ΔΙΚΤΥΟ ΑΕΙΦΟΡΩΝ ΝΗΣΩΝ ΔΑΦΝΗ

ΔΙΚΤΥΟ ΑΕΙΦΟΡΩΝ ΝΗΣΩΝ ΔΑΦΝΗ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2006

Ερευνητικό έργο: Έρευνα για την αειφόρο ανάπτυξη στην Κω Ερευνητής: Τζαννής Κωνσταντίνος Επικοινωνία: Τηλέφωνο: 6944 706 305 E-mail: kwarlord11@yahoo.gr Εικόνα εξωφύλλου: Πανοραμική εικόνα από τους πρόποδες του Δικαίου, από το χωριουδάκι Ζια. Στο βάθος διακρίνεται η Ψέριμος. Το τεύχος του ερευνητικού έργου είναι διαθέσιμο από τη διεύθυνση: www.itia.ntua.gr/dafni ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Κίμων Χατζημπίρος E-MAIL: kimon@itia.ntua.gr ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ Ηρώων Πολυτεχνείου 9, Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, 157 80 ΑΘΗΝΑ Τηλ: 210-772 -2896 D I P E ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε-MAIL: dipe@otenet.gr ΧΑΡ. ΤΡΙΚΟΥΠΗ 65, ΑΘΗΝΑ 10680 Τηλ: 210-8848055-6 Fax: 210-8846278 I

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...1 ABSTRACT...2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΑΣΕΙΣ...6 ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ...10 ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΣΥΜΒΟΛΟΥ...42 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΔΡΑΣΕΩΝ ΑΕΙΦΟΡΙΑΣ...43 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...45 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΠΟΨΕΙΣ ΦΟΡΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ...12 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ...23 II

Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στους στην κα Ζ. Τσιρπανλή και στον κ. Α. Βαΐτση, οι οποίοι παρόλο το φόρτο εργασίας τους και το απρόσμενο της επίσκεψής μου, έκαναν ότι περνούσε από το χέρι τους για να με διευκολύνουν στην εργασία μου. Ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ στον Γεωλόγο του Δήμου Κω, Νίκο Ιερομνήμονα για την πολύτιμη βοήθεια του, τις συμβουλές και την παρέα του. Τέλος, σε όσους με βοήθησαν με οποιοδήποτε τρόπο στην συλλογή στοιχείων ή κατά την διάρκεια της συγγραφής. III

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Κως είναι νησί του νοτιονατολικού Αιγαίου και το τρίτο κατά σειρά μεγέθους, των Δωδεκανήσων. Η μορφολογία και το κλίμα της επέτρεψαν στον άνθρωπο να την κατοικήσει από την προϊστορική εποχή. Χαρακτηριστικό είναι ότι την αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Υπάρχουν αρκετές μυθολογικές ιστορίες που δείχνουν την σπουδαιότητα που είχε το νησί για τους αρχαίους. Κατά την διάρκεια των αιώνων πέρασε στα χέρια πολλών κατακτητών και όλοι εκτίμησαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Η εναλλαγή των πολιτισμών άφησε το στίγμα της. Κάθε πολιτισμός έχει αφήσει τις υποδομές του, οι οποίες συνενώνονται με τον επόμενο πολιτισμό. Αυτό συνεχίζεται. Έτσι σήμερα αρκετή από την οργάνωση που έχει το νησί, ιδιαίτερα στον τοπικό κρατικό μηχανισμό, την οφείλει και στην ιταλική κατοχή (1912-1943). Λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, η Κως αποτελεί εδώ και χρόνια έναν δημοφιλή τουριστικό προορισμό. Σήμερα ο τουρισμός βρίσκεται σε σχετική ύφεση. Τα χρήματα αλλά και ο πολυπολιτισμός που ήρθαν μαζί με τους τουρίστες, επέτρεψαν την ανάπτυξη της πρωτεύουσας του νησιού, σε μία σύγχρονη πόλη (με τα θετικά και αρνητικά της γνωρίσματα). Η εικόνα αυτή αλλάζει καθώς απομακρύνεται κανείς από την πόλη, πηγαίνοντας προς τους γραφικούς οικισμούς που βρίσκονται στις πλαγιές του όρους Δίκαιος. Εκεί η εικόνα είναι πολύ διαφορετική με προεξάρχον στοιχείο την ομορφιά του φυσικού τοπίου. Η εικόνα θα αλλάξει πάλι, πηγαίνοντας προς τις τουριστικά ανεπτυγμένες περιοχές (Τιγκάκι) όπου αλλάζει και πάλι τόσο το τοπίο όσο και ο ρυθμός της ζωής. Η γρήγορη ανάπτυξη αρκετά προβλήματα στο νησί. Σε αυτά συγκαταλέγονται η έλλειψη πολεοδομικού σχεδιασμού, η απόρριψη των σκουπιδιών σε χώρους χωρίς κατάλληλη υποδομή, η έλλειψη βιολογικού καθαρισμού στους δυο από τους τρεις δήμους. Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθούν ορισμένες επεμβάσεις που γίνονται στο περιβάλλον χωρίς τις κατάλληλες μελέτες και η υπέρμετρη ανάπτυξη των τουριστικών υποδομών σε βάρος του τομέα της πρωτογενούς παραγωγής. Ευτυχώς στο νησί υπάρχουν αρκετοί νέοι άνθρωποι με ιδέες και όρεξη για δουλειά, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν την κρίσιμη μάζα για την ανάπτυξη δράσεων στον τομέα της αειφορίας. 1

