ΕΥΑΝΘΙΑ ΒΑΣΩ ΑΝΤΩΝΙΟΥ Ιστορικός αρχαιολόγος συγγραφέας ΧΩΡΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΧΑΛΚΗ ύο χιλιόµετρα δυτικά του Ιµπορειού, του µοναδικού σήµερα οικισµού της Χάλκης, βρίσκονται τα ερείπια του Χωριού, του µεγαλύτερου οικισµού της αρχαίας και µεσαιωνικής Χάλκης. Οι λιγοστές και σύντοµες αρχαίες αναφορές µιλούν για την Χάλκη ή Χαλκεία, ως ένα νησί κατοικηµένο κοντά στην Ρόδο 1 ή που ανήκει στη Ρόδο 2. Ο Θουκυδίδης αποκαλεί το νησί Χάλκη και αναφέρει ότι χρησίµευσε ως ορµητήριο για τον στόλο των Αθηναίων εναντίον του πελοποννησιακού στόλου που βρισκόταν στη Ρόδο 3. Ο Στράβων την αποκαλεί Χαλκία και µιλά για ένα οικισµό µε το ίδιο όνοµα, ένα λιµάνι και ένα ναό α- φιερωµένο στον Απόλλωνα 4. Αυτός ο οικισµός δεν είναι άλλος από το Χωριό, που τα ερείπια του καλύπτουν µια µεγάλη έκταση και τα θεµέλια της αρχαίας ακρόπολής του, τα µοναδικά σε όλο το νησί, είναι ακόµα ορατά κάτω από τα ερείπια ενός κάστρου. Για άγνωστους λόγους ο οικισµός Χάλκη αλλάζει όνοµα και εµφανίζεται ως Χωριό µετά τον µεσαίωνα. Γι αυτό κάθε αναφορά για την αρχαία και µεσαιωνική Χάλκη απευθύνεται στο Χωριό. Το λιµάνι πρέπει να είναι ο Ιµπορειός, που είναι και το µεγαλύτερο στο νησί. Σύµφωνα µε µαρτυρίες των γηραιών Χαλκητών, όταν γινόταν η επέκταση της προβλήτας στον Ιµπορειό πριν αρκετά χρόνια, ήρθαν στην επιφάνεια τα θεµέλια ενός µεγάλου ναού κοντά στην προκυµαία. Λίγα κοµµάτια από αρχαίες πελεκητές πέτρες φαίνονται ακόµα εντοιχισµένες στους τοίχους των γύρω σπιτιών. Ίσως αυτά τα αρχιτεκτονικά λείψανα να ανήκουν στον ναό που αναφέρει ο Στράβων. Σύµφωνα πάντα µε τους κατοί- 1 Skyllax Kariandeus, Periplous, σ.38 2 Theophrastus, Εnquiry into Plants, v,1, σ. 157 3 Thukydides, History of the Peloponnesian war, trans. By Rex Warner, σ. 562 4 Strabo, The Geography, trans. By H. Rackman, v. 5, σ.175 17
κους, τα θεµέλια σκεπάστηκαν αµέσως για να µη φέρει αντιρρήσεις και σταµατήσει το έργο η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Στην βορειοανατολική πλευρά της Χάλκης βρίσκεται η τοποθεσία Πευκιά που διεκδικεί επίσης ένα ναό αφιερωµένο στον Απόλλωνα. Εκεί βρέθηκαν πολλά αρχαία µαρµάρινα κοµµάτια ενσωµατωµένα στους τοίχους των χωραφιών ή σκορπισµένα ανάµεσά τους. Ο ναός χρονολογείται γύρω από τον 2 ο - 1 ο αιώνα π.χ 5. Τα µεγαλύτερα κοµµάτια µεταφέρθηκαν στον Ιµπορειό, όπου σήµερα διακοσµούν την είσοδο στο καµπαναριό του Αγίου Νικολάου. Τα χωράφια στα Πευκιά είναι χωρισµένα από ξερολιθιά και, σύµφωνα µε τους κατοίκους, παλαιότερα υπήρχαν πολλά πεύκα στην γύρω περιοχή. Τα θεµέλια του ναού είναι προφανώς κάτω από τα πεύκα και τις ξερολιθιές. Η µεγάλη όµως απόσταση από τις δύο µεγάλες γεωγραφικές µονάδες της Χάλκης, το Χωριό και το λιµάνι του Ιµπορειού, µάλλον αποκλείει τη θεωρία ότι αυτός θα ήταν ο ναός που αναφέρει ο Στράβων. Ο Θεόφραστος µας πληροφορεί ότι η Χάλκη είχε το καλύτερο έδαφος της εποχής του γιατί εκαλλιεργείτο δύο φορές τον χρόνο 6 κάτι που επιβεβαιώνουν και οι γηραιότεροι Χαλκήτες από προσωπικές τους εµπειρίες 7. Oι Λατίνοι συγγραφείς, όπως ο Πλίνιος ο νεότερος, αποκαλούν την Χάλκη Chalce ή Chalcia 8, οι δε ταξιδιώτες του µεσαίωνα της αποδίδουν και άλλα ονόµατα όπως Charchi, Calista,Caltea 9. Οι αρχαίοι συγγραφείς και ιστορικοί δεν έχουν ασχοληθεί περισσότερο µε την Χάλκη. Βασική αιτία είναι πιθανώς το µικρό µέγεθός της. εν έγινε όµως και στα νεότερα χρόνια της µια συστηµατική αρχαιολογική έ- ρευνα για να µάθουµε την ιστορία της, τον πολιτισµό της ή λεπτοµέρειες για τους κατοίκους της. 5 Ευανθία Βάσω Αντωνίου, Η Χάλκη της ωδεκανήσου σε παλιούς και σύγχρονους καιρούς. Εκδόσεις ηµόσιας Βιβλιοθήκης Ρόδου, Σειρά έκδοσης 7, Ρόδος 1997. 6 Theofrastus, σ. 157 7 Ιωάννης Παπακωνσταντίνου, «Τι λέει ο Lacroix περί Χάλκης», ωδεκανησιακόν Ηµερολόγιον, (1927), σ. 156 8 Pliny the second, atural History, trans. By H. Rackman v.4, σ. 23. 9 Βenedetto Bordone,Il libro de Benedetto Bordone. Isolario, σ. 53. 18
