ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ

ΙΩΣΗΦ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ ΦΩΤΕΙΝΗ ΦΡΑΝΤΖΗ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ Εκδόσεις Γιάννης Σκ. Πικραμένος

Σε αυτό το βιβλίο επιχειρείται η προσέγγιση της σχέσης της τοπικής ιστορίας και της εκπαίδευσης ενηλίκων τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο σχεδιασμού, υλοποίησης και αξιολόγησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Το βιβλίο απευθύνεται σε εκπαιδευτές ενηλίκων οι οποίοι ασχολούνται με την τοπική ιστορία, σε ενήλικους εκπαιδευόμενους οι οποίοι εκδηλώνουν ενδιαφέρον για συστηματική μελέτη ζητημάτων τοπικής ιστορίας, σε εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης, καθώς επίσης και σε ενεργούς πολίτες οι οποίοι επιθυμούν να μελετήσουν τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο θέματα τοπικής ιστορίας.

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ

ΙΩΣΗΦ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ ΦΩΤΕΙΝΗ ΦΡΑΝΤΖΗ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ Πάτρα 2010

Συγγραφείς: Ιωσήφ Φραγκούλης Φωτεινή Φραντζή Copyright Ιωσήφ Φραγκούλης Φωτεινή Φραντζή Τίτλος: Σύγχρονες Διδακτικές Προσεγγίσεις της Τοπικής Ιστορίας στο πλαίσιο της Εκπαίδευσης Ενηλίκων ISBN: 978-960-6628-22-1 Παραγωγή: Εκδόσεις Γιάννης Σκ. Πικραμένος Τηλ.: 2610 432.200, Ε mail: info@synedra.gr Εκτύπωση Βιβλιοδεσία: Ταχύτυπο Τηλ.: 2610 461.780, Ε mail@tachytypo.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ = ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ / ΤΟΠΙΚH ΙΣΤΟΡIΑ 1.1 Εννοιολογική προσέγγιση... 11 1.1.1 Σε σχέση με τις έννοιες που περικλείει... 11 1.1.2 Σε σχέση με τις επιμέρους διακρίσεις της... 13 1.1.3 Σε σχέση με την έννοια της Ιστορίας και του ιστορικού χρόνου όπως γίνονται αντιληπτά από τα σύγχρονα ιστορικά ρεύματα... 13 1.1.4 Απόπειρα ορισμού... 15 1.2 Η Τοπική Ιστορία στην εκπαίδευση στοιχεία ιστορικής αναδρομής... 15 1.2.1 Η Τοπική Ιστορία στην ευρωπαϊκή εκπαίδευση και στη σύγχρονη πανεπιστημιακή εκπαίδευση των ΗΠΑ (19ος, 20ός, αρχές 21ου αι.)... 16 1.2.2 Τοπική Ιστορία και ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα (υποχρεωτική, Τριτοβάθμια, Εκπαίδευση Ενηλίκων)... 18 1.3 Τοπική Ιστορία και διδακτική πράξη μεθοδολογικές ιδιαιτερότητες... 22 1.3.1 Η Τοπική Ιστορία ως δυναμική διαδικασία μάθησης... 22 1.3.2 Προτεινόμενη μέθοδος... 24 1.4 Τοπική Ιστορία και αναγκαιότητά της στη σύγχρονη κοινωνία... 25 1.4.1 Διαμόρφωση εθνικής και ευρωπαϊκής συνείδησης και ταυτότητας αποδοχή ποικιλίας, αποδοχή διαφορετικού... 25 1.4.2 Ανάπτυξη κριτικής σκέψης, υπευθυνότητας διαμόρφωση υπεύθυνων και δραστήριων πολιτών... 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ / Η ΔΙΑ ΒIΟΥ ΜAΘΗΣΗ ΚΑΙ Ο ΡOΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΣYΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝIΑ 2.1 Εννοιολογικές προσεγγίσεις... 31 2.1.1 Η έννοια της Μάθησης... 31 2.1.2 Η έννοια της Δια Βίου Μάθησης... 32 2.2 Η αναγκαιότητα και οι στόχοι της Δια Βίου Μάθησης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης... 33