ABSTRACT The island of Kos belongs to the southeast Aegean and is the third at order of size among the islands of Dodecanese. Its morphology and climate allowed people to inhabit it and flourish since the prehistoric age. It is also characteristic that the island is referred in Homers Iliad. There are a lot of myths which show the significance of the island for the ancient Greeks. During the centuries many conquerors laid their hands on Kos and all of them appreciated its characteristics. The changes from the different cultures that passed through the island left their marks. Many civilizations made their pass through the island and each one has left its substructure, which all unified with the next and this carries on until our days. As a consequence to that, the most part of the organization of Kos is due to the Italian Occupation (1912-1943) which set some bases of the local state mechanism. Because of its particular characteristics, Kos is one of the tourists favorite destinations. Kos had its most significant tourism growth during the past, when thousands of tourists visited the island each year. Today tourism is in a relative recession. Because of the big tourist growth, the labour market has focused on tourism and tourist infrastructure, leaving aside the primary production. This had ambiguous results. It profited the tourist growth granting the agricultural ground and water for use by the hotel units, but simultaneously removed people from the countryside, which is a steadier job especially during the period of recession in tourism. Money as well as the multi-culture which came along with the tourists, led into the development of the island s capital, transforming it into a city that has nothing less than other cities of continental Greece. While driving away from the city and heading to the graphical settlements on the sides of mountain Dikaios, the images differ. The landscape there is very different and the natural beauties of Kos can be appreciated. Heading towards the tourist developed regions in Tigaki, the scenery changes again revealing a faster way of living. Many times fast growth in combination with an anachronistic way of thinking and acting has caused some problems, which are not certainly unsolved. These problems are typical that also exist in other regions of Greece which however don t consist with the sustainable development that an island should have. 2

Such problems are, lack of urban planning, disposing waste in areas without the suitable infrastructure (garbage dumps) as well as lack of biological treatment in the 50% of the island. In addition to that we should also indicate as problems, some certain interventions in the environment that are being done without the suitable studies and the immoderate growth of tourist infrastructures at the expense of primary production. Fortunately, there are a lot of young people on the island that are willing to make some actions towards sustainability. This mood for working things out along with the support that they will be provided by the S.D.P.G.I program will lead to the solution of some of the problems. 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή είναι αποτέλεσμα συλλογής στοιχείων παρατηρήσεων και συζητήσεων. Αποτελεί την εικόνα που διαμόρφωσα στηριζόμενος στις γνώσεις μου και στην μέχρι τώρα εμπειρία μου. Προσπάθησα να την αποδώσω περισσότερο περιγραφικά και με την συνοδεία εικόνων που υποστηρίζουν τα γραφόμενα. Αριθμούς και στατιστικά στοιχεία εκτός από αυτά που χρειάζονται απέφυγα να παραθέσω. Αυτό γιατί έκρινα ότι για να γίνουν κατανοητά θα πρέπει πρώτα κάποιος να έχει μια άποψη του χώρου, διαφορετικά οδηγούν σε λάθος συμπεράσματα. Επιπρόσθετα τα αριθμητικά στοιχεία μπορούν να αναζητηθούν σε πολλές από τις μελέτες που υπάρχουν στους Ο.Τ.Α. Θεωρώ την in situ παρατήρηση διαφόρων θέσεων, ως το σημαντικότερο κομμάτι για να διαγνώσει κάποιος τις περιβαλλοντικές πιέσεις που δέχεται μια περιοχή. Κατά την παραμονή στο νησί προσπάθησα να μην επηρεάζομαι και να δέχομαι άκριτα τα λεγόμενα των συνομιλητών μου, τα οποία εξέφραζαν πάντοτε προσωπική άποψη, βασισμένη σε δικές τους εμπειρίες αλλά και στα συμφέροντα της κατηγορίας που εκπροσωπούν. Στις περιπτώσεις όπου μπορούσα να επαληθεύσω τα λεγόμενα με οποιονδήποτε τρόπο το επιχείρησα. 4

Πολύ πριν οι Δώδεκα Θεοί του Ολύμπου πάρουν την εξουσία, τους ανθρώπους κυβερνούσαν τα παιδιά της Γαίας και του Ουρανού. Ήταν οι Γίγαντες ή Τιτάνες. Σε μια μάχη που συντάραξε όλο το σύμπαν, οι Γίγαντες αγωνίστηκαν εναντίον των Ολύμπιων Θεών, των οποίων αρχηγός ήταν ο Δίας γιος του Τιτάνα Κρόνου. Οι Τιτάνες τελικά νικήθηκαν και μετά τη μάχη, ο γίγαντας Πολυβότης έφτασε διαφεύγοντας στη Κω για να βρει καταφύγιο. Ο Θεός της θάλασσας Ποσειδώνας έτρεφε βαθύ μίσος για τον Πολυβότη και τον καταδίωξε μέχρι τη Κω. Όταν ο Ποσειδώνας βρήκε τον Πολυβότη, έσπασε ένα κομμάτι της Κω και το εκτόξευσε εναντίον του, τον πέτυχε και τον σκότωσε. Έτσι σύμφωνα με το μύθο δημιουργήθηκε η Νίσυρος 5

ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΑΣΕΙΣ Το νησί της Κω ανήκει στα Δωδεκάνησα. Είναι τρίτο σε μέγεθος μετά τη Ρόδο και την Κάρπαθο. Το κλίμα είναι γλυκό, χειμώνα καλοκαίρι. Η μορφολογία του εδάφους και τα άφθονα νερά ευνοούν την παραγωγή γεωργικών προϊόντων. Παρουσίες ερειπίων και διαφόρων ευρημάτων ζωντανεύουν μνήμες από αδιάκοπο πολιτισμό έξι χιλιάδων χρόνων. Το νησί συνδυάζει τα στοιχεία της παράδοσης με το σήμερα και έχει αναπτύξει τα χαρακτηριστικά των εξελιγμένων σύγχρονων κοσμοπολίτικων παραθεριστικών κέντρων. Η σημερινή πρωτεύουσα έχει την ίδια ονομασία με το νησί. Συνδυάζει σύγχρονα κτίρια με οικοδομήματα και ερείπια πολλών εποχών. Ολόκληρο το νησί έχει γνωρίσει σημαντικές καταστροφές από σεισμούς στην αρχαιότητα. Η ζωή κατά τους θερινούς μήνες δεν σταματά, είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο. Ψαράδες, έμποροι, καΐκια, τουρίστες, εναλλάσσονται στο χώρο του λιμανιού και της πόλης και δίνουν ένα διαφορετικό χρώμα στον τρόπο ζωής. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΝΗΣΙ Η ιστορία της Κω πηγαίνει πίσω στο παρελθόν. Οι φυσικές της ομορφιές και τα χαρακτηριστικά της είναι τέτοια που επέτρεψαν σε διάφορους πολιτισμούς να ακμάσουν (βλ. Παράρτημα). Το νησί της Κω βρίσκεται νότια της Καλύμνου και βόρεια της Νισύρου και απέχει περίπου 4 μίλια από την Τουρκία. Έχει επιφάνεια 290 τετρ. Χιλιόμετρα, μήκος 45 χιλιόμετρα και πλάτος 2 11 χιλιόμετρα. Είναι επίμηκες πεδινό στο μεγαλύτερο μέρος του ενώ το σημαντικότερο όρος του είναι ο Δίκαιος στο νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού με ύψος 846 μέτρα. Ο Δήμος Κω με έκταση 65.100 στέμματα, βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του νησιού. Έχει έκταση 65.100 στρέμματα. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του Δήμου συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσα, η οποία έχει έκταση 9.830 στρέμματα. Ο Δήμος Δικαίου αποτελείται από τις παλιές κοινότητες Ασφενδιού και Πυλίου. Βρίσκεται στο κέντρο του νησιού και έχει έκταση 62.600 στρέμματα. Ο Δήμος Ηρακλειδών αποτελείται από τις παλιές κοινότητες 6

Αντιμάχειας, Καρδάμαινας και Κεφάλου. Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού και έχει έκταση 156.300 στρέμματα. Το κλίμα του νησιού χαρακτηρίζεται από ήπιο χειμώνα και ξηρό καλοκαίρι, με επικράτηση συχνά ισχυρών ανέμων. Οι μέτριες βροχοπτώσεις πέφτουν κυρίως κατά τη διάρκεια του χειμώνα και το ετήσιο εύρος της θερμοκρασίας είναι σχετικά μικρό. Η Κως έχει ορισμένα ιδιαίτερα γεωλογικά χαρακτηριστικά. Στο νησί μπορεί κάποιος να συναντήσει όλες τις κατηγορίες πετρωμάτων. Αντιπροσωπεύονται ηλικίες από την παλαιοζωική εποχή έως σήμερα. (βλ. Παράρτημα). Από ιστορικά στοιχεία γνωρίζουμε ότι η περιοχή της Κω έχει πληγεί από μεγάλους σεισμούς. Με βάση τις καταγραφές του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου στον ελληνικό χώρο, φαίνεται ότι σχεδόν όλη η σεισμικότητα συγκεντρώνεται στη θαλάσσια περιοχή που βρίσκεται στα νότια, στον δίαυλο Κω - Νισύρου. Η συντριπτική πλειοψηφία των σεισμικών γεγονότων αποτελείται από μικρούς σχετικά σεισμούς (Μ<5.0) μικρού βάθους που πιθανότατα οφείλονται στην ηφαιστειότητα της περιοχής. Αντίθετα πιο κοντά στην Κω υπάρχουν σεισμοί που έχουν γίνει σε μεγαλύτερα βάθη και με μεγαλύτερα μεγέθη. συγκεκριμένα τρία γεγονότα, στις 7-2-1968 (Μ=5.0, D=150χλμ), στις 27-9-1983 (Μ=5.2, D=165χλμ) και στις 12-4-1996 (Μ=5.0, D=156χλμ). Η σεισμικότητα της ευρύτερης περιοχής της νήσου Κω την περίοδο 1964-2003. 7

ΓΕΝΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η νήσος Κως αποτελείται από τους εξής τρεις Δήμους: Κω, Δικαίου και Ηρακλειδών. Σύμφωνα με την απογραφή της ΕΣΥΕ του 2001 ο Δήμος Κω έχει πληθυσμό 17.890 κατοίκους. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του Δήμου συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσα. Ο Δήμος Δικαίου έχει πληθυσμό 6.094 κατοίκους. Ο Δήμος Ηρακλειδών είναι ο ποιο μεγάλος σε έκταση δήμος του νησιού. Ο πληθυσμός του είναι 6.963 κάτοικοι. Λόγω της τουριστικής κίνησης παρουσιάζονται έντονες πληθυσμιακές διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια του έτους. Η αναμενόμενη ετήσια δημογραφική αύξηση με εκτιμήσεις της τελευταίας πενταετίας υπολογίζεται προσεγγιστικά στο 5%. Η πληθυσμιακή εξέλιξη του νησιού (σύμφωνα με προηγούμενες απογραφές μόνιμου πληθυσμού της Ε.Σ.Υ.Ε. για τα έτη 1951-2001),δίνεται στη συνέχεια: Πληθυσμιακή Εξέλιξη της νήσου Κω 1905 1947 1951 1961 1971 1981 1991 2001 1.967 2.661 Ασφενδιού 2.500 2.590 1.594 1.723 2.741 3.205 1.291 2.018 Πυλί 2.092 1.883 1.508 1.816 2.630 2.889 2.000 2.008 Αντιμάχεια 2.061 1.720 1.428 1.676 2.392 2.573 600 1.365 Καρδάμαινα 1.374 1.229 1.010 1.212 1.451 1.783 1.405 1.809 Κέφαλος 1.886 1.861 2.197 2.072 2.451 2.609 5.789 8.684 Κως 8.863 8.904 8.913 11.851 14.714 17.890 13.052 18.545 Νήσος 18.776 18.187 16.650 20.353 26.379 30.949 Πληθυσμιακή Εξέλιξη της νήσου Κω (από Αναπτυξιακή Δωδεκανήσου) Η Κως αποτελεί τον τέταρτο τουριστικό προορισμό της Ελλάδας. Είναι φανερό ότι οι περισσότερες υποδομές του νησιού και τα περισσότερα επαγγέλματα θα σχετίζονται με το τουριστικό προϊόν ή θα βασίζονται σε αυτό. Επικουρικά ή συμπληρωματικά είναι τα επαγγέλματα που σχετίζονται με την πρωτογενή παραγωγή. Αυτοί που ασχολούνται αποκλειστικά με τον πρωτογενή τομέα είναι πολύ λίγοι, αν και υπάρχουν πολλές δυνατότητες. Βασικά επαγγέλματα είναι εργαζόμενοι και οι επιχειρηματίες στον τομέα της ξενοδοχείας, της εστίασης, της παροχής υπηρεσιών και της διασκέδασης. Υπάρχουν πολυάριθμες επιχειρήσεις αυτού του είδους. Παράλληλα με τον τουρισμό αναπτύσσεται το εμπόριο με επιχειρήσεις ειδών πρώτης ανάγκης, καθώς και ειδών πολυτελείας που ο τουρίστας βρίσκει σε χαμηλότερη τιμή από ότι στη χώρα του (προσανατολισμένη αγορά προς του ξένους). Στις τουριστικές επιχειρήσεις βρίσκουν εργασία και πολλοί υπάλληλοι που στελεχώνουν τις απαιτούμενες θέσεις εποχιακά. 8