Την δεκαετία του 1930, η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών έκανε µια περιορισµένη αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή του Ποντάµου, όπου βρέθηκαν λίγοι τάφοι µε διάφορα πήλινα αγγεία, όχι και πρώτης ποιότητας, που χρονολογούνται από τον 5 ο έως τον 4 ο αιώνα π.x. Μεταξύ αυτών βρέθηκαν και αγγεία που προσέγγιζαν εκείνα της Θάσου, κάτι που αποτελεί µια µαρτυρία ότι η επικοινωνία ή το εµπόριο, που υπήρχε µεταξύ των νησιών µας από την νεολιθική εποχή, συνεχιζόταν. εν απέδωσε όµως πολλά αυτή η έρευνα. Γι αυτό το µακρινό παρελθόν της Χάλκης παραµένει σχεδόν άγνωστο. Έχουµε ενδείξεις ότι τα πρώτα σηµεία της ανθρώπινης δραστηριότητας στο Χωριό και γενικά σε όλο το νησί αρχίζουν το αργότερο στην νεολιθική εποχή. Βασική µας µαρτυρία είναι µια έρευνα που έφερε στην επιφάνεια κοµµάτια οψιδιανού και πυρόλιθου. Και τα δύο αυτά είδη προέρχονται από τα ηφαιστειογενή νησιά µας της Νισύρου και της Μήλου. Η παρουσία και των δύο αυτών πετρών, που στην τότε εποχή χρησίµευαν όχι µόνο για την κατασκευή όπλων και µαχαιριών, αλλά και για διάφορες συναλλαγές, µας πείθει ότι το εµπόριο µεταξύ των νησιών µας είχε ήδη αρχίσει. Για την πρώιµη κατοίκηση της Χάλκης συνηγορούν επίσης και τα τοπωνύµιά της, όπως το Μύρτος, ο Κισσός, η Αντράµασσος, που υπάρχουν και σε άλλες περιοχές, µε σαφείς ενδείξεις προϊστορικής κατοίκησης. Η γεωγραφική θέση της Χάλκης τριάντα έξι (36) ναυτικά µίλια δυτικά της πόλης της Ρόδου και το µικρό της µέγεθος, τριάντα δύο (32) περίπου τετραγωνικά χιλιόµετρα, µας πείθουν ότι η Χάλκη ακολούθησε την ιστορική πορεία της Ρόδου από την αρχαιότητα και θα είχε τους ίδιους πρώτους µυθολογικούς και ιστορικούς οικιστές όπως οι Τελχίνες, Πελασγοί, Κάρες και Φοίνικες, και θα είχε επίσης και τους ίδιους κατακτητές που ακολούθησαν, µε τελευταίους τους ωριείς, που, περισσότερο απ όλους, άφησαν την σφραγίδα τους στα νησιά µας. Η δωρική γλώσσα, συνήθειες και θρησκευτικές πεποιθήσεις που επικράτησαν στη Ρόδο, επικράτησαν και στη Χάλκη. Οι αρχαίες επιγραφές για την Χάλκη είναι γραµµένες στη δωρική διάλεκτο. Η χαλκήτικη διάλεκτος, που οι γηραιοί Χαλκήτες εξακολουθούν να µιλούν ακόµα και σήµερα, περιέχει δωρικές λέξεις, άρθρα και συχνές αλλαγές συµφώνων που δεί- 19
χνουν προσέγγιση προς την αρχαία δωρική. Η διάλεκτος της Χάλκης θεωρείται µια από τις αρχαιότερες της Ελλάδος, σύµφωνα µε τον καθηγητή της γλωσσολογίας Αγαπητό Τσοπανάκη 10. Η Χάλκη υπήρξε και ζώνη επιρροής του µινωικού και µυκηναϊκού πολιτισµού όπως και τα γειτονικά νησιά Κως, Ρόδος, Κάρπαθος και άλλα. Στην Χάλκη υπάρχουν κτίσµατα που η οροφή τους είναι ωοειδής και µοιάζει µε ε- κείνη της Στοάς στην Τίρυνθα, αλλά είναι φυσικά σε µικρότερο µέγεθος. Με την βοήθεια παραδόσεων, υποθέσεων και µερικών επιγραφών που έχουν βρεθεί στη Ρόδο και σε άλλα µέρη, µπορούµε να αναπλάσουµε µέρος της ιστορίας της Χάλκης αρχίζοντας από τους ιστορικούς χρόνους. Μια σειρά από επιγραφές µας πληροφορούν ότι η Χάλκη ήταν κατά διαστήµατα υποτελής της Καµίρου. Υπήρξε όµως και ανεξάρτητη. Σύµφωνα µε τους καταλόγους της ηλείου Συµµαχίας, η Χάλκη εµφανίζεται σποραδικά ανεξάρτητη ως σύµµαχος των Αθηναίων µε προσφορές προς το ταµείο 11. Μετά τη διάσπαση της ηλείου Συµµαχίας, η Χάλκη παρέµεινε για ένα µικρό διάστηµα ανεξάρτητη, αλλά αργότερα έγινε και πάλι υποτελής της Καµίρου 12. Κατά τους κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους η Χάλκη, είτε υποτελής της Καµίρου είτε ανεξάρτητη, θα πρέπει να ήταν µια πολύ σηµαντική πόλη µε µεγάλο πολιτισµό και υψηλό βαθµό ευηµερίας, αν κρίνοµε από τα θεµέλια των ναών της, τα πολλά άλλα αρχιτεκτονικά λείψανα και τα χρυσά της αντικείµενα, που βρέθηκαν κατά καιρούς σε διάφορες τοποθεσίες. Το Χωριό ήταν φυσικά ο µεγαλύτερος οικισµός ή η αρχαία πρωτεύουσα της Χάλκης. εν αµφισβητείται όµως και η συνύπαρξη µικρότερων κοινοτήτων, όπως µαρτυρούν κλασσικά και ελληνιστικά αρχιτεκτονικά λείψανα σε άλλες περιοχές, όπως οι Ζιές, Φοινίκι, Αντριές, Μισοπέα και στα τιµάρια στο Κεφάλι και στον Κατσιά. Στην τοποθεσία Μισοπέα βρήκαν οι Ιταλοί τρεις (3) τάφους και πολλά αρχαία κοµµάτια. Μερικά µετα- 10 Αγαπητός Τσοπανάκης, Το ιδίωµα της Χάλκης, σελ. 10. 