6 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ 2.2.1 Παγκοσμιοποίηση... 33 2.2.2 Η Δια Βίου Μάθηση ως δυναμική άρση των ανισοτήτων... 34 2.2.3 Οι στόχοι της Δια Βίου Μάθησης... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ / H ΕΚΠΑIΔΕΥΣΗ ΕΝΗΛIΚΩΝ ΣΤΗ ΣYΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝIΑ 3.1 Εννοιολογικές προσεγγίσεις... 39 3.1.1 Εκπαίδευση... 39 3.1.2 Εκπαίδευση Ενηλίκων... 40 3.2 Η ενηλικιότητα και τα χαρακτηριστικά του ενήλικου εκπαιδευόμενου... 41 3.3 Η ανάγκη εφαρμογής της Εκπαίδευσης Ενηλίκων στη σύγχρονη κοινωνία... 42 3.4 Φορείς που υλοποιούν την Εκπαίδευση Ενηλίκων διεθνώς και στην Ελλάδα... 43 3.5 Στρατηγικές δράσεις των φορέων Εκπαίδευσης Ενηλίκων... 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ / ΣYΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚHΣ ΙΣΤΟΡIΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΚΠΑIΔΕΥΣΗ ΕΝΗΛIΚΩΝ 4.1 Λόγοι που υποδεικνύουν την προσέγγιση της Τοπικής Ιστορίας στο πλαίσιο της Εκπαίδευσης Ενηλίκων... 51 4.2 Περιορισμένο ερευνητικό ενδιαφέρον και απόπειρα ερμηνείας του... 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ / ΣΧΕΔΙΑΣΜOΣ ΠΡΟΓΡAΜΜΑΤΟΣ ΤΟΠΙΚHΣ ΙΣΤΟΡIΑΣ 5.1 Βήματα σχεδιασμού προγράμματος Τοπικής Ιστορίας... 59 1ο Βήμα: Μελέτη και Αξιοποίηση πληροφοριών... 59 2ο Βήμα: Διατύπωση των σκοπών και στόχων του προγράμματος... 60 3ο Βήμα: Καθορισμός και οργάνωση του περιεχομένου του προγράμματος... 60 4ο Βήμα: Επιλογή εκπαιδευτικών τεχνικών και μέσων... 61 5ο Βήμα: Αξιολόγηση εκπαιδευτικού προγράμματος... 61 5.2 Παράδειγμα σχεδιασμού Προγράμματος Τοπικής Ιστορίας... 61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ / ΒΙΩΜΑΤΙΚH ΜAΘΗΣΗ 6.1 Έννοια Βιωματικής Μάθησης Θεωρητικά Μοντέλα... 67 6.2 Λόγοι Αξιοποίησης της Βιωματικής Μάθησης στην Τοπική Ιστορία... 68 6.3 Εκπαιδευτικές Μέθοδοι Βιωματικής Μάθησης... 69

