ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ

3. ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχος της εισαγωγής είναι να γνωρίσουν και να κατανοήσουν οι µαθητές την ταυτότητα του έργου (θέµα, πρόσωπα, τόπος και χρόνος του έργου, σκηνοθεσία), τις βασικές πολιτικές σκέψεις που αναπτύσσονται και τις περιστάσεις που ώθησαν τον Πλάτωνα στην επεξεργασία του θέµατος αυτού. Προτιµήσαµε να υπάρχει κάποια επικάλυψη στις ερωτήσεις που ακολουθούν, στην πρώτη τουλάχιστον ενότητα, για να ποικίλλει ο βαθµός δυσκολίας τους. ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ 3.1. Νεανικές φιλοδοξίες και απογοητεύσεις 1. Ο Πλάτων στην Ζ Ἐπιστολή του οµολογεί (324 b) πώς νέος ἐγώ ποτε ὢν πολλοῖς δὴ ταὐτὸν ἔπαθον ᾠήθην, εἰ θᾶτττον ἐµαυτοῦ γενοίµην κύριος, ἐπὶ τὰ κοινὰ τῆς πόλεως εὐθὺς ἰέναι (: όταν µια φορά ήµουν νέος, µου συνέβη το ίδιο ακριβώς που συνέβη και σε άλλους πολλούς: αποφάσισα, αµέσως µόλις γίνω αυτεξούσιος, ν' ακολουθήσω το πολιτικό στάδιο), αλλά διάφορα γεγονότα τον απογοήτευσαν και τον έκαναν να καταλάβει (326 a) περὶ πασῶν τῶν νῦν πόλεων ὅτι κακῶς ξύµπασαι πολιτεύονται. α) Ποια ήταν τα γεγονότα που τον απογοήτευσαν; β) Ποια πολιτεύµατα αφορά η διαπίστωσή του στο χωρίο 326a; 2. α) Γιατί ο Πλάτων θεώρησε τα πολιτεύµατα της εποχής του διεφθαρµένα; β) Ποια λύση πρότεινε µέσα από το έργο του; 3. Στην Ζ Ἐπιστολή ο Πλάτων, αφού εκθέτει τα γεγονότα που τον απογοήτευσαν από την πολιτική της εποχής του, γράφει (326 a): λέγειν τε ἠναγκάσθην, ἐπαινῶν τὴν ὀρθὴν φιλοσοφίαν, ὡς ἐκ ταύτης ἔστιν τά τε πολιτικὰ δίκαια καὶ τὰ τῶν ἰδιωτῶν πάντα κατιδεῖν κακῶν οὖν οὐ πρὶν λήξειν τὰ ἀνθρώπινα γένη, πρὶν ἂν ἢ τὸ τῶν φιλοσοφούντων ὀρθῶς γε καὶ ἀληθῶς γένος εἰς ἀρχὰς ἔλθῃ τὰς πολιτικὰς ἢ τὸ τῶν δυναστευόντων ἐν ταῖς πόλεσιν ἔκ τινος µοίρας θείας ὄντως 79

φιλοσοφήσῃ. (κι' έτσι αναγκάσθηκα να κάνω το εγκώµιο της αληθινής φιλοσοφίας και να λέω ότι µέσ' απ' αυτήν είναι δυνατόν να δει κανείς το δίκαιο παντού, και στης πολιτείας και στων ατόµων τη ζωή, και ότι εποµένως οι γενεές των ανθρώπων δε θα πάψουν να υποφέρουν, παρά όταν, ή εκείνοι που σωστά και γνήσια φιλοσοφούν, πάρουν στα χέρια τους την πολιτική εξουσία, ή οι πολιτικοί ηγέτες, από µια θεία βουλή, φιλοσοφήσουν αληθινά.) α) Ποιο πλεονέκτηµα διαθέτουν, σύµφωνα µε τον Πλάτωνα, οι φιλόσοφοι; β) Νοµίζετε ότι το πλεονέκτηµα αυτό θα ήταν αρκετό για να υπάρξει υγιής πολιτική ζωή; 3.2. Η συγγραφή της Πολιτείας 1. Ποιος υπολογίζουµε ότι είναι ο χρόνος συγγραφής της Πολιτείας και ποιος ο δραµατικός χρόνος του έργου; Ποια σηµαντικά ιστορικά γεγονότα και ποια γεγονότα της προσωπικής ζωής του Πλάτωνα µεσολάβησαν ανάµεσα στις δύο αυτές χρονολογίες; (Στην απάντησή σας να στηριχτείτε στην ενότητα Ε της Εισαγωγής στην αρχαία φιλοσοφία και στην 1η ενότητα της εισαγωγής στην Πολιτεία). 