11 Gian Carlo Susini «Supplemento Epigrafico di Caso, Scarpanto, Satro, Calchi, Alinnia e Tilo» Αnnuario della Scuola Archeologica di Atene, p. 250 12 Fraser, P.M. and Bean G.E, The Rhodian Peraea and Islands σ.144 20
φέρθηκαν στον Ιµπορειό, όπου χρησίµευσαν για την κατασκευή της βάσης του καµπαναριού του Αγίου Νικολάου. Μια σηµαντική µαρτυρία που επιβεβαιώνει την συνύπαρξη και άλλων κοινοτήτων εµφανίζεται σε µια αρχαία επιγραφή της Καµίρου που καλεί τους Χαλκήτες να αναγράψουν τις «κτοίνες» ( ήµους) του νησιού τους 13. Ίσως κατά τη διάρκεια της πορείας του Χωριού, µερικές κοινότητες να µετατράπηκαν σε εποχιακές µόνο για τη σπορά και το θέρος, µια πρακτική που συνεχιζόταν και στα τελευταία χρόνια της ύπαρξης του Χωριού. Το Χωριό είναι αµφιθεατρικά κτισµένο στη Βόρεια πλευρά ενός λόφου που οι παλαιοί Χαλκήτες αποκαλούσαν «το βουνό του Άη Νικόλα». Στην κορυφή του λόφου δεσπόζει ένα ερειπωµένο κάστρο που κτίστηκε από τους Ιππότες του Αγίου Ιωάννου τον 14 ο -15 ο αιώνα µ.χ. Μέσα στο κάστρο υπάρχουν µόνο πέτρες διασπαρµένες και ένα µισοερειπωµένο εκκλησάκι ή «µοναστήρι», σύµφωνα µε την Χαλκήτικη διάλεκτο, του Αγίου Νικολάου. Η εικόνα του Αγίου µεταφέρθηκε στην οµώνυµη εκκλησία στον Ιµπορειό. Πριν λίγα χρόνια υπήρχαν τοιχογραφίες σε αρκετά καλή κατάσταση στο µοναστήρι. Κατέρρευσε όµως η σκεπή, δεν έγινε καµιά προσπάθεια να σωθούν οι τοιχογραφίες και τώρα έχουν σχεδόν καταστραφεί. Η κεντρική είσοδος του κάστρου ανοίγει προς στο Χωριό γιατί το κάστρο υπήρξε το καταφύγιο του πληθυσµού του Χωριού, κατά τις πολλές καταστροφικές και αιµατηρές συγκρούσεις µε τους Τούρκους, Άραβες και τους πειρατές. Στους πρόποδες του κάστρου του Χωριού βρέθηκαν επιγραφές που δείχνουν ότι στην ευρύτερη περιοχή υπήρχαν και άλλοι ναοί αφιερωµένοι σε αρχαίες θεότητες, όπως ο Ασκληπιός, ο ίας, η Εκάβη κ.ά. Αρχαίοι τοίχοι διαφόρων εποχών, όπως κοµµάτια λέσβιας τοιχοδοµίας πιθανώς του 6 ου π.χ. και ισοδοµικοί τοίχοι του 4 ου -3 ου π.χ., αποτελούν τώρα τους τοίχους των µικρών σπιτιών. Πελεκητές πέτρες, βωµοί, βάσεις για αγάλµατα και άλλα αρχαία αντικείµενα βρίσκονται σκορπισµένα σε όλο το Χωριό ή είναι εντοιχισµένα στους τοίχους των ερειπωµένων σπιτιών του. Ακόµα και τα µοναστήρια του Χωριού, συµπεριλαµβανοµένης και της εκκλησίας της 13 Χ. Ι. Παπαχριστοδούλου, Ιστορία της Ρόδου, σ. 158 21
Παναγιάς της Χωριανής, πολιούχου του Χωριού, όπως τα µοναστήρια του Σταυρού, του Πανορµίτη (Παλαρνιώτη) στην Πλαγιά, λόφο απέναντι από το Χωριό, του Αγίου Κωνσταντίνου στο Χωριό και του Άη Γιώργη του Ρυακιού, που βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της Χάλκης, έχουν αρχαία κοµµάτια εντοιχισµένα στους τοίχους τους. Πολλά µοναστήρια ε- ντός και εκτός Χωριού, κάτω από το επίχρισµα του ασβέστη, φαίνονται ότι είναι κτισµένα από αρχαία οικοδοµικά υλικά 14. Βωµοί, βάσεις για αγάλµατα και κιονόκρανα χρησιµεύουν σήµερα ως άγιες τράπεζες στα µοναστήρια. Αυτά τα κοµµάτια µας πείθουν ότι στην Χάλκη θα υπήρχαν πολλοί ναοί, που θα καταστράφηκαν από τους επιδροµείς ή από τους ίδιους τους Χριστιανούς µετά την εξάπλωση της νέας θρησκείας. Το Χωριό, όπως είναι σήµερα, θεωρείται ένας από τους καλύτερους διατηρηµένους αρχαίους οικισµούς της Ελλάδας. Εκτός των θρησκευτικών κτισµάτων υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα κτίσµατα, που στη Χάλκη λέγονται «κύφες». Βρίσκονται σε διάφορα µέρη, ιδίως σε αγροτικές περιοχές, όπως τα τιµάρια στο Κεφάλι και Κατσιά και λίγο έξω από τους οικισµούς, όπως στο Χωριό. Οι µικρότερες, που είναι σκαµµένες µέσα στις πλαγιές των βουνών ίσως ήταν τάφοι. Οι µεγαλύτερες είναι κτισµένες εξωτερικά µε µεγάλες ακατέργαστες πέτρες στα θεµέλια και µικρότερες στην ανωδοµή. Στο εσωτερικό έχουν και δεύτερο τοίχο από αρχαίες πελεκητές πέτρες, που σχηµατίζουν τοίχους διπλού πάχους. Ενώ η οροφή εσωτερικά είναι ωοειδής, εξωτερικά φαίνεται να είναι επίπεδη. Ίσως οι Κύφες να χρησίµευαν ως κατοικίες για τους σκλάβους, εργάτες ή και τους ίδιους τους αγρότες. Στα τελευταία χρόνια του Χωριού πάντως χρησίµευαν µόνο για τα ζώα τους. Η Χάλκη ακολούθησε σταθερά την πορεία της Ρόδου στους ελληνιστικούς, ρωµαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους, έως και την κατάληψή της από τους Ιππότες του Αγίου Ιωάννου. Μετά την κατάληψη των νησιών, οι Τούρκοι άρχισαν τις επιθέσεις εναντίον των µεγάλων νησιών για να αναγκάσουν τους Ιππότες να τα εγκαταλείψουν. Αφού απέτυχαν, στράφηκαν εναντίον των µικρών χωριών της Ρόδου και των µικρών νησιών, όπως η 14 Μαρία Σιγάλα, Χάλκη, 4 η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Χρονικά του Αρχαιολογικού ελτίου, Τόµος 49 (1994), σ. 812 22
Χάλκη, µε δραµατικές συνέπειες για τους κατοίκους. Σκότωναν αλύπητα τον άµαχο πληθυσµό αν δεν προλάβαινε να κρυφτεί στο κάστρο, άρπαζαν τα παιδιά τους, ιδίως τα κορίτσια, για να τα πουλήσουν αργότερα στα παζάρια, λεηλατούσαν και έκαιγαν τα σπίτια και τα σπαρτά τους. Στο µεσαίωνα και µετά, η Χάλκη παρουσιάζει µια τραγική εικόνα. εν φηµίζεται πια για το πολύ εύφορο έδαφος της, ούτε για την ευηµερία της. Μάλλον περιγράφεται σαν ένα νησί πολύ φτωχό και αραιοκατοικηµένο. Ο λίγος πληθυσµός και η στειρότητα του εδάφους αποδίδεται στις συνεχείς επιδροµές εναντίον του νησιού. Οι ταξιδιώτες αναφέρουν ότι οι κάτοικοι ήταν τόσο φτωχοί, που έδιναν στα κορίτσια τους για προίκα φτυάρια και αξίνες γιατί ήταν χρήσιµα, δεν καταστρέφονταν και δεν τα έκλεβαν οι επιδροµείς 15. Αναφέρουν όµως και τα µεγάλα και γευστικά σύκα της Χάλκης που ήταν γνωστά σε όλη την περιοχή 16. Ένα έγγραφο του Μεσαίωνα αναφέρει για την Χάλκη ότι «σώζονται δε µέχρι του νυν αβλαβείς και οι µέταλλα ταύτα έχοντες τόποι» 17. εν α- ναφέρει όµως ποια είναι τα µέταλλα ούτε οι τόποι. Πολλοί πιστεύουν ότι η Χάλκη πήρε το όνοµα της από τον χαλκό που υπήρχε εκεί. Έως τώρα δεν έχουν βρεθεί ίχνη χαλκού στην Χάλκη, εκτός από µια πέτρα που βρέθηκε πρόσφατα σε ένα ερηµονήσι που ανήκει στην Χάλκη. Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννου παραχώρησαν την Χάλκη ως φέουδο σε ένα µέλος της ιταλικής οικογένειας Ασσάντι τον 14 ο αιώνα, ως ένδειξη ευγνωµοσύνης για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν προς τους Ιππότες, µε την υποχρέωση να κτιστεί ένα κάστρο στην Αλιµνιά 18. Φαίνονται ακόµα και σήµερα τα ερείπια αυτού του κάστρου κοντά στην τοποθεσία Καταφί (καταφύγιο) στην Αλιµνιά. Μια άλλη πληροφορία που έχουµε από την ιπποτική περίοδο είναι για δέκα (10) οικογένειες Χαλκητών, που µετακόµισαν ή τους πήραν αναγκα- 15 Βenedetto Bordone, σ.53. 16 Βordone σ.53 17 Christophe Buodelmonti, Description des Isles de l Archipel, trans, by Emile Legrand, σ.30. 18 Gerola, G. I., Monumenti Mediovali delle Tredici Sporadi», Αnnuario della Regia scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente, V. II, σ. 6. 23