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7 6.3.1 Εκπαιδευτικές τεχνικές που διεξάγονται μέσα στην τάξη... 70 6.3.2 Εκπαιδευτικές τεχνικές που διεξάγονται έξω από την τάξη (outdoor training)... 71 6.3.3 Εκπαιδευτικές ασκήσεις... 71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ / ΜEΘΟΔΟΣ PROJECT 7.1 Εισαγωγή... 73 7.2 Ορισμός... 73 7.3 Θεωρητικές Αφετηρίες... 73 7.4 Παιδαγωγικές διδακτικές προεκτάσεις... 74 Στάδιο Α Προβληματισμός... 74 Στάδιο Β Προγραμματισμός Διδακτικών δραστηριοτήτων... 75 Στάδιο Γ Διεξαγωγή των δραστηριοτήτων... 76 Στάδιο Δ Αξιολόγηση... 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ / ΒΙΩΜΑΤΙΚEΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚEΣ ΤΕΧΝΙΚEΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟYΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣEΓΓΙΣΗ ΘΕΜAΤΩΝ ΤΟΠΙΚHΣ ΙΣΤΟΡIΑΣ 8.1 Καταιγισμός Ιδεών... 79 8.2 Ομάδες Εργασίας... 80 8.3 Μελέτη Περίπτωσης... 82 8.4 Παιχνίδι Ρόλων... 84 8.5 Προσομοίωση... 85 8.6 Συνέντευξη από Ειδικό... 86 8.7 Κριτήρια Επιλογής συμμετοχικών τεχνικών... 87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ / ΑΞΙΟΛOΓΗΣΗ ΠΡΟΓΡAΜΜΑΤΟΣ ΤΟΠΙΚHΣ ΙΣΤΟΡIΑΣ 9.1 Ανάγκη αξιολόγησης των προγραμμάτων Τοπικής Ιστορίας... 91 9.2 Μορφές Αξιολόγησης... 92 9.2.1 Αρχική ή Διαγνωστική... 92 9.2.2 Ενδιάμεση ή Διαμορφωτική... 93 9.2.3 Τελική ή Απολογιστική... 93 9.3 Εσωτερική Εξωτερική Αξιολόγηση... 94 9.4 Μοντέλα Αξιολόγησης... 94 9.4.1 Ανταποδοτικής Αξιολόγησης... 95 9.4.2 Τεσσάρων Επιπέδων... 96

8 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ 9.4.3 Το μοντέλο CIPP... 97 9.5 Αντικείμενα Αξιολόγησης... 98 9.5.1 Έμψυχοι παράγοντες... 99 9.5.2 Μη έμψυχοι παράγοντες... 100 9.5.3 Μαθησιακά αποτελέσματα... 101 9.6 Τεχνικές Αξιολόγησης... 102 9.7 Μεταγνωστική Αξιολόγηση... 104 9.7.1 Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις... 104 9.7.2 Προϋποθέσεις αποτελεσματικής εφαρμογής... 105 9.8 Η έννοια της ποιότητας στα προγράμματα Τοπικής Ιστορίας... 106 9.8.1 Εισαγωγή... 106 9.8.2 Δείκτες ποιότητας για την αξιολόγηση των Προγραμμάτων Τοπικής Ιστορίας... 107

ΠΡΟΛΟΓΟΣ = Η Τοπική Ιστορία έχει αρχίσει τα τελευταία χρόνια να αποτελεί τόσο για τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες όσο και για τη χώρα μας* ένα ολοένα και πιο δυναμικά αναδεικνυόμενο θεματικό πεδίο. Η ανάπτυξη του πεδίου της Τοπικής Ιστορίας δεν παρατηρείται μόνο στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (όπου αποτελεί θεσμοθετημένο διδακτικό αντικείμενο) αλλά και στην Εκπαίδευση Ενηλίκων. Παράλληλα, παρατηρείται αύξηση της έκδοσης βιβλίων, περισσότερο ή λιγότερο επιστημονικών, σχετικών με την τοπική ιστορία διαφόρων περιοχών, ενώ οι λίγες έρευνες που έχουμε στη διάθεσή μας για την ελληνική πραγματικότητα φέρνουν στην επιφάνεια μεγάλο ενδιαφέρον των ενήλικων πολιτών για τη μελέτη της Τοπικής Ιστορίας. Το αυξανόμενο αυτό ενδιαφέρον δεν είναι αδικαιολόγητο. Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης, της Ενωμένης Ευρώπης και της πολυπολι - τισμικότητας, η Τοπική Ιστορία αποτελεί για το σημερινό πολίτη έναν από τους άξονες διαμόρφωσης μιας νέας ταυτότητας, ένα μέσο άμυνας ενάντια στην πολιτισμική αλλοτρίωση αλλά και έναν τρόπο ανάπτυξης της εκτίμησης και αποδοχής της διαφορετικότητας. Για τους ενήλικους, ενεργούς πολίτες, η ενασχόληση με την Τοπική Ιστορίας μπορεί να αποτελέσει μοχλό ενεργοποίησής τους και μέσο ομαλότερης κοινωνικής τους ένταξης, ικανοποιώντας έτσι τις απαιτήσεις των καιρών για δραστήριους, ενημερωμένους πολίτες που αποφασίζουν για το μέλλον του τόπου τους και του πλανήτη ολόκληρου, σε μια εποχή που τα παραδοσιακά σύνορα μεταξύ των κρατών μεταβάλλονται συνεχώς από τη δύναμη της παγκόσμιας πολιτικής και οικονομίας. Υπό αυτό το πρίσμα, η Τοπική Ιστορία συνδέεται στενά με την Εκπαίδευση Ενηλίκων και τη Δια βίου Μάθηση, ένας από τους στόχους των οποίων είναι η δημιουργία ενεργών πολιτών, πολιτών που συμμετέχουν σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής και οικονομικής ζωής και έχουν φωνή στην κοινωνία όπου ζουν. Το βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη, σε μια προσπάθεια να καλυφθούν τόσο η ανάγκη για θεωρητική προσέγγιση και επιστημονική τεκμηρίωση της έννοιας της Τοπικής Ιστορίας και της διασύνδεσής της με τη Δια βίου Μάθηση και την Εκπαίδευση Ενηλίκων όσο και πρακτικότερες ανάγκες για ολοκληρωμένο διδακτικό σχεδιασμό προγραμμάτων Τοπικής Ιστορίας. [*] Η Τοπική Ιστορία αποτελεί αντικείμενο με μεγάλη παράδοση σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, όπως για παράδειγμα η Μ. Βρετανία.