3.3. Η σκηνοθεσία και τα πρόσωπα του διαλόγου 1. Ποιος είναι ο τόπος, το θέµα και τα κύρια πρόσωπα του διαλόγου; 2. Ο τίτλος του διαλόγου είναι Πολιτεία ἢ περὶ δικαίου. Πώς συνδέεται το δίκαιον µε την πολιτεία στο διάλογο; 3. Ποιο είναι το περιεχόµενο των όρων πόλις και πολιτεία στο κείµενο; 3.4. Η διάρθρωση της Πολιτείας 1. Ποιο πρόβληµα αποτελεί την αφετηρία της Πολιτείας και σε ποια θέµατα επεκτείνεται ο διάλογος; 2. Αφού διαβάσετε προσεκτικά τη διάρθρωση 1 της Πολιτείας (διδακτικό βιβλίο, σσ. 90-92), να σηµειώσετε ποια προβλήµατα σχετικά µε τη δικαιοσύνη απασχολούν τους συνοµιλητές. 1 Το αναλυτικό διάγραµµα του περιεχοµένου της Πολιτείας που παραθέτει ο Κ. Γεωργούλης (2), σσ. CXXXIX - CXLI) είναι χρήσιµο για την κατανόηση της διάρθρωσης των θεµάτων. Για την ανάλυση του περιεχοµένου της Πολιτείας βλ. στο ίδιο σσ. XIV- LXXX. 80

3.5. Η γένεση της πόλης 2 1. Πώς εξηγείται, κατά τον Πλάτωνα, το γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν µπορεί να ζήσει µόνος; 2. Γιατί, κατά τον Πλάτωνα, είναι αναγκαίος ο καταµερισµός της εργασίας; 3. Πότε µία πόλη έχει ανάγκη από φύλακες; 4. Ποια είναι η κυριότερη αιτία πολέµου κατά τον Πλάτωνα; 5. Γίγνεται τοίνυν, ἦν δ ἐγώ, πόλις, ὡς ἐγᾦµαι, ἐπειδὴ τυγχάνει ἡµῶν ἕκαστος οὐκ αὐτάρκης, ἀλλὰ πολλῶν [ὢν] ἐνδεὴς ἢ τίν οἴει ἀρχὴν ἄλλην πόλιν οἰκίζειν; Οὐδεµία, ἦ δ ὅς. Οὕτω δὴ ἄρα παραλαµβάνων ἄλλος ἄλλον, ἐπ ἄλλου, τὸν δ ἐπ ἄλλου χρείᾳ, πολλῶν δεόµενοι, πολλοὺς εἰς µίαν οἴκησιν ἀγείραντες κοινωνούς τε καὶ βοηθούς, ταύτῃ τῇ συνοικίᾳ ἐθέµεθα πόλιν ὄνοµα (369b5-c). (Λοιπόν η γένεση της πόλης έχει υποθέτω την αιτία της στο ότι ο καθένας µας δεν είναι αυτάρκης, αλλά έχει πολλές ανάγκες µήπως ηµπορείς να ευρής µε τη σκέψη σου µιαν άλλη αφορµή για την ίδρυση της πόλης; Καµιάν άλλην, είπε αυτός. Έτσι λοιπόν παίρνοντας ο ένας έναν άλλον ως βοηθό του για την αντιµετώπιση άλλον αυτής και άλλον εκείνης της ανάγκης, επειδή έχοµε πολλές ανάγκες, συναθροίζοµε στον αυτό τόπο κατοίκησης πολλούς ως συντρόφους και βοηθούς και δίνοµε σ' αυτή την συνοίκηση το όνοµα πόλη). Αφού διαβάσετε το παραπάνω χωρίο