Τα στοιχεία για την ανεργία που διαθέτουμε για το Δήμο Κω είναι της απογραφής του 1991. Αν λάβουμε υπ όψιν την αύξηση του πληθυσμού, την κρίση στον τουριστικό τομέα και τους οικονομικούς μετανάστες που διαμένουν στο νησί, τότε σίγουρο είναι ότι αυτοί οι αριθμοί θα είναι αυξημένοι κατά πολύ. OTA Α' ΓΕΝΗΣ 217 Β' ΓΕΝΗΣ 1187 Γ' ΓΕΝΗΣ 3885 ΔΕΝ ΔΗΛΩΣΑΝ 360 ΣΥΝΟΛΟ 5649 ΟΙΚ. ΕΝΕΡΓΟΙ 5923 ΟΙΚ. ΕΝΕΡΓΟΙ ΚΑΤΩ ΤΩΝ 25 1247 ΑΝΕΡΓΟΙ 274 Στοιχεία ανεργίας το 1991 (Τράπεζα πληροφοριών Δωδεκάνησος) Στο νησί υπάρχει νοσοκομείο που βρίσκεται στην πόλη της Κω. Οι ανάγκες μεταφοράς των ασθενών καλύπτονται με ένα ασθενοφόρο. Στους άλλους δήμους υπάρχουν περιφερειακά και αγροτικά ιατρεία. Όμως το επίπεδο περίθαλψης θεωρείται μέτριο. Ο τομέας της εκπαίδευσης θεωρείται καλός μιας και υπάρχουν αρκετά σχολεία όλων των βαθμίδων σε κάθε δήμο, καθώς και βρεφονηπιακοί σταθμοί για παιδιά προσχολικής ηλικίας. Για την εξυπηρέτηση των πολιτών λειτουργούν Κ.Ε.Π. Επίσης στους δήμους λειτουργούν γραφεία ένταξης αλλοδαπών για την καταγραφή και την χορήγηση άδειας. Στο επαρχείο λειτουργεί γραφείο για συμβουλές σε νέους αγρότες. Στο νησί υπάρχουν αρκετοί συνεταιρισμοί και σύλλογοι που ασχολούνται με εργασιακά θέματα, τον αθλητισμό και την προστασία του περιβάλλοντος. Στον τομέα της κοινωνικής μέριμνας, υπάρχει γηροκομείο παράρτημα Ερυθρού Σταυρού και αγαθοεργοί σύλλογοι. Τέλος υπάρχουν δικαστήρια και επανορθωτικές φυλακές. Στο νησί υπάρχει επίσης ιδιωτική τηλεόραση και ραδιόφωνο. 9

ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ Οι χρήσεις γης καθορίζονται από τη μορφολογία του εδάφους, το υπάρχον υδάτινο δυναμικό και την εν γένει ανάπτυξη. Συγκεκριμένα, η κατανομή του νησιού σε χρήσεις, απεικονίζεται στον παρακάτω πίνακα: Χρήση Γης Έκταση (στρέμματα) % άση 21.000 7,2 Χορτολιβαδικές εκτάσειςβοσκότοποι ασικές εκτάσεις (θαμνώδης βλάστηση) 70.000 24,1 40.000 13,8 Γεωργική γη 110.000 37,9 Λοιπές εκτάσεις 49.000 16,9 ΣYNOΛΟ 290.000 100,0 Αριθμητικά στοιχεία χρήσεων γης (στοιχεία από δασονομείο 2006) Με βάση τα παραπάνω είναι προφανές ότι το μεγαλύτερο ποσοστό της έκτασης, καταλαμβάνεται από γεωργική γη και βοσκότοπους (δημόσιους και ιδιωτικούς), δάση και δασικές εκτάσεις. Η Κως παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα για τον ελληνικό χώρο. Όλη η επιφάνεια της είναι αποτυπωμένη σε τοπογραφικούς χάρτες, όπου αναγράφονται οι μερίδες ιδιοκτησίας. Δηλαδή, έχει κτηματολόγιο. Αυτό κατασκευάσθηκε μεταξύ 1927 και 1932 ενώ βρισκόταν υπό Ιταλική διοίκηση. Το αρχείο των Ιταλών χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα με μερικές συμπληρώσεις. Είναι χωρισμένο σε μερίδες που σχετίζονται με την γη. Χάρις σε αυτό δεν έχουμε την κατασκευή αυθαίρετων κτισμάτων. Επιπρόσθετα προσφέρει την δυνατότητα επιστημονικής παρατήρησης των φαινομένων διάβρωσης και απόθεσης που συμβαίνουν στο χρόνο. 10