10 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ Στο πρώτο μέρος προσδιορίζεται εννοιολογικά η Τοπική Ιστορία, γίνεται σύντομη αναδρομή της παρουσίας της στα εκπαιδευτικά δρώμενα, αναδεικνύονται οι διδακτικές ιδιαιτερότητες και η αναγκαιότητά της στη σύγχρονη κοινωνία. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην αναγκαιότητα της Δια Βίου Μάθησης στην κοινωνία της μάθησης και ειδικότερα, στην ανάγκη εφαρμογής της Εκπαίδευσης Ενηλίκων στη σύγχρονη κοινωνία, ενώ τεκμηριώνεται η διασύνδεση της Τοπικής Ιστορίας με την Εκπαίδευση Ενηλίκων. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η μεθοδολογία σχεδιασμού και υλοποίησης προγραμμάτων Τοπικής Ιστορίας, αναλύεται η έννοια της βιωματικής μάθησης και παρουσιάζεται η μέθοδος project. Στη συνέχεια παρουσιάζονται αναλυτικά οι εκπαιδευτικές τεχνικές που χρησιμοποιούνται κατά τη διαδικασία υλοποίησης προγραμμάτων Τοπικής Ιστορίας, και περιγράφεται η διαδικασία σχεδιασμού, υλοποίησης και αξιολόγησης προγραμμάτων Τοπικής Ιστορίας. Θεωρούμε, λοιπόν, πως παρέχουμε στους εκπαιδευτές ενηλίκων, στους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης, αλλά και σε κάθε ενδιαφε ρόμενο ενεργό πολίτη ένα εύχρηστο εγχειρίδιο για την προσέγγιση των θεμάτων της Τοπικής Ιστορίας τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Οι συγγραφείς Mάρτιος 2010