από την Πολιτεία, να συγκρίνετε τις απόψεις που διατυπώνει ο Πλάτων για τη γένεση της πόλης µε τις ανάλογες του σοφιστή Πρωταγόρα στον οµώνυµο διάλογο 3. Ποια κοινά σηµεία και ποιες διαφορές διαπιστώνετε; 3.6. Οι τρεις τάξεις 4 1. Ποιες τάξεις διακρίνει στην Πολιτεία ο Πλάτων και ποιο ρόλο αναθέτει σε καθεµία; 2. Γιατί, σύµφωνα µε τον Πλάτωνα, η διάκριση σε καθορισµένες τάξεις µε συγκεκριµένο ρόλο δεν αποκλείει την κοινωνική κινητικότητα; Πώς κρίνετε εσείς τη λύση που δίνει; 2 3 4 Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 15. Μπορεί να συγκριθούν και µε τις απόψεις του Αριστοτέλη στα Πολιτικά, µετά βέβαια από τη διδασκαλία του Αριστοτέλη. Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 16. 81

3.7. Το γενναῖον ψεῦδος 1. Ποιος µύθος χαρακτηρίζεται ως γενναῖον ψεῦδος 5 και γιατί; 2. Γιατί θα έπρεπε οι κάτοικοι της πολιτείας να αισθάνονται αδέλφια; 3. Πώς κρίνετε την άποψη του Πλάτωνα να αποχωρίζονται οι γονείς από τα παιδιά τους; 3.8. Η αγωγή των φυλάκων 1. Με ποια κριτήρια επιλέγονταν οι φύλακες; 2. Τι περιελάµβανε η αγωγή των φυλάκων στο πρώτο και το δεύτερο στάδιο; 3. Ποια θέση είχε η φιλοσοφία στην αγωγή των φυλάκων και στην εξέλιξή τους; 4. Ποιες ήταν οι προϋποθέσεις προαγωγής των φυλάκων - ἐπικούρων σε φύλακες παντελεῖς και ποιο έργο αναλάµβαναν οι τελευταίοι; 5. Ποιο ρόλο αναλαµβάνει ο νοµοθέτης της Πολιτείας; Νοµίζετε ότι ο ρόλος αυτός ενέχει κάποιο κίνδυνο; Αν π.χ. ο νοµοθέτης «επαγρυπνεί» για την ορθή αγωγή των φυλάκων κτλ., δεν θα χρειαστεί να «επαγρυπνεί» κάποιος και για το νοµοθέτη; Ποιος θα είναι αυτός; 3.9. Τέχνη ελεγχόµενη 1. Γιατί ο Όµηρος και ο Ησίοδος αποκλείονται από τα σχολικά προγράµ- µατα της πλατωνικής Πολιτείας; 2. Γιατί η µιµητική τέχνη αποβάλλεται από την Πολιτεία; 3. Πώς εξηγεί ο Πλάτων την άποψή του ότι η «µιµητική» τέχνη απέχει πολύ (τρεις βαθµίδες) από την αλήθεια; 5 Ο χαρακτηρισµός «γενναῖον» (413e - 414c), ευγενικό, σε αντίθεση µε το ευτελές, σχετίζεται µε το σκοπό για τον οποίο λέγεται, να πειστούν οι πολίτες ότι πρέπει να αισθάνονται αδέλφια, για να εξασφαλιστεί η διατήρηση και η ευδαιµονία της πόλεως. Ο W. K. C. Guthrie (3), σ. 462, υποστηρίζει ότι για τον Πλάτωνα δεν έχει σηµασία αν το ψέµα αυτό γίνεται πιστευτό. Το ψέµα αυτό χρησιµοποιούν οι φύλακες, άρχοντες (ευγενείς) όχι για ιδιοτελή και ευτελή σκοπό, αλλά για τη διάσωση της πόλεως. Για τον όρο βλ. Κ. Popper, τ. Ι, σσ. 442-443. Πρβλ. και Αριστοτέλους Πολιτικά, 1264b 11-17 και 1264b 27 για το µύθο των «µετάλλων» και την κοινωνική κινητικότητα. Ο Αριστοτέλης επικρίνει τη θεωρία αυτή (µύθο) και υποστηρίζει ότι θα προκαλεί στάσεις στην πόλη και δεν θα συµβάλλει στην ενότητά της. Βλ. και Κ. Γεωργούλης (2), σσ. ΧΧΧΙΙ-ΧΧΧΙΙΙ και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 17. 82