Όμως το κτηματολόγιο για να είναι σήμερα λειτουργικό χρειάζεται επικαιροποίηση, ψηφιοποίηση και μετατροπή (το ιταλικό σύστημα συντεταγμένων δεν είναι συμβατό με το ελληνικό εθνικό σύστημα). Τέλος, παρότι η ύπαρξη του κτηματολογίου που θέτει τις βάσεις για «γεωγραφική» δουλεία σε ο,τι αφορά τις χρήσεις γης, κάθε Δήμος του νησιού ακολουθεί διαφορετική πορεία στις εφαρμογές Χάρτης διοικητικών διαμερισμάτων Κω (Δήμος Κω) ΔΗΜΟΣ ΚΩ Θα ξεκινήσουμε από το Δήμο Κω μιας και αποτελεί τον παλαιότερο Δήμο. Ο Δήμος Κω, έχει χωροταξικό σχεδιασμό και καθορισμένες Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου. Η ύπαρξη γενικού πολεοδομικού σχεδίου επέτρεψε την σχετικά προγραμματισμένη ανάπτυξη. Ο τελευταίος καθορισμός των Ζ.Ο.Ε. 1 έγινε το 1989. Νέα αναθεώρηση είναι αναγκαία για την επικαιροποίηση των στοιχείων. Τοπογραφικά ο δήμος παρουσιάζει ήπιο ανάγλυφο. Καταλαμβάνει το 1 ΦΕΚ 427Δ/ 16-06-89 Λεπτομέρειες στο παράρτημα 11

βόριο τμήμα του νησιού. Στην πόλη της Κω βρίσκεται το κεντρικό λιμάνι, η μαρίνα και πολλές τουριστικές εγκαταστάσεις. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως οικισμός 2 ου επιπέδου. Οι περισσότερες παραλίες είναι με άμμο ενώ πηγαίνοντας προς την περιοχή Θερμά βρίσκουμε πετρώδεις παραλίες. Στις αρχές τις δεκαετίας του 1990 ο Δήμος της Κω βρέθηκε στην πρωτοπορία πολλών νέων εφαρμογών. Μια από αυτές είναι και η χρήση Γεωγραφικού Συστήματος πληροφοριών ή όπως είναι ευρέως γνωστό G.I.S. Ενώ όμως τα πρώτα χρόνια το σύστημα χρησιμοποιήθηκε αρκετά και αναβαθμίσθηκε, τα τελευταία χρόνια εγκαταλείφθηκε και δεν αξιοποιήθηκε όπως θα έπρεπε. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε την πολεοδομία του δήμου, η οποία δεν χρησιμοποιεί G.I.S. και τα κτίσματα καταγράφονται σε βιβλίο πρωτοκόλλου περιγραφικά. Ζώνες οικιστικού ελέγχου Δ. Κω 12

ΔΗΜΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ Ο Δήμος Δικαίου προήλθε από την συγχώνευση δύο κοινοτήτων που σήμερα αποτελούν τα αντίστοιχα δημοτικά διαμερίσματα, του Ασφενδίου και του Πυλίου. Σε έκταση είναι ο μικρότερος δήμος, καλύπτει περίπου 62.600 2 και βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του νησιού. Έχει την ιδιομορφία να περιλαμβάνει παλιούς και νέους οικισμούς, όπως για παράδειγμα το Πυλί και το Ζιπάρι. Το Πυλί είναι παλαιότερο του 1923, ενώ αντίθετα το Ζηπάρι είναι νέος οικισμός. Παρουσιάζει την μεγαλύτερη ποικιλομορφία στο ανάγλυφο διαθέτοντας ορεινές, πεδινές και παραλιακές περιοχές. Σε μεγάλο βαθμό ο δήμος εξαρτάται από τις υπηρεσίες που εδρεύουν στην πόλη της Κω. Ο δήμος δεν διαθέτει πολεοδομικό σχεδιασμό. Οι πολεοδομικές διαδικασίες γίνονται από το πολεοδομικό γραφείο του επαρχείου που εδρεύει στην πόλη. Η έλλειψη πολεοδομικού σχεδίου έχει ως συνέπεια σοβαρά προβλήματα που σχετίζονται με τις χρήσεις γης. Παράδειγμα η ζώνη προστασίας της αλυκής που αποτελεί και αντικείμενο αντιπαραθέσεων σε ότι αφορά την έκτασή της. Στο Δήμο Δικαίου υπάρχουν ορισμένες από τις πιο όμορφες παραλίες του νησιού. Σε όλες τις δυτικές ακτές, όπως στο Τιγκάκι, στο Μαρμάρι και νοτιότερα, υπάρχουν παραλίες με άμμο και σε πολλές θέσεις διατηρείται το αμμοθινικό σύστημα που έχει σχηματιστεί κατά τη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου. Ο Δήμος, έχει και ορεινό ανάγλυφο. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνει οικισμούς που έχουν χαρακτηριστεί ως ζώνες ιδιαίτερου φυσικού κάλους 3 των οποίων οι πολεοδομικές εργασίες περνούν από Σ.Χ.Ο.Π. Αυτοί είναι οι οικισμοί που βρίσκονται από το Λαγούδι και υψηλότερα. Σε μια προσπάθεια ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού και αξιοποίησης του ορεινού τοπίου, ο Δήμος έχει κατασκευάσει μονοπάτια μέσα στο δάσος και υποδομή ικανή να προσελκύσει τουρίστες. Συμπερασματικά το νησί δεν βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση από άποψη γεωγραφικών δεδομένων. Το πρόβλημα βρίσκεται στον καθορισμό χρήσεων γης και πολεοδομικού σχεδιασμού, στους δήμους που δεν έχουν. Είναι επιτακτικό να προχωρήσει το γενικό πολεοδομικό σχέδιο του Δήμου Δικαίου λόγω της ανάπτυξης που παρουσιάζει. Ταυτόχρονα θα πρέπει να δοθεί περισσότερη προσοχή στον ορεινό όγκο, να προστατευθούν και να αναδειχθούν περισσότερο οι ορεινοί οικισμοί και τα αρχαία που αποτελούν πόλο έλξης τουριστών. 2 Στοιχεία από Μπουζιώτας και συνεργατες. Βλπ. βιβλιογραφία 3 Βλπ. Φωτογραφική αποτύπωση χώρου. 13