1 Κεφάλαιο πρώτο ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ = Σε αυτό το κεφάλαιο επιδιώκεται η παρουσίαση του αντικειμένου της Τοπικής Ιστορίας. Αρχικά επιχειρείται η εννοιολογική προσέγγιση του όρου της Τοπικής Ιστορίας, καθώς επίσης και σύντομη ιστορική αναδρομή της πορείας της στην εκπαίδευση τόσο στο εξωτερικό όσο και στη χώρα μας. Κατόπιν γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν αφενός οι μεθοδολογικές ιδιαιτερότητες της διδασκαλίας της και αφετέρου η αναγκαιότητά της στη σύγχρονη εποχή. 1.1 Εννοιολογική προσέγγιση 1.1.1 Σε σχέση με τις έννοιες που περικλείει i. Η έννοια του τόπου Σύμφωνα με τον Χαρίλαο Ντούλα (1988) «Τοπική Ιστορία είναι το ιστορικό εκείνο υλικό που βρίσκεται στη γειτονική περιοχή και είναι ήδη γνωστό, οικείο στα παιδιά ή μπορεί να γνωσθεί κυρίως ως αποτέλεσμα εργασιών και επιτόπιας έρευνας». Στον ορισμό αυτό το κέντρο βάρους βρίσκεται στην έννοια του τόπου, της τοπικής εγγύτητας. Παρόλο, όμως, που ο όρος «Τοπική Ιστορία» ως «η ιστορία ενός τόπου» μας φαίνεται απλός, όταν επιχειρήσουμε να προσδιορίσουμε σαφέστερα τα όρια του «τόπου» εμφανίζεται σχετικός προβληματισμός (Βαϊνά 1997:36), καταρχάς ως προς την ίδια την έννοια του τόπου. Η λέξη «τόπος» έχει μια ασαφή γεωπολιτική σημασία. Οι Παπαγιανόπουλος, Σιμώνη & Φραγκούλης (1999:11) συνδέουν τη λέξη με σημασίες όπως: έκταση γης, χώρος, θέση, μέρος, διοικητική περιφέρεια νομός, επαρχία, δήμος, κοινότητα ή γεωγραφική ενότητα, ενώ και Βαϊνά (1997:39) τονίζει τη νοηματική ελαστικότητα της νεοελληνικής λέξης «τόπος» (= έκταση γης, τοποθεσία, μέρος, ορισμένη περιοχή, χώρα, πόλη, πατρίδα). Σε αυτή τη νοηματική ελαστικότητα θα πρέπει να προστεθεί και το γεγονός ότι οι αντιλήψεις των ανθρώπων για το χώρο τους διαφέρουν ανά περιοχές και χρονικές περιόδους (Bintliff & Snodgrass, 1985, όπ. αναφ. στο Παπαγιανόπουλος κ.ά., 1999:11). Σε μια πρώτη ανάλυση, λοιπόν, φαίνεται ότι για τον ορισμό της περιοχής μελέτης λαμβάνονται υπόψη γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά ή χαρακτηριστικά του τοπίου (Παπαγιαννόπουλος κ.ά., 1999:11). Όμως, ο «τόπος» δεν προσδιορίζεται μονοδιάστατα γεωγραφικά αλλά συνδέεται με όλο το φάσμα της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Γι αυτό άλλωστε οι σύγχρονοι επιστημονικοί κλάδοι της Αρχαιολογίας του Τοπίου και της Ιστορίας του Τοπίου (Landscape History)

