων εμπλουτίζεται και εκσυγχρονίζεται, ενώ σε μερικές περιπτώσεις όπου λόγω της φύσεως της επιστήμης τα απαιτούμενα αναλώσιμα έχουν υψηλό κόστος, η έρευνα χωρίς τις χρηματοδοτήσεις αυτές θα μπορούσε να είχε οδηγηθεί σε οριστική διακοπή. Πέραν τούτου οι ερευνητικές μονάδες ενθαρρύνονται στην πρόσληψη νέων (συνήθως καλά) αμοιβόμενων ερευνητών και αυτό δρα θετικά στην προαγωγή της επιστήμης και της έρευνας, με διπλή ευεργετική επίδραση: α. Την εκπαίδευση και δημιουργία νέων ερευνητών και β. Την παραγωγή νέων ερευνητικών προϊόντων. 2. 3 Οι αλλαγές και το ελληνικό πανεπιστήμιο Εκτός από τις ουσιαστικές αυτές επιφυλάξεις που διατυπώσαμε παραπάνω και που αφορούν το Πανεπιστήμιο διεθνώς, φαίνεται ότι για το ελληνικό Πανεπιστήμιο επισημαίνονται κι άλλες ακόμη σημαντικές αδυναμίες, όπως: α) Tο ενδιαφέρον πολλών καθηγητών στρέφεται ενίοτε στα προγράμματα και την προετοιμασία ανταγωνιστικών προτάσεων ή στην εκπλήρωση των υποχρεώσεων που συνεπάγεται η υλοποίησή τους, με αποτέλεσμα να παραμελούνται τα διδακτικά και τα λοιπά καθήκοντα και να επικεντρώνονται οι προσπάθειες και το ενδιαφέρον τους στα προγράμματα. Και το χειρότερο: συχνά στις κρίσεις ή στις εξελίξεις των μελών ΔΕΠ, χρησιμοποιείται ως κριτήριο για την εκλογή τους η δυνατότητα των υποψηφίων να κερδίζουν ανταγωνιστικά προγράμματα με αποτέλεσμα να υπονομεύονται τα αυστηρώς ακαδημαϊκά κριτήρια στις ίδιες τις ακαδημαϊκές κρίσεις. Άλλοτε πάλι οι αναφορές προς τους χορηγούς και τα «παραδοτέα» χρησιμοποιούνται ως επιστημονικές εργασίες, ενώ είναι γνωστό ότι πρόκειται για διαφορετικά πράγματα. β) Συχνά αναπτύσσονται ομάδες συμφερόντων και δίκτυα σχέσεων με αμοιβαία στήριξη και υποστήριξη σε διάφορα επίπεδα. 22 Δεν μπορεί λοιπόν να διακριβωθεί, πότε η επιλογή και η χρηματοδότηση μιας πρότασης στηρίζεται σε καθαρά αξιοκρατικά κριτήρια και πότε σε υποκειμενικές κρίσεις ή πελατειακές σχέσεις. Ωστόσο αν υποτεθεί ότι η αξιολόγηση στηριχθεί περισσότερο σε κριτήρια που συνδέονται με την ανάθεση και την διεξαγωγή τέτοιων προγραμμάτων, οι ομάδες αυτές ενισχύονται περισσότερο εντός και εκτός του ακαδημαϊκού χώρου. γ) Δεν γνωρίζω τι ακριβώς συμβαίνει με τα άλλα Πανεπιστήμια, αλλά το ελληνικό Πανεπιστήμιο δεν έχει διαμορφώσει ένα σύνολο κανόνων και αρχών, τόσο ως προς το επιδιωκόμενο ερευνητικό αποτέλεσμα, όσο και ως προς τους κανόνες δεοντολογίας που 21 Βλ. Ι.Ε.Πυργιωτάκης Πανεπιστήμιο και ιδεολογία της αγοράς, στο: Ι.Ε.Πυργιωτάκη, Επαίδευση και κοινωνία στην Ελλάδα, οι διαλεκτικές σχέσεις και οι αδιάλακτες συγκρούσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001, σελ. 385 κ.ε. 22 Βλ. Σχετικά Αθ. Ε. Γκότοβος, Ανατομία και πελατειακά δίκτυα στα ελληνικά πανεπιστήμια: Η άλωση του δημόσιου χώρου και η αξιολόγηση της Ανώτατης εκπαίδευσης, στο: περιοδ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ειδικό αφιέρωμα για τα Πανεπιστήμια ΙΙ, τεύχ. 14, σελ. 33-83