3.10. Γυναίκες και οικογένεια 1. Ποια είναι η θέση της γυναίκας στην Πολιτεία του Πλάτωνα; Νοµίζετε ότι είναι καλύτερη ή χειρότερη από τη θέση της στην αρχαία Αθήνα και γιατί; 2. Να αξιολογήσετε τη θέση της γυναίκας στην πλατωνική Πολιτεία σε σχέση µε τη θέση του άντρα σ αυτήν. 3. Ποια είναι η δική σας γνώµη για τις προτάσεις που διατυπώνει ο Πλάτων στην Πολιτεία όσον αφορά τις σχέσεις των δύο φύλων και την οικογένεια; 3.11. ιαβίωση 1. Ποια δίαιτα και διαβίωση γενικά υποχρεώνονται να ακολουθούν οι φύλακες; 2. Ποιος είναι ο σκοπός της πολιτείας και πώς συνδέεται µε τη διαβίωση των φυλάκων; 3.12. Οι φιλόσοφοι - βασιλείς 1. Ποια χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δηµοκρατίας αποδίδει ο Πλάτων µε την αλληγορία του ακυβέρνητου σκάφους (Πολιτεία 487c 502c); Να συγκρίνετε την περιγραφή του «µεθυσµένου καραβιού» µε όσα αναφέρει ο Σωκράτης στον Πρωταγόρα (ενότητα 1η) για την εκκλησία του δήµου 6. 2. Γιατί ο φιλόσοφος θεωρείται από τον Πλάτωνα ο καταλληλότερος για τη διακυβέρνηση της πολιτείας; 3. Ποια χαρακτηριστικά των φιλοσόφων βασιλέων εγγυώνται τη σωστή διακυβέρνηση της πόλης; Γιατί ο Πλάτων θεωρεί αναγκαίο να µην έχουν οι φιλόσοφοι βασιλείς περιουσία ή οικογένεια; 6 Ο Πλάτων παρουσιάζει µε πικρή ειρωνεία την αθηναϊκή κοινωνία τη δυνατότητα όλων να έχουν γνώµη για τα πολιτικά πράγµατα χωρίς να γνωρίζουν την πολιτική τέχνη, τον τρόπο µε τον οποίο παίρνονται οι αποφάσεις, την κλήρωση ως µέσο ανάδειξης σε αξιώµατα κ.τ.λ. Ο δήµος παρουσιάζεται µύωπας και κουφός, οι πολιτικοί αγνοούν την πολιτική τέχνη κ.τ.λ. Βλ. Κ. Γεωργούλης (2), σσ. XLIV XLV και W. K. C. Guthrie, (3), σσ. 498-502. 83

4. Και αν δεχτούµε ότι οι φιλόσοφοι βασιλείς είναι οι καταλληλότεροι για τη διακυβέρνηση της πόλης και ότι τους παραχωρείται η εξουσία, νοµίζετε ότι θα είχαν ικανοποιητικά κίνητρα ή λόγους για να την αναλάβουν; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. 