12 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ξεκινούν την έρευνα του παρελθόντος από το τοπίο, αντιμετωπίζοντάς το ως χώρο όπου πραγματοποιήθηκε κατά το παρελθόν η ανθρώπινη δράση. Έτσι, περιλαμβάνουν στο χώρο μελέτης και έρευνάς τους την περιγραφή και την ερμηνεία των επεμβάσεων και αποτυπώσεων του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον (Λεοντσίνης, 1996:24). Θέματα όπως η Ιστορία της υπαίθρου, η εγκατάσταση κατοίκων, οι πληθυσμιακές μεταβολές, η αγροτική οικονομία, οι επιπτώσεις του κλίματος κλπ καθορίζουν τις επιλογές των ανθρώπων που ζουν σε μια κοινωνία και εξετάζονται για να διαμορφωθεί ένα ολοκληρωμένο προφίλ της κοινότητας αυτής (Δουκέλλης,1988). ii. Η έννοια της κοινότητας Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι ο όρος «κοινότητα» είναι θεμελιώδης για την Τοπική Ιστορία. O Finberg (1952, όπ. αναφ. στο Παπαγιαννόπουλος κ.ά.,1999:12) ανέφερε πως η δουλειά του τοπικού ιστορικού είναι «να αναπαραστήσει στο νου του και να απεικονίσει για τους αναγνώστες του, τη Γένεση, την Άνοδο, την Παρακμή και την Πτώση μιας Τοπικής Κοινότητας». Ο όρος «Τοπική Κοινότητα», όμως, είναι επίσης ασαφής: αφενός ως προς την έκταση που εννοείται κάτω από τον όρο «τοπική», αφετέρου ως προς την ποιότητα των σχέσεων που χαρακτηρίζουν το σύνολο των μελών της (Παπαγιανόπουλος κ.ά., 1999:12). Γι αυτό το λόγο κρίνεται σκόπιμη μια απόπειρα διευκρίνησης του όρου: στην καθημερινή γλώσσα, η λέξη χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον πρώτο βαθμό Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Υπό αυτή την έννοια, η κοινότητα έχει συγκεκριμένα όρια, βάσει των ιδιοκτησιών των κατοίκων ενός χωριού και των συνοικισμών του αλλά και φυσικά όρια (ποτάμια, χαράδρες, λόφοι ) που σηματοδοτούν τη μέγιστη έκταση που μπορούν να καταλάβουν οι δραστηριότητες των κατοίκων των οικιστικών μονάδων. Αντιστρόφως, ο πληθυσμός μιας τέτοιας μονάδας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη διαθέσιμη έκταση. Η έκταση που καταλαμβάνουν οι δραστηριότητες των κατοίκων μιας οικιστικής μονάδας λέγεται ζωτικός χώρος. στην παραδοσιακή της έννοια, η λέξη κοινότητα δηλώνει μια μικρή κοινωνία ανθρώπων, τις σχέσεις μεταξύ των μελών της και το χώρο στον οποίο κατοικούν. Εννοιολογικά κοντινή είναι και η χρήση της λέξης κοινότητα ως μια ανθρώπινη ομάδα με ορισμένους δεσμούς, όπως η κοινωνία του σχολείου. Χρησιμοποιούμε τον όρο «κοινότητα» ή «μαθητική κοινότητα» για να δηλώσουμε την κοινωνία των μαθητών, σε διάκριση από εκείνη των εκπαιδευτικών ή των γονέων, που έχει το δικαίωμα να εκλέγει τους δικούς της αντιπροσώπους και να συμμετέχει στις αποφάσεις που την αφορούν. Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης, η έννοια της κοινότητας έχει διευρυνθεί, χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει ευρύτερους σχηματισμούς ή ενώσεις (Ευρωπαϊκή Ένωση, Παγκόσμια Κοινότητα) και συνδέεται με την ιδέα της προσέγγισης των λαών, της διαπολιτισμικής επικοινωνίας, με την αποφυγή του τοπικισμού.

ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 13 Λόγω της διεύρυνσης του όρου στη σημερινή εποχή αλλά και καθώς η περιοχή της κοινότητας, όπως νοείται στην παραδοσιακή της έννοια, θεωρείται πολύ μικρή για να περιέχει μια ευδιάκριτη, συνεχώς μαρτυρούμενη ιστορική πορεία, προτείνεται η διεύρυνση του ερευνητικού ορίζοντα στο επίπεδο της πόλης, του τοπίου, ή της περιφέρειας. Παράλληλα, η σύγχρονη έρευνα έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στην εσωτερική δομή της τοπικής κοινωνίας, στους διάφορους τύπους κοινότητας που συνυπάρχουν. Γίνεται, λοιπόν, μια μεταφορά του κέντρου βάρους από το χώρο στον άνθρωπο και τις ανθρώπινες σχέσεις. 1.1.2 Σε σχέση με τις επιμέρους διακρίσεις της Η δυνατότητα πολυδιάστατης θεώρησης των εννοιών του τόπου και της κοινότητας οδηγεί σε διεύρυνση και υποκατηγοριοποίηση τον ερευνητικό ορίζοντα της Τοπικής Ιστορίας. Όπως παρατηρεί η Βαϊνά (1997:39) η έννοια «Τοπική Ιστορία» περιλαμβάνει ως υπάλληλες (κυρίως στη γερμανική βιβλιογραφία της διδακτικής της ιστορίας): την «Ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας» (=πολύ περιορισμένος γεωγραφικός χώρος με πυκνό δίκτυο κοινωνικών δεσμών) την «Ιστορία της περιοχής» (=ευρύτερος χώρος με κοινούς, ιστορικά καθοριστικούς και στενά αλληλοεξαρτώμενους παράγοντες, όπως κοινή διοίκηση, κοινό δίκαιο, κοινή πολιτική και οικονομική δομή, κοινοί θρησκευτικοί δεσμοί, σταθερά γεωγραφικά δεδομένα) την «Ιστορία της ευρύτερης περιφέρειας» (με την πλατιά κι όχι μόνο διοικητική σημασία) και είναι δυνατόν να εκφραστεί και ως πολεο ιστορία / ιστορία της πόλης. Επιπλέον, με την «Ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας» θα μπορούσαμε να συσχετίσουμε και την «Ιστορία του άμεσου περιβάλλοντος» ή «Ιστορία του χώρου ζωής» όρους περισσότερο δόκιμους στη σύγχρονη εποχή, μια εποχή αυξημένης κινητικότητας ολόκληρων πληθυσμιακών ομάδων αλλά και μεμονωμένων οικογενειών ή ατόμων. Άλλωστε, οι άνθρωποι που για ποικίλους λόγους ζουν σε διαφορετικό τόπο από αυτόν της καταγωγής και γέννησής τους, έχουν εξίσου το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να γνωρίζουν τους βασικούς σταθμούς από την Ιστορία του συγκεκριμένου χώρου ζωής τους, για μια δημιουργική ένταξή τους σε αυτόν (Βαϊνά, 1997:40). 1.1.3 Σε σχέση με την έννοια της Ιστορίας και του Ιστορικού χρόνου όπως γίνονται αντιληπτά από τα σύγχρονα ιστορικά ρεύματα i. H έννοια της Ιστορίας Κρίνεται σκόπιμο να εξετάσουμε τον όρο «Τοπική Ιστορία» σε συσχετισμό με τα νεότερα ιστορικά ρεύματα. Κυρίαρχη ανάμεσα σε αυτά είναι η Νέα ή Συνολική Ιστορία, που οφείλει πολλά στην ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών το 19ο αι.