7 οφείλουν να διέπουν την έρευνα. 23 Δεν τίθεται έτσι κανένας φραγμός ως προς τα ερευνητικά προϊόντα, που νομιμοποιείται να επιδιώκει το Πανεπιστήμιο και ο καθένας μπορεί να παράγει σχεδόν ό,τι θέλει. 3. Κριτική αποτίμηση Δεν υπάρχει λοιπόν καμία αμφιβολία ότι κάτω από την επίδραση όλων αυτών των συνθηκών και παραγόντων το Πανεπιστήμιο μετασχηματίζεται και υφέρπει αενάως μια λανθάνουσα εκπαιδευτική μεταρρύθμιση με τρόπο αθέατο και ανυποψίαστο. Και είναι η πιο δραστική και αποτελεσματική μεταρρύθμιση, γιατί με όλα τα συντελούμενα μεταβάλλεται τελικά η ουσία, το πρότυπο περί πανεπιστημίου. Και ο νέος ιδεότυπος που αναδύεται συμπαρασύρει το Πανεπιστήμιο στο επίκεντρο της κοινωνίας της αγοράς, το αφήνει να διαποτίζεται από το γενικότερο ανταγωνιστικό κλιμα με κίνδυνο να απωλέσει την ακαδημαϊκότητα, την στοχαστική διάθεση κααι το ήθος του. Και είναι αυτό που μεταβάλλει βαθμιαία τη βαθύτερη ουσία του. Κι ενώ το Πανεπιστήμιο βρίσκεται σ αυτή τη διαπάλη και ταλαντεύεται ανάμεσα στον ακαδημαϊκό ή τον επιχειρησιακό ιδεότυπο, γίνεται λόγος για την αξιολόγησή του. Ωστόσο η αξιολόγηση προϋποθέτει αξίες, από τις οποίες απορρέουν κριτήρια. Κι εδώ τίθεται το ερώτημα: Άραγε ποιες αξίες και ποια κριτήρια θα έχουν το ουσιώδες πρόταγμα στην αξιολόγηση και ποιες θα τεθούν σε δεύτερη μοίρα; Οι αξίες και τα κριτήρια του ακαδημαϊκού Πανεπιστημίου και των πνευματικών αξιών ή τα προτάγματα του επιχειρησιακού Πανεπιστημίοιυ και η σχέση του με την κοινωνία της αγοράς; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά έχουν ιδιαίτερη σημασία γιατί η αξιολόγηση προβάλλει με τον δικό της τρόπο τον δικό της πανεπιστημιακό ιδεότυπο, τον οποίο μάλιστα προτίθεται όχι απλώς να προβάλει, αλλά και να επιβάλει, εάν το αποτέλεσμα της αξιολόγησης συνδεθεί με τη χρηματοδότηση των Πανεπιστημίων. Και αν υπερισχύσει η δεύτερη εκδοχή, αν οι αξίες της αγοράς διεκδικήσουν το πρόταγμα και αγνοηθεί η συμμετοχή του Πανεπιστημίου στον κόσμο των πνευματικών αξιών, ελλοχεύει, πέραν όλων των άλλων κι ένας ακόμη ουσιαστικός κίνδυνος: Το Πανεπιστήμιο να αφομοιωθεί από τον γενικότερο ανταγωνισμό, πνεύμα και τις αξίες του και να συμβάλει με τον δικό του τρόπο στο να υποταχθούν οι εθνικές κουλτούρες στις υπερθνικές και να απορροφηθούν από αυτές. Με τον τρόπο όμως αυτό καταστρατηγείται το πνεύμα της πολυπολιτισμικότητας. Και τότε η πολυπολιτισμικότητα θα εκδιωχθεί από την κοινωνία της αγοράς για να παραμένει απλώς στις ακαδημαϊκές συζητήσεις, ενώ στην πράξη θα επικρατεί μία κουλτούρα και ένας τρόπος ζωής, η κουλτούρα και ο τρόπος των οικονομικώς ισχυρών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Σύντομη επιλογή) 1. Δημ. Βεργίδης, Ελ. Πρόκου, Σχεδιασμός, Διοίκηση, Αξιολόγηση Προγραμμμάτων Εκπαίδευσης Εληλίκων, τόμ. Α, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο 2003 2. Άγγ. Γιαννακόπουλος, Κων. Μάρας, Το δίλημμα του γερμανικού Πανεπιστημίου: Η ανώτατη παιδεία κοινό κοινωνικό αγαθό ή ιδιωτική υπόθεση; Στο: : περιοδ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ειδικό αφιέρωμα για τα Πανεπιστήμια Ι, τεύχ. 13, Σάκκουλας 2005 3. Τάσ. Γιαννίτσης, Παγκοσμιοποίηση και ο μεταβαλλόμενος ρόλος του κράτους, στο: Ηλίας Κατσούλης, Μπλάνκα Ανανιάδη, Σταύρος Ιωαννίδης (βλ. Βιβλιογραφία αριθ. 6) 23 Μια προσπάθεια που ξεκίνησε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης δεν φαίνεται να είχε τη συνέχειά της. Βλ. Μ. Χαρίτου-Φατούρου, Οι όροι διεξαγωγής της έρευνας στο πεδίο του Πανεπιστημίου, στο: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τομέας Φιλοσοφίας, Το Πανεπιστήμιο στην κοινωνία που αναδύεται, (Πανελλήνιο επιστημονικό συνέδριο -Πρακτικά), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σελ. 44 κ.ε.