3.13. Η δικαιοσύνη 7 1. Ποιες αρετές «ενσαρκώνει» η ιδεώδης πολιτεία κατά τον Πλάτωνα και πώς εξηγείται αυτή η «ενσάρκωση»; 2. Ποια είναι τα µέρη της ψυχής και σε ποια σχέση βρίσκονται µε τις τάξεις της πολιτείας; 3. Πώς διασφαλίζεται η αρµονία της ατοµικής ψυχής και της ψυχής της πολιτείας σύµφωνα µε τον Πλάτωνα; 4. Ποιος άνθρωπος θεωρείται δίκαιος; 5. Πώς ορίζει τη δικαιοσύνη ο Κέφαλος, ο Πολέµαρχος, ο Θρασύµαχος και ο Γλαύκων; Ποια κοινωνική τάξη ή οµάδα εκπροσωπεί καθένας; 6. Πώς ορίζει τη δικαιοσύνη ο Σωκράτης και ποια προβλήµατα δηµιουργεί ο ορισµός του; 7. Ποια σχέση έχει η αυτογνωσία µε τη δικαιοσύνη; 8. Πώς εξηγεί ο Πλάτων την άποψή του ότι στη δικαιοσύνη εµπεριέχονται και οι τρεις άλλες αρετές; 3.14. Οι «φαύλες» πολιτείες 1. Ποιες πολιτείες χαρακτηρίζει ο Πλάτων «φαύλες»; 2. Πώς δηµιουργείται καθεµία από τις «φαύλες» πολιτείες; 3. Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει ο Πλάτων σε κάθε είδος πολιτείας και στους πολίτες καθεµιάς; Συµφωνείτε µε αυτά; Να εξηγήσετε µε λίγα λόγια την απάντησή σας. 4. Πώς ορίζει ο Πλάτων τη δηµοκρατία; Ποια διαφορά παρατηρείτε από τον ορισµό που δίνει ο Περικλής στον Ἐπιτάφιο; (Θουκυδίδης, ΙΙ, 37). 5. Πιστεύετε ότι ο παραλληλισµός των πολιτών µε κηφήνες δείχνει µειωµένη εκτίµηση του Πλάτωνα προς το πλήθος των πολιτών; 7 Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 18. 84

6. Ποια ιστορικά παραδείγµατα είχε πιθανόν υπόψη του ο Πλάτων στην περιγραφή των «φαύλων» πολιτειών; 7. Πώς προκύπτει η τυραννία, σύµφωνα µε τον Πλάτωνα; Ερωτήσεις 8 για συνολική θεώρηση της εισαγωγής στην Πολιτεία 1. «Πυρήνας της πολιτικής σκέψης του Πλάτωνα είναι η ιδέα της δικαιοσύνης, που σηµαίνει: ο καθένας να πράττει αυτό για το οποίο είναι πλασµένος και καταλλήλως εκπαιδευµένος. Αν όλοι θέλουν να έχουν λόγο και να αποφασίζουν για όλα, τότε θα επικρατήσει το χάος» (σχολικό βιβλίο, σ. 92): Θα µπορούσε, κατά τη γνώµη σας, να θεωρηθεί η σκέψη αυτή αντιδηµοκρατική; Να προσδιορίσετε τα κριτήρια µε τα οποία θα την αξιολογήσετε 9. 2. Το κράτος (πόλις) δεν είναι, κατά την άποψη του Πλάτωνα, µία σύµβαση, αλλά βασίζεται στη φύση του ανθρώπου. Να προσπαθήσετε να αναλύσετε την άποψη αυτή, παίρνοντας υπόψη σας άλλες γνωστές σας (από την αρχαία γραµµατεία ή από την ιστορία) θεωρίες που συµφωνούν ή διαφωνούν µε τον Πλάτωνα, π.χ. τη θεωρία του Πρωταγόρα. 