στικά στην Ρόδο, κάπου κοντά στην Κρητηνία, για να φρουρούν τις θαλάσσιες περιοχές. Ως αντάλλαγµα οι Ιππότες τους έκτισαν ένα κάστρο και τους έδωσαν ιδιοκτησία µιας γεωργικής περιφέρειας. εν γνωρίζει κανείς τι απέγιναν αυτοί οι Χαλκήτες 19. Οι Ιππότες για να αποφύγουν συγκρούσεις µε τους νησιώτες µετά την κατάλυψη των νησιών τους παραχώρησαν µια µικρή αυτονοµία. Παρ όλες τις συµφωνίες, οι Ιππότες µε ύπουλους τρόπους προέβησαν σε διώξεις εναντίον ανωτέρων ορθοδόξων κληρικών και τοποθετούσαν δικούς τους ελπίζοντας πως µ αυτόν τον τρόπο µια µέρα θα ενώνονταν οι ορθόδοξοι µε την δική τους εκκλησία. εν κατόρθωσαν όµως να κάµψουν το ηθικό των νησιωτών που παρέµειναν ορθόδοξοι. Παρ όλες τις διαφωνίες τους µε τους Ιππότες, όταν εµφανίστηκαν οι Τούρκοι, οι Χαλκήτες µαζί µε τους κατοίκους άλλων µικρών νησιών και χωριών εγκατέλειψαν τα νησιά τους και πήγαν στη Ρόδο για να πολεµήσουν τους Τούρκους. υστυχώς οι Ιππότες ηττήθηκαν και οι Τούρκοι, ό- πως συνήθως, παραβίασαν όλους τους όρους της συνθήκης παράδοσης και άρχισαν τους βανδαλισµούς σε σπίτια και εκκλησίες και τους βιασµούς γυναικών και µικρών κοριτσιών. Το µόνο καλό για τα µικρά νησιά ήταν ένα περίφηµο φιρµάνι που εξέδωσε ο Σουλτάνος Σουλεϊµάν ο Μεγαλοπρεπής, µε το οποίο τα µικρά νησιά της ωδεκανήσου απαλλάχτηκαν απ όλους τους φόρους, που πλήρωναν οι υπόδουλοι, ένεκα του άγονου εδάφους των. Τους επέβαλε µόνο µια ετήσια καταβολή ενός κατ αποκοπήν φόρου, που ονοµαζόταν «µακτού». Επίσης τους επέτρεψαν µια δηµοκρατική τοπική αυτοδιοίκηση, την «η- µογεροντία», που εκλεγόταν από τον λαό. Υπήρχε, όµως, στη Χάλκη, όπως και στα άλλα νησιά, ένας Τούρκος Υποδιοικητής και µερικοί χωροφύλακες. Μαζί µε άλλους Τούρκους προσπαθούσαν µε κάθε τρόπο να αλλάξουν το φιρµάνι για να µαζεύουν περισσότερους φόρους από τους κατοίκους, δήθεν για να ευχαριστήσουν τον Σουλτάνο, αλλά δεν το κατόρθωσαν. 19 Αγαπητός Τσοπανάκης «Εγκατάσταση Χαλκητών στη Ρόδο», ωδεκανησιακόν Αρχείον, τ. 50 ος, σ. 56 24
Η τουρκοκρατία κράτησε µέχρι τον 20 ο αιώνα και στη συνέχεια πήρε τη θέση των Οθωµανών ένας εξίσου τροµερός για τα ωδεκάνησα κατακτητής, η Ιταλία, που αργότερα µαζί µε τη Γερµανία παρέµειναν στα νησιά έως το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Το 1830 έφερε την πάταξη της πειρατείας στο Αιγαίο. Ο φόβος των πειρατών και των άλλων επιδροµέων είχε εξαλειφθεί. Ο κόσµος άρχισε να κατεβαίνει χωρίς φόβο προς τις παραλίες, όπου παλιές και νέες πόλεις εµφανίζονται µε το όνοµα Χώρα ή Χωριό, που προφανώς σηµαίνει το κέντρο της περιοχής, την πρωτεύουσα. Ακόµα και η πόλη της Ρόδου µέχρι πρότινος αναφερόταν ως Χώρα. Τότε ίσως άλλαξε και ο µοναδικός οικισµός της Χάλκης το όνοµα του από Χάλκη σε Χωριό. Το Χωριό ξεπέρασε τις κακουχίες των πολέµων κι άρχισε µια καινούργια ζωή. Η καλλιέργεια της γης άρχισε πάλι να αποδίδει και ο πληθυσµός άρχισε να αυξάνεται. Η ζωή όµως δεν ήταν ποτέ εύκολη. Με την αύξηση του πληθυσµού η καλλιεργήσιµη γη δεν επαρκούσε για όλους. Οι παραδοσιακές ασχολίες γεωργία και κτηνοτροφία δεν τους προσέφεραν µια καλύτερη ζωή. Τότε οι περισσότεροι κάτοικοι, όπως όλοι οι νησιώτες, στράφηκαν προς τη θάλασσα και τις καινούργιες ασχολίες, την αλιεία, το εµπόριο και ιδίως την σπογγαλιεία, που είχε ήδη αναπτυχθεί στα άλλα νησιά. Για να είναι πιο κοντά στη θάλασσα και στις νέες τους ασχολίες, άρχισαν να κατεβαίνουν προς την νέα πόλη, τον Ιµπορειό και να εγκαταλείπουν σταδιακά το Χωριό. Μερικοί Χωριανοί όµως, πιστοί στις παραδοσιακές ασχολίες, παρέµειναν στο Χωριό. Η νέα πόλη της Χάλκης, ο Ιµπορειός, κτίστηκε κατά το 1860. εν έ- µοιαζε καθόλου µε το Χωριό. Ο Ιµπορειός πρόσφερε πιο µεγάλα και άνετα σπίτια κτισµένα αµφιθεατρικά σε νεοκλασικό ρυθµό γύρω από το µεγάλο λιµάνι του. Προίκα για τα κορίτσια ήταν τώρα τα ακριβότερα έπιπλα και µεταξωτά από το εξωτερικό. Από το 1930 η µετακόµιση προς τον Ιµπορειό ήταν πια ραγδαία. Το Χωριό στις δόξες του είχε περίπου 700 σπίτια 20. Αν υπολογίσουµε ότι η κάθε οικογένεια είχε το λιγότερο 1-8 µέλη, το Χωριό ήταν ένας αρκετά µεγάλος οικισµός. Το 1932 ο πληθυσµός της Χάλκης ήταν περίπου 20 Αριστ. Παπαδάκης, «Η Νήσος Χάλκη», Εφηµερίς Χάλκη εκ.23, 1933, σ 3. 25