ΕΝΕΡΓΕΙΑ Οι ενεργειακές ανάγκες του νησιού εξυπηρετούνται από έναν αυτόνομο Σταθμό Παραγωγής Ηλεκτρικού Ρεύματος που βρίσκεται στην περιοχή του Μαστιχαριού. Ο σταθμός έχει εγκατεστημένη ονομαστική ισχύ 100 MWatt και αποτελείται από 10 μονάδες. Η κατασκευή του ξεκίνησε την περίοδο 1993-1994 όπου και μπήκε σε λειτουργία η πρώτη μονάδα. Ο σταθμός χρησιμοποιεί Μαζούτ για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ενώ έχει και μονάδα που χρησιμοποιεί ως καύσιμο Diesel για περιπτώσεις ανάγκης. Η εγκατεστημένη ισχύς αυτή τη στιγμή καλύπτει τις ανάγκες και τις μεγαλύτερες αιχμές, σε αντίθεση με το παρελθόν όπου βρισκόταν σε οριακή λειτουργία. Η συντήρηση των ηλεκτροπαραγωγικών μονάδων γίνεται ανά δυο χρόνια. Μελλοντικά, για την επόμενη πενταετία υπολογίζεται η εγκατάσταση επιπλέον 25 MWatt λόγω των αυξανόμενων αναγκών. Επειδή το νησί είναι τουριστικό και το καλοκαίρι υπάρχει αυξημένη ζήτηση ρεύματος ο χρόνος χωρίζεται σε δύο περιόδους, τη θερινή και τη χειμερινή. Οι μέγιστες ωριαίες αιχμές όπως δίνονται από την Δ.Ε.Η. είναι για τη θερινή περίοδο 78 έως 80 MWatt ενώ για τη χειμερινή περίπου 50 MWatt. Πρέπει να σημειωθεί ότι το νησί βρίσκεται διασυνδεδεμένο και με τα νησιά Τήλο, Ψέριμο και Νίσυρο που τροφοδοτούνται από τον κεντρικό σταθμό. Για περιπτώσεις ανάγκης η Τήλος και η Νίσυρος έχουν σταθμούς σε εφεδρεία. Η κατανάλωση καυσίμου είναι κατά μέσο όρο 195 gr μαζούτ ανά KWh και η μέγιστη ημερήσια κατανάλωση καυσίμου που παρατηρείται κατά την θερινή περίοδο είναι 240 tn, ενώ το χειμώνα η κατανάλωση πέφτει στο μισό. Η τροφοδοσία σε καύσιμη ύλη γίνεται από δεξαμενές που βρίσκονται σε διπλανό χώρο. Αυτές τροφοδοτούνται με 15 περίπου φορτία μαζούτ ετησίως και με 2 έως 3 φορτία diesel. Η τροφοδοσία γίνεται από αγκυροβόλιο και αγωγό 600 μέτρα μέσα στη θάλασσα. Διαφυγές από τις δεξαμενές δεν παρατηρούνται. Το δίκτυο διανομής της ηλεκτρικής ενέργειας είναι μέσης τάσης (20 KVolt) και είναι εναέριο με ορισμένες μικρές εξαιρέσεις. Είναι αρκετά παλαιό με συχνά προβλήματα και βλάβες και έχει υψηλές απώλειες. Γι αυτό, έχει δρομολογηθεί η κατασκευή νέου δικτύου, 150 KVolt, εναέριου στο μεγαλύτερο κομμάτι του, με σχεδιασμό υπογειοποίησης του 2 km περίπου έξω από την πόλη της Κω όπου θα υπάρχει και σταθμός υποβιβασμού της τάσης. Το θαλασσινό νερό που χρησιμοποιείται για την ψύξη επιστρέφει στην θάλασσα καθαρό μόνο με θερμική επιβάρυνση μιας και δεν 14

χρησιμοποιούνται χημικά. Η αέρια ρύπανση από το σταθμό γίνεται αισθητή για ορισμένες διευθύνσεις ανέμων που οδηγούν τα καυσαέρια προς τους οικισμούς, κάτι που οφείλεται και στο ύψος της καμινάδας του εργοστασίου που έχει κρατηθεί μικρό, για λόγους μείωσης της οπτικής όχλησης. Πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι η θέση του εργοστασίου δεν δημιουργεί αισθητική όχληση και δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό. Οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας δεν είναι ανεπτυγμένες πλήρως στο νησί. Στο νότιο τμήμα του νησιού στο ακρωτήριο της Κεφάλου υπάρχουν 2 αιολικά πάρκα σύμπραξη Ρόκας Δ.Ε.Η. 50%. Στα σχέδια είναι η ανάπτυξη αιολικού πάρκου για την τροφοδοσία μέρους της ηλεκτρικής ενέργειας της μονάδας του βιολογικού καθαρισμού. Από τις προτεινόμενες λύσεις για την έστω και εν μέρει ανεξαρτητοποίηση του νησιού από τα ορυκτά καύσιμα είναι η εκμετάλλευση και άλλων πηγών ενέργειας. Για παράδειγμα το γειτονικό νησί της Νισύρου έχει μεγάλο γεωθερμικό πεδίο και η διασύνδεση είναι εύκολη. ΣΤΕΡΕΑ ΑΠΟΒΛΗΤΑ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ Χ.Α.Δ.Α. Δήμου Δικαίου 15