3. «Έπειτα, επειδή οι νόµοι τους εµπόδιζαν να κάνουν φανερά βίαιες πράξεις, αλλά αυτοί συνέχιζαν να τις κάνουν κρυφά, πιστεύω ότι κάποιος άνθρωπος ευφυής και σοφός επινόησε για τους ανθρώπους το φόβο των θεών, για να υπάρχει κάτι να φοβίζει τους κακούς, κι αν ακόµη κάνουν, λένε ή σκέφτονται κάτι κρυφά. Με αυτό το κίνητρο 8 9 Οι ερωτήσεις έχουν ένα κοινό ότι προϋποθέτουν την κατανόηση της έννοιας του κριτηρίου και την ικανότητα προσδιορισµού κριτηρίων. Θα µπορούσε σε µια τάξη µε υψηλό επίπεδο να δοθεί µια τέτοια ερώτηση όπως η πρώτη. ιαφορετικά θα πρέπει να τροποποιηθεί. Θα µπορούσαν να δοθούν µερικά κριτήρια: Πότε διατυπώνεται η άποψη, σε ποιες κοινωνικές συνθήκες, σε ποιες ιστορικές συγκυρίες; Μπορούµε να το θεωρήσουµε απλώς ως κριτική στη δηµαγωγία των πολιτικών, την εποχή της παρακµής της Αθήνας; Πρόκειται για άµεση ή έµµεση δηµοκρατία; Όσον αφορά το «πλασµένος» θα µπορούσε να υποβάλει κανείς την ερώτηση ποιος θα αποφασίσει και µε ποια κριτήρια για τη 85

εισήγαγε την έννοια της θεότητας. Υπάρχει, είπε, ένα πνεύµα µε αιώνια ζωή, που ακούει και βλέπει µε το νου, που είναι υπερβολικά σοφό και τα παρατηρεί όλα, και είναι φορέας θεϊκής φύσης. Θα ακούει καθετί που λέγεται ανάµεσα στους ανθρώπους και θα µπορεί να δει όλα όσα πράττονται. Εάν κανείς σχεδιάζει σιωπηλά κάτι κακό, δεν θα ξεφύγει την προσοχή των θεών, τόσο έξυπνοι είναι. Λέγοντας αυτούς τους λόγους παρουσίασε το πιο γοητευτικό δίδαγµα, καλύπτοντας την αλήθεια µε ψέµατα» (Κριτία, Σίσυφος). Αφού διαβάσετε το παραπάνω κείµενο (από τον Σίσυφο του Κριτία 10 ), να κρίνετε ποια διαφορά υπάρχει ανάµεσα στα ψέµατα που αναφέρει και στο γενναῖον ψεῦδος του Πλάτωνα. 4. Τι µπορούµε να συµπεράνουµε, µε βάση το γενναῖον ψεῦδος και τις απόψεις του Κριτία, για το ρόλο των µύθων, των θρύλων, των παραδόσεων, της ιδεολογίας γενικά, για τη συνοχή µιας κοινωνίας; 5. Νοµίζετε ότι η φροντίδα του νοµοθέτη να προφυλάξει τα παιδιά από κάθε αρνητική, κατά τη γνώµη του, επιρροή από την τέχνη είναι δικαιολογηµένη; Πώς θα κρίνατε κάτι ανάλογο σήµερα; 6. Συµφωνείτε ότι η πολυτέλεια θα οδηγούσε την άρχουσα τάξη να ζει σε βάρος των άλλων και να πλουτίζει παράνοµα; Να συγκρίνετε την άποψη του Πλάτωνα µε όσα σχετικά αναφέρει ο Περικλής στον Ἐπιτάφιο (Θουκυδίδης, ΙΙ, 39), παίρνοντας υπόψη σας τη διαφορά του χρόνου που χωρίζει τα δύο κείµενα. 7. ιατυπώνονται, κατά τη γνώµη σας, στην Πολιτεία απόψεις που ισχύουν και σήµερα; Ποιες είναι αυτές; «φύση» του άλλου. Πρβλ. σχολ. βιβλίο, σ. 101 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 16, 17 και 18. Για γενική κριτική της Πολιτείας βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 19. 10 Πρόκειται για το γνωστό σοφιστή, ηγετικό µέλος των τριάντα τυράννων και θείο του Πλάτωνα. 86