1.790 άτοµα. 21 Οι απογραφές δεν ήταν πάντα σωστές, γιατί οι κάτοικοι, φοβούµενοι την στρατολογία, δεν έδιναν τους σωστούς αριθµούς. Η πτώση του πληθυσµού δεν οφείλεται µόνο στην απόφαση των Χωριανών να µετακοµίσουν στον Ιµπορειό ή στο ότι άλλαζαν επάγγελµα, αλλά επίσης στην απαίτηση των Νεοτούρκων να υπηρετούν οι άνδρες στον τουρκικό στρατό. Έφεραν όµως και µεγάλο πλήγµα στη σπογγαλιεία γιατί απαγόρευσαν τους βουτηχτές να µεταχειρίζονται τα σκάφανδρα. Η µετανάστευση του αντρικού πληθυσµού σε όλες τις ηπείρους ήταν αναπόφευκτη. Λίγες γυναίκες ακολούθησαν τους άνδρες τους στο εξωτερικό. Πήγαιναν όµως στα γύρω νησιά για να πάνε τα παιδιά τους σε ανώτερα σχολεία. Πριν το 1940, υπήρχαν ακόµα λίγες οικογένειες στο Χωριό. Μετά τον πόλεµο άρχισε η ολοκληρωτική εγκατάλειψη του Χωριού µε την αποχώρηση και της τελευταίας οικογένειας τη δεκαετία του 1960. Παλιά, για να πάει κανείς στο Χωριό από τον Ιµπορειό, έπαιρνε ένα µονοπάτι δυτικά και έπρεπε να περάσει µπροστά από µερικά αρχαία σηµεία. Η συγκοινωνία ήταν πάντα τα «ζα». Πρώτο σηµείο ήταν το µοναστήρι των Αγίων Αναργύρων, που το προαύλιό του αποτελείται από τεράστιους αρχαίους λίθους. Το µοναστήρι είναι κτισµένο από αρχαία οικοδοµικά υλικά. Κάτω από το µονοπάτι βρίσκονται πολλοί αρχαίοι τάφοι, µεταξύ αυτών και ένας τάφος που αποκαλείται «η σπηλιά του Αράπη». Οι κάτοικοι τον αποφεύγουν γιατί πιστεύουν ότι είναι στοιχειωµένος. Η είσοδός του αποτελείται από µικρές αλλά πελεκητές πέτρες. Μέσα διαιρείται σε δύο θαλάµους, που οι είσοδοί τους, όπως και η οροφή τους, αποτελούνται από µεγάλες πελεκητές πέτρες. Η γύρω περιοχή, τα Μισοπέα, θα πρέπει να ήταν µια ανθούσα αρχαία κοινότητα, γιατί υπάρχουν ακόµα αρκετά αρχαία αντικείµενα. Η επόµενη ενδιαφέρουσα τοποθεσία είναι ο «Εγκρεµµός» (Κρηµνός). Τη δεκαετία του 1960 ανοιγόταν ο δρόµος προς το Χωριό. Στην πλαγιά του βουνού στον Κρηµνό χρειάστηκε να βάλουν δυναµίτιδα. Έπεσαν όµως πάνω σε αρχαίο νεκροταφείο και η γύρω περιοχή γέµισε κοµµάτια από πήλινα αγγεία που χρονολογούνται από τον 6 ο αιώνα και µετά. Προχωρώντας ο δρόµος φθάνει στη Βρυτή, το µεγαλύτερο κοινό πηγάδι του Χωριού. Το νερό ήταν γλυφό, αλλά χρησιµοποιούνταν µόνο για 21 Σωτ. Ι. Αγαπητίδης, «Ο πληθυσµός της ωδεκανήσου», Νισυριακά, τόµ. 3, σ. 7. 26
καθαριότητα. Το κάθε σπίτι του Χωριού είχε τη δική του στέρνα για το πόσιµο νερό. Γύρω από τη Βρυτή και άλλα δηµόσια πηγάδια, υπάρχουν πελεκητές πέτρες, βάσεις για αγάλµατα και κολόνες, οι οποίες σκάφτηκαν στο κέντρο και δηµιουργήθηκαν κοιλότητες. Αυτές οι πέτρες χρησιµοποιούνταν για το πότισµα των ζώων. Από την Βρυτή µπαίνει κανείς στην κεντρική πλατεία του Χωριού, τον Μεσόκηπο. Εκεί ήταν και το σπίτι του Τούρκου υποδιοικητή, το η- µαρχείο και τα καφενεία του Χωριού. Εδώ γινόντουσαν όλα τα γλέντια του Χωριού. Στον Μεσόκηπο υπάρχει ακόµα και µια αδραµιθιά, που στον ίσκιο της καθόντουσαν για ξεκούραση όσοι ανέβαιναν ή κατέβαιναν από την πανήγυρη του Άη Γιάννη του Αλάρκα στις 29 Αυγούστου. Τα καφενεία είναι τώρα ερειπωµένα εκτός από ένα, που µια νεαρή κληρονόµος αποφάσισε να το χτίσει στη µνήµη του πατέρα της που τόσο αγαπούσε το χωριό. Σύµφωνα µε τους γηραιούς Χαλκήτες, ο λαός του Χωριού και της Παλαιάς Χάλκης ήταν πολύ δυναµικός, τολµηρός και υπερβολικά φιλόξενος. Στα σπίτια τους φύλαγαν τα καλύτερά τους πράγµατα για τους ξένους. Ήταν πολύ θρήσκοι, νήστευαν πιστά τις καθιερωµένες µέρες και έκαναν πολλές δωρεές χρηµάτων και κτηµάτων στα µοναστήρια. Αγαπούσαν την µόρφωση και µε µεγάλες θυσίες προέτρεπαν και έστελναν τα παιδιά τους να σπουδάσουν για ένα καλύτερο µέλλον. Έδειχναν τροµερή ευθιξία σε θέµατα τιµής. Στο εξωτερικό οργάνωναν συλλόγους µε κύριο σκοπό να βοηθήσουν την πατρίδα τους. Όλα τα νεοκλασικά δηµόσια κτίρια στην Χάλκη έχουν οικοδοµηθεί µε προσφορές των συλλόγων του εξωτερικού. Αγαπούσαν υπερβολικά την πατρίδα τους. εν είναι τυχαίο που οι δύο ήρωες της ωδεκανήσου στον πόλεµο του 1940, ο Αλέξανδρος ιάκος και ο ιογένης Φανουράκης, που έπεσαν ηρωικά για την ελευθερία των νησιών µας, ήταν και οι δύο Χαλκήτες. Πολλοί άλλοι νέοι δραπέτευσαν στη Μέση Ανατολή και κατατάχθηκαν στον Ιερό Λόχο. Ας δούµε πως περιγράφει ο µοναδικός φιλόλογος της Χάλκης τους συµπατριώτες του: «Άνδρες και γυναίκες έχουν µέτριο ανάστηµα, µαύρα 27