Στην Κω, η απόρριψη των σκουπιδιών γίνεται σε Χώρους Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων (ΧΑΔΑ). Πιο συγκεκριμένα, στους δύο δήμους του προγράμματος υπάρχουν σε λειτουργία δυο Χ.Α.Δ.Α. ενώ παλιότερες θέσεις έχουν σταματήσει να λειτουργούν και έχουν αποκατασταθεί ή βρίσκονται σε στάδιο 4 αποκατάστασης. Στους Χ.Α.Δ.Α. του νησιού, καταλήγουν κάθε είδους απορρίμματα όπως οικιακά, βιοτεχνικά, δομικά υλικά και κλαδέματα κήπων, ενώ δεν είναι εξακριβωμένο εάν καταλήγουν και νοσοκομειακά απόβλητα. Μεταξύ των απορριμμάτων βρίσκονται και αρκετά επικίνδυνα, όπως μπαταρίες, pvc, λάστιχα, ορυκτέλαια αυτοκινήτων και φυτοφάρμακα. Χ.Α.Δ.Α Κω. Το φορτηγό του δήμου μόλις έχει αδειάσει κλαδέματα τα οποία τοποθετούνται έτσι ώστε να συντηρήσουν την φωτιά Για την μείωση του όγκου των απορριμμάτων προτιμάται η καύση η οποία γίνεται υπό ανεξέλεγκτες συνθήκες και ο καπνός είναι ορατός από πολλά σημεία του νησιού. Θετικό είναι ότι υπάρχουν στο χώρο δεξαμενές με νερό για τις ανάγκες πυρόσβεσης. Σε συζητήσεις με κατοίκους, όλοι θεώρησαν ως πρόβλημα την λειτουργία των Χ.Α.Δ.Α. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Χ.Α.Δ.Α. του Δήμου Κω 4 Χ.Α.Δ.Α. Δήμου Δικαίου 16

βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από το Ασκληπιείο, έναν από τους πιο τουριστικούς προορισμούς του νησιού. Σημαντικό μειονέκτημα είναι η υποτυπώδης περίφραξή την οποία εύκολα μπορούν να περάσουν άνθρωποι και ζώα. Τα σκουπίδια γίνονται τροφή για τα ζώα, κυρίως αδέσποτα, αλλά και αιγοπρόβατα που τα ίδια ή παράγωγα τους, καταλήγουν πιθανώς στην κατανάλωση. Πρέπει όμως να αναφερθεί δεν υπάρχον απορρίμματα και μπάζα πεταμένα σε διάσπαρτα σημεία των δύο Δήμων, ενδεικτικό ότι ο τομέας τις αποκομιδής και του καθαρισμού λειτουργεί καλά. Στα σχέδια είναι η κατασκευή Χ.Υ.Τ.Α., στη θέση Ματιάδες που θα εξυπηρετεί και τους τρεις δήμους και θα βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του νησιού. Η επιλογή της θέσης ίσως παρουσιάσει προβλήματα 5 στο μέλλον. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Στους δύο Δήμους που συμμετέχουν στο πρόγραμμα δεν παρουσιάζονται προβλήματα με το νερό. Ο Δήμος Ηρακλειδών που βρίσκεται στο νότιο τμήμα του νησιού είναι ο μόνος που φαίνεται να παρουσιάζει κάποια προβλήματα. Τα μετεωρολογικά δεδομένα που παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα αποτελούν τις μέσες τιμές που καταγράφηκαν από το Σταθμό της Κω της μέσης θερμοκρασίας για τα έτη 1981-1997 και της μέσης βροχόπτωσης για τα έτη 1982-2002. Μήνας Μέση θερμοκρασία Μέση μέγιστη θερμοκρασία Μέση ελάχιστη θερμοκρασία Ολικό ύψος βροχήςμήνα ( ο C) ( ο C) ( ο C) (mm) Ιανουάριος 11,0 13,6 8,8 91,0 Φεβρουάριος 10,5 13,2 8,1 86,9 Μάρτιος 12,1 15,0 9,5 86,4 Απρίλιος 15,4 18,8 12,3 31,9 Μάιος 19,5 23,3 15,8 11,1 5 Γεωλογικά υδρογεωλογικά 17