8 4. Αθ. Ε. Γκότοβος, Ανατομία και πελατειακά δίκτυα στα ελληνικά πανεπιστήμια: Η άλωση του δημόσιου χώρου και η αξιολόγηση της Ανώτατης εκπαίδευσης, στο: περιοδ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ειδικό αφιέρωμα για τα Πανεπιστήμια ΙΙ, Σάκκουλας 2005 5. Διον. Γράβαρη, Ν.Παπαδάκη, Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική μεταξύ κράτους και αγοράς, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005, 6. Ηλίας Κατσούλης, Μπλάνκα Ανανιάδη, Σταύρος Ιωαννίδης, Παγκοσμιοποίηση: Οικονομικές, Πολιτικές, Πολιτισμικές όψεις, εκδ. Ι. Σίδερης, Αθήνα 2003 7. Κώστας Λάβδας, Πολιτική ανάλυση, εκπαιδευτική πολιτική και ομάδες συμφερόντων: Θεωρητικές επισημάνσεις και πλαίσια ανάλυσης πολιτικών στο: Διον. Γράβαρης, Νικ. Παπαδάκης (βλ. Βιβλιογραφία αριθ. 7) 8. Ν. Μουζέλης Κράτος, κοινωνία και αγορά στην πρώιμη και ύστερη νεωτερικότητα στο: Διον. Γράβαρης, Νικ. Παπαδάκης (βλ. Βιβλιογραφία αριθ. 7) 9. Σ. Μπουζάκης, Παγκοσμιοποίηση και εκπαίδευση, στο: Διον. Γράβαρης, Ν. Παπαδάκης (βλ. Βιβλιογραφία αριθ. 7) 10. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τομέας Φιλοσοφίας, Το Πανεπιστήμιο στην κοινωνία που αναδύεται, (Πανελλήνιο επιστημονικό συνέδριο -Πρακτικά), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999 11. Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999 (8η έκδ. 2005), 12. Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Πανεπιστήμιο και Ιδεολογία της αγοράς, στο: Ι.Ε.Πυργιωτάκη Εκπαίδευση και κοινωνία στην Ελλάδα. Οι διαλεκτικές σχέσεις και οι αδιάλακτες συγκρούσεις, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2001 13. Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Εκπαίδευση και κοινωνία στην Ελλάδα. Οι διαλεκτικές σχέσεις και οι αδιάλακτες συγκρούσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001 14. Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Το Πανεπιστήμιο των αξιών: Η πρόταση και η κληρονομιά του Wilhelm von Humboldt, στο: περιοδ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ειδικό αφιέρωμα για τα Πανεπιστήμια Ι, τεύχ. 13, Σάκουλας 2005 15. Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Νέα Πανεπιστημιακά Τμήματα: Προς μία νέα γενιά επιστημόνων; στο: Διον. Γράβαρη, Ν.Παπαδάκη Εκπαίδευση(βλ. Βιβλιογραφία αριθ. 7) 16. Δημ. Θεμ. Τσάτσος, Τα μεγάλα θεσμικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Σαββάλας, Αθήνα 2005 17. Μ. Χαρίτου-Φατούρου, Οι όροι διεξαγωγής της έρευνας στο πεδίο του Πανεπιστημίου, στο: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, (βλ. Βιβλιογραφία αριθ. 10) 18. St. Hall, Dav. Held, Ant. McGrew, H νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Σαββάλας, β έκδ. Αθήνα 2004 19. St. Hall, Br. Gieben, Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Σαββάλας, Αθήνα 2003 20. David Held & Anthony McGrew, Παγκοσμιοποίηση/Αντι- Παγκοσμιοποίηση, ελλην. Μετάφραση, Κατ. Κιτίδη, εκδ. ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ Αθήνα 2004,

9