µαλλιά και ζωηρά µαύρα µάτια. Οι άνδρες έχουν αρχοντικό περπάτηµα οι δε γυναίκες περπατούν σαν να χορεύουν» 22. Ο λαός της Χάλκης έχει µια ξεχωριστή ιδιαίτερη µουσική, που την διακρίνει µια µελαγχολία, ασχέτως αν τα τραγούδια είναι χαρούµενα όπως του γάµου ή λυπητερά όπως του θανάτου ή του αποχωρισµού ή σκωπτικά. Παρ όλους τους αιώνες που πέρασαν, αυτή η µουσική παραµένει ίδια και µεταδίδεται από γενιά σε γενιά µε ακρίβεια και φανατισµό και µένει στην ψυχή του κάθε Χαλκήτη στην Χάλκη ή στην ξενιτιά. Τραγουδούν στο σπίτι µόνοι τους, όταν χορεύουν στα γλέντια, στις δηµόσιες γιορτές, στις πανηγύρεις, όταν δουλεύουν στους αγρούς ή βόσκουν τα κοπάδια τους, ή όταν ταξιδεύουν στη φουρτουνιασµένη θάλασσα. Εµπνέονται ροµαντικά από την ανατολή ή δύση του φεγγαριού ή του ήλιου και τραγουδούν αδιάκοπα. Το τραγούδι τους είναι ο αχώριστος σύντροφός τους στις χαρές και στις λύπες τους. Στα γλέντια τα τραγούδια συνοδεύονται από τα τοπικά όργανα τη τρίχορδη λύρα και το µαντολίνο, που τώρα πήρε τη θέση του το λαούτο. Στα καφενεία του Χωριού δεν συνήθιζαν να πηγαίνουν οι γυναίκες, όταν ήταν όµως γλέντι δεν υπήρχε κανένας περιορισµός. Άνδρες και γυναίκες έχουν µια έµφυτη δηµιουργική φλέβα, που τους επιτρέπει να ταιριάζουν τραγούδια αµέσως και να τα τραγουδούν. Για κάθε είδους γλέντι υ- πάρχει και ο ειδικός σκοπός. Μαζί µε την µουσική υπάρχει φυσικά και ο ειδικός χορός. Στα περίφηµα γλέντια του Χωριού που κρατούσαν επτά (7) και οκτώ (8) µέρες υ- πάρχουν µαρτυρίες για ανθρώπους που έµειναν στο γλέντι όλες τις µέρες, µε µια µικρή διακοπή για να πάνε στο σπίτι να αλλάξουν ρούχα και να συνεχίσουν ως την άλλη µέρα. Ο πιο χαρακτηριστικός χορός είναι η σούστα, που µοιάζει µε των άλλων νησιών αλλά αλλάζει λίγο ο βηµατισµός. Πολλές φορές αυτά τα γλέντια κατέληγαν σε δάκρυα, γιατί τους άρεσε να αναφέρουν ονόµατα φίλων ή συγγενών που έχουν φύγει στα ξένα ή έ- χουν πεθάνει. Την άλλη µέρα όµως, καυχιόνται όλοι τους ότι πέρασαν πο- 22 Αριστ. Παπαδάκης.«Χάλκη, η νήσος της χαράς, της χάριτος και της ευτυχίας», Ροδιακόν Ηµερολόγιον, τοµ. Α, σ. 139 28
λύ καλά «Μάνα µορσχιά που γλεντίσαµε ψες, µάνα µορσχιά ετραουούσαµε και κλαίαµε ίσα µε την αυκή». Είναι άραγε εκτόνωση ή υπερβολικός συναισθηµατισµός; Το Χωριό κατάφερε να διαφυλάξει την ταυτότητα του, τα πανάρχαια ήθη και έθιµά του, την διάλεκτό του και γενικά τον πολιτισµό του και να τον µεταβιβάσει στις µεταγενέστερες γενεές. Τώρα πια δε µιλούµε για Χωριό ή Ιµπορειό, αλλά για τη Χάλκη. Οι περισσότεροι κάτοικοι της Χάλκης διαφέρουν πολύ από τους Χωριανούς. Η κοινωνία τους έχει γίνει πολύ εγωκεντρική εγώ και η οικογένειά µου! εν προσφέρονται πια να βοηθήσει ο ένας τον άλλον στις αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες τους. Μάλλον είναι πολύ πρόθυµοι για να καταγγείλει ο ένας τον άλλον για την παραµικρή παρανοµία ή υπόνοια παρανοµίας. Φυσικά αυτό συµβαίνει σε όλο τον κόσµο, σε όλα τα στρώµατα της κοινωνίας. Για τους παλιούς Χαλκήτες όµως, αυτή η συµπεριφορά είναι ακατανόητη. Η διάλεκτος της Χάλκης έχει σχεδόν ξεχαστεί. Ακούγεται σπανίως από τη νεολαία, µόνο για ανέκδοτα ή για πειράγµατα. Λίγα ήθη και έθιµα εξακολουθούν ακόµα. Το µόνο που συγκινεί τους πάντες είναι η µουσική και οι χοροί της Χάλκης. Παρ όλα αυτά, η αγάπη του Χαλκήτη για