Ιούνιος 23,8 28,0 19,6 9,5 Ιούλιος 25,9 30,4 21,7 2,2 Αύγουστος 25,4 30,0 21,8 26,0 Σεπτέμβριος 23,2 27,4 19,9 19,4 Οκτώβριος 19,3 23,0 16,6 36,1 Νοέμβριος 15,0 17,8 12,8 81,9 Δεκέμβριος 12,3 14,8 10,2 119,9 ΕΤΗΣΙΑ 17,8 21,3 14,8 602,3 Στοιχεία θερμοκρασίας βροχής περιόδων 1981-1997 και 1982-2002 αντίστοιχα (στοιχεία από Φραντζής 2004) Στο νησί δεν υπάρχει κάποιος ποταμός συνεχούς ροής. Οι περισσότεροι είναι χείμαρροι και λειτουργούν κατά την περίοδο τον βροχών. Μικρά ρυάκια συνεχούς ροής τροφοδοτούνται από πηγές. Ορισμένες από τις πηγές είναι συνεχόμενης ροής και σε ορισμένες από αυτές υπάρχουν έργα υδρομάστευσης από την εποχή των Ιταλών. Τέτοιου είδους πηγές και νερό χρησιμοποιεί ο δήμος Δικαίου για την ύδρευσή του, σε αντίθεση με το Δήμο Κω, που χρησιμοποιεί νερό από γεωτρήσεις. Το νερό των πηγών θεωρείται πολύ καλής ποιότητας. Οι ανάγκες σε νερό κατά τους θερινούς μήνες είναι πολύ μεγάλες. Ο τουριστικός τομέας καταναλώνει πολύ υψηλές ποσότητες. Η κατάσταση εξισορροπείται επειδή δεν υπάρχει ιδιαίτερα ανεπτυγμένος γεωργικό τομέας. Δηλαδή η γεωργία έχει παραχωρήσει το νερό της στον τουρισμό. Παρόλα αυτά υπάρχουν υδρομαστευτικά έργα με στόχο να ικανοποιήσουν και αρδευτικές ανάγκες αλλά και νερό οικιακής χρήσης. Γεωτρήσεις συναντάμε σε διάφορα σημεία του νησιού ιδιαίτερα στα πεδινά τμήματα. Υπάρχουν πάρα πολλές νόμιμες και παράνομες. Σχεδόν κάθε ιδιοκτησία έχει και από μία γεώτρηση. Το ίδιο κάνουν και οι μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες για να μειώνουν το κόστος από την κατανάλωση νερού. Η χωρίς σχεδιασμό διάνοιξη γεωτρήσεων σε συνδυασμό με, την μικρή απόσταση της μιας από την άλλη, την υπεράντληση και την μικρή απόσταση από την παραλιακή ζώνη, έχουν οδηγήσει σε σημάδια υφαλμύρωσης των υδροφορέων στην περιοχή κοντά στην παραλία. Την κατάσταση δυσχεραίνουν και περίοδοι ανομβρίας που εμφανίζονται ανά μερικά χρόνια. Πηγές συναντώνται σε αρκετά σημεία του νησιού και κυρίως στο κεντρικό τμήμα του. Ο τύπος τους εξαρτάται από τις υδρεογεωλογικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή. Ο Δήμος Δικαίου τροφοδοτείται, κυρίως από πηγές μεγάλων παροχών, συνεχόμενης λειτουργίας. Η συνεχόμενη ροή ορισμένων από αυτές έχει δημιουργήσει μικρή λίμνη στο 18

Πυλί. Πηγή μόνιμης ροής Ζια Λόγω υπεραντλήσεων ορισμένες πηγές έχουν αποκτήσει μια περιοδικότητα στην λειτουργία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η πηγή που βρίσκεται στην περιοχή του Ασκληπιείου η οποία παλαιότερα είχε συνεχή ροή ενώ στις μέρες μας στερεύει τους θερινούς μήνες. Στο νησί συναντώνται σε τουλάχιστον δυο σημεία θερμές πηγές. Αυτές βρίσκονται στο βορειοανατολικό και ανατολικό τμήμα του νησιού, στις περιοχές Εμπρός Θερμά και Πίσω Θερμά. Η ύπαρξη τους φανερώνει το γεωθερμικό πεδίο που υπάρχεί στο νησί. Στην περιοχή Εμπρός Θερμά υπήρχε κατά το παρελθόν, υποδομή για ιαματικά λουτρά. Τώρα χρησιμοποιείται περισσότερο ως αξιοθέατο. Η περιοχή Πίσω θερμά είναι προσβάσιμη μόνο δια θαλάσσης. 19

Άποψη από ψηλά. Λιμνοδεξαμενή δήμου Κω Στην προσπάθεια εξασφάλισης νερού, έχουν γίνει ορισμένα έργα ορεινής υδρονομίας. Από το Υπουργείο Γεωργίας έχουν κατασκευαστεί φράγματα στις περιοχές Άγιος Νεκτάριος και Μεσσαριά. Το νερό συγκεντρώνεται σε αυτά και οδηγείται σε λιμνοδεξαμενές. Η μία λιμνοδεξαμενή βρίσκεται μέσα στα όρια του Δήμου Κω ενώ η άλλη μέσα στα όρια του Δήμου Δικαίου. Η λιμνοδεξαμενή της Μεσαριάς λειτουργεί κανονικά. Αντίθετα η άλλη, εμφάνισε προβλήματα λειτουργίας, λόγω της μικρής υδραυλικής διαφοράς μεταξύ δεξαμενής και έργου υδατοσυλλογής. Με έργα που έγιναν υπολογίζεται ότι από το χειμώνα του 2006 η δεξαμενή θα λειτουργήσει κανονικά. Το λίγο νερό που βρίσκεται αποθηκευμένο αυτή τη στιγμή χρησιμοποιείται για αρδευτικούς σκοπούς. Κατάντη της δεξαμενής υπάρχουν εγκαταστάσεις καθαρισμού του νερού για να χρησιμοποιείται και ως πόσιμο. Η Κως υδροδοτείται από 23 γεωτρήσεις με παροχές από 15 έως 80 m 3 /h. Το νερό που διαθέτει η Δ.Ε.Υ.Α.Κ. καλύπτει εξ ολοκλήρου τις υδρευτικές ανάγκες. Κατά το παρελθόν, η Δ.Ε.Υ.Α.Κ. χρηματοδότησε το πρόγραμμα Εκτίμηση και διαχείριση υδατικού δυναμικού νήσου Κω που εκπονήθηκε από το Ε.Μ.Π. Τα αποτελέσματα του προγράμματος για την περίοδο 1982-1996 έδειξαν αρνητικό αθροιστικό ισοζύγιο μεταξύ βροχοπτώσεων και χρησιμοποιούμενου νερού. Σημειώνεται ότι η Δ.Ε.Υ.Α.Κ. είναι από τα τμήματα του δήμου που λειτουργούν παρά πολύ καλά. Στα 20