την πατρική γη είναι απίστευτη, παράφορη. Αν και τελείως ερειπωµένο το Χωριό σήµερα, προσφέρει στους επισκέπτες µια απίθανη γραφική οµορφιά µε τα µικρά αµφιθεατρικά κτισµένα σπιτάκια του ενός ή δύο δωµατίων, γκρίζα στο χρώµα γιατί δεν είχαν ασβεστωθεί ποτέ, που έρχονται σε αντίθεση µε τα κάτασπρα εκκλησάκια του. Το Χωριό, µε άλλα λόγια, είχε και έχει το δικό του χρώµα, τον δικό του τύπο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ Αγαπητίδης Σωτήρης, «Ο πληθυσµός της ωδεκανήσου», Νισυριακά, τόµ. 3 ος, Αθήναι 1969, έκδοση Εταιρείας Νισυριακών Μελετών. Αντωνίου Εύα, «Επισκόπηση της Χάλκης ωδεκανήσου κατά την αρχαιότητα», ωδεκανησιακά Χρονικά, τόµ. Ε, Αθήνα 1978, σ. 97-150. 29
Παπαδάκης Αριστογείτων, «Χάλκη, η νήσος της χαράς, της χάριτος και της ευτυχίας», Ροδιακόν Ηµερολόγιον, τόµ. Α, Τύποις Νικολάου Π. Τιλπέρογλου, Αθήναι 1929, σ. 139-141. Παπαδάκης Αριστογείτων, «Η νήσος Χάλκη», εφηµερίς Χάλκη, ιευθυντής και ιδιοκτήτης Ηλίας Μανωλούκος, Αθήναι, 6 Οκτωβρίου 1935, σ. 3. Παπακωνσταντίνου Ιωάννης, «Τι λέει ο Lauroix περί Χάλκης», ωδεκανησιακόν Ηµερολόγιον, τυπογρ. Κασιµάτη και Ιωνά, Αλεξάνδρεια 1927, σ. 155-159. Παπαχριστοδούλου Χ., «Ιστορία της Ρόδου», 2 η έκδοση, Αθήνα 1994, Στέγη Γραµµάτων και Τεχνών ωδεκανήσου, σ. 158. Σιγάλα Μαρία, «Χάλκη», 4 η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Χρονικά του Αρχαιολογικού ελτίου», τόµος 49 (1994), σ. 812. Τσοπανάκης Αγαπητός, «Εγκατάσταση Χαλκητών στη Ρόδο», ωδεκανησιακόν Αρχείον, εκδιδόµενον υπό της εν Αθήναις ωδεκανησιακής Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας», τόµ. 5 ος, Αθήναι 1970, σσ. 54-80. Τσοπανάκης Αγαπητός, «Το ιδίωµα της Χάλκης ( ωδεκανήσου)», Τύποις Κρατικού Τυπογραφείου ωδεκανήσου, Ρόδος 1949. Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Bordone Benedetto, Libro di Benedetto Bordone, Isolario, edizione Aldine, Modena, 1708. Buodelmonti Christophe, Description des Isles de l Archipel, publications de l ecole de Langues Orientales, Quatrieme Serie, vol. XIV, trans. By Emile Lengrand, edileur Ernest Leroux, Paris 1897. Fraser, P.M. and Bean, G.E. The Rhodian Peraea and Islands, Oxford University Press, Oxford 1954. Gerola G., I Monumenti Mediovali della Tredici Sporadi, Regia Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente, vo. I-II Istituto Italiano d Arti Grafiche, Bergamo 1914-1916. Pliny the second, atural History, trans. By H. Rackman, London, William Heinemann Ltd. (1961): 4:23, 71. Skyllax Karyandeus, Periplous Parisiis: A.F. Didot, 1855. Strabo, The Geography, 8 vols, trans. By Horace Leonard Ltd. (1961): 5: 175. Susini Gian Carlo, Supplemento Epigrafico di Caso, Scarpanto, Saro, Calchi, Alimnia e Tilo, Annuario della Scuola Archeologica di Atene, XLI-XLII N.S. XXV-XXVI (1963-1964), σ. 247-269. Theophrastus, Εnquiry into Plants, 2 vols., by Sir Arthur Hort, London: William Heinemann Ltd. (1961): 1: 57. Thukydides, History of the Peloponnesian war, trans. By Rex Warner, Middlesex, Great Britain, Penguin Books, inc. 1975 30
Xωριό. Ισοδοµικός τοίχος ελληνιστικής εποχής πάνω από το µοναστήρι της Αγίας Τριάδας. Χωριό. Βρυτή, το κοινό πηγάδι που προµήθευε µε γλυφό νερό όλο το Χωριό. Αρχαίες πέτρες διακοσµούν το στόµιό του, όπως και όλα τα άλλα πηγάδια. 31
Χωριό. Αριστερά φαίνεται ο Ναός της Παναγιάς της Χωριανής, πολιούχου του Χωριού Χωριό. Αρχαίες πελεκητές πέτρες ενσωµατωµένες σε τοίχο µικρού σπιτιού. 32
Χωριό. Επιγραφή κάτω από το κάστρο. Κεφάλι. Θεµέλια και τοίχος του Καστριού. Κλασσική / ελληνιστική εποχή. 33
Χωριό. Βάση για άγαλµα ή βωµός. Κλασσική / ελληνιστική εποχή Χωριό. Μοναστήρι του Αγίου Κωνσταντίνου. ωρικό κιονόκρανο του 4 ου αιώνα π.χ. Σέλλες., τοποθεσία κοντά στο Χωριό. Πέτρινη πόρτα αρχαίου Τάφου κάτω από τοίχο χωραφιού. 3 ος -2 ος αι. π.χ. 34