14 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ και σε θεωρητικούς όπως ο Karl Marx, o Emilie Durkheim και ο Max Weber και που αναπτύχθηκε στο περιβάλλον του επιστημονικού περιοδικού Annales (ιδρύθηκε από τους Lucien Fabvres και Marc Bloch το 1929). Κεντρικός στόχος της «σχολής» αυτής είναι η εξέταση φαινόμενων μακράς διάρκειας, που παρουσιάζουν αντοχή μέσα στο χρόνο και ασκούν μεγάλη επίδραση στην εξέλιξη της ιστορίας. Για την επίτευξη του στόχου αυτού η σύγχρονη ιστορική επιστήμη μελετά όλες τις όψεις μιας κοινωνίας σε ορισμένο τόπο και χρόνο, εργάζεται ολοένα και λιγότερο με βάση διαμορφωμένες αντιλήψεις, ενώ χρησιμοποιεί υλικό και από άλλους κλάδους (Γεωγραφία, Αρχαιολογία, Κοινωνιολογία). Οι επιμέρους διακρίσεις της (όπως γενική, εθνική ή τοπική ιστορία) απορρέουν από την οπτική γωνία θεώρησης του γνωστικού αντικειμένου και της ιστορικής πραγματικότητας (Ασωνίτης & Παππάς, 2006:12 13 ), αφού άλλωστε τα γεγονότα περιγράφονται, αναλύονται και αξιολογούνται από τον ερευνητή με βάση την οπτική γωνία από την οποία ενδιαφέρεται να τα προσεγγίσει. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η Τοπική Ιστορία αποτελεί ιδιαίτερο τρόπο προσέγγισης του ανθρώπινου παρελθόντος από την άποψη της κλίμακας, καθώς και ο χώρος αναφοράς της τοποθετείται μεταξύ της γενικής ιστορίας και της οικογενειακής ή της βιογραφίας. Το ενδιαφέρον της Τοπικής Ιστορίας εστιάζεται, λοιπόν, σε ένα μάλλον περιορισμένο χώρο αναφοράς και η προσοχή της στρέφεται κυρίως σε μικρές κοινωνικές ομάδες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια μικροϊστορία [1] και ότι για να αξιοποιηθούν τα πορίσματά της χρειάζεται να ενταχθούν στη μακροϊστορία, τη γενική ιστορία. ii. Η έννοια του ιστορικού χρόνου Η μελέτη της Ιστορίας δεν αφορά μόνο την εξέταση του παρελθόντος. Το παρελθόν δίνει τις αφορμές για τη μελέτη της ιστορίας. Όμως σημείο αναφοράς είναι το παρόν, αφού από το παρόν αντικρίζουμε το παρελθόν. Ως φορείς του παρόντος χρόνου καθώς και των προσδοκιών μας για το μέλλον περιγράφουμε, κρίνουμε και ερμηνεύουμε την Ιστορία ή όπως γράφει ο Francois Dosse (2000:179) αναφερόμενος στην ιστορικούς του 20ού αιώνα: «επιχειρούν και αυτοί να παραμερίσουν το παρελθόν της δικής τους κοινωνίας και να αντιμετωπίσουν τον κόσμο με την οπτική κυρίως του χώρου παρά του χρόνου. Οι ιστορικοί θα ψάξουν μέσα στο χώρο, μέσα στο παρόν να βρουν τα μυστικά, τα ίχνη ενός πάντα ορατού παρελθόντος». Η θέση όμως της σύγχρονης ιστορικής επιστήμης ότι η ερμηνεία και η ανάλυση του ιστορικού πρέπει να απορρέει από τον εμπλουτισμό της προβληματικής του παρόντος για να γραφτεί ή να διδαχθεί η ιστορία που χρειάζεται ο σύγχρονος [1] Ο όρος καθιερώθηκε μετά το 1980 και προέκυψε από τη δημιουργική σχέση ανάμεσα στην ιστορική επιστήμη και την ιστορική ανθρωπολογία. Σύμφωνα με τον ορισμό του Winfried Schulze «μικροϊστορία είναι η λεπτομερειακή και ευρεία ανάλυση ενός επιμέρους ιστορικού θέματος, που σχετίζεται με κάποιο ιστορικό γεγονός ή με κάποια ιδιαίτερη περίοδο μιας ιστορικής κοινωνίας» (Βαϊνά, 1997:73 75)

ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 15 άνθρωπος, πλησιάζει πολύ τη διδακτική χρησιμότητα της Tοπικής Iστορίας, που υφίσταται ακριβώς λόγω της τοπικότητας της ιστορικής έρευνας και σπουδής και της εγγύτητας με το χώρο και χρόνο των εμπειριών των μαθητών (Λεοντσίνης, 1996:79). Και όπως παρατηρεί ο Partington (1980:122 ): «αν η σύγχρονη ιστορία είναι το τώρα, η Τοπική Ιστορία ίσως είναι το εδώ». 1.1.4 Απόπειρα ορισμού Τι μπορούμε τελικά να ονομάσουμε Τοπική Ιστορία; Ποια τα όρια του χρόνου και του τόπου που μπορούμε να εξετάσουμε, ποιες κοινωνικές σχέσεις εκπληρώνουν την έννοια του όρου, ποια η σχέση της με τη γενική ιστορία και πώς συσχετίζεται με τη σύγχρονη θεώρηση της ιστορίας; Θέτοντας αυτά τα ερωτήματα και επιχειρώντας την απάντησή τους προσδιορίζουμε και μια σειρά παραμέτρων που οριοθετούν την Τοπική Ιστορία. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι η Τοπική Ιστορία εξετάζει: 1. την Ιστορία μιας μικρής περιοχής που η έκτασή της καθορίζεται με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοπίου της. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ορατά όταν τα παραβάλλουμε με τα χαρακτηριστικά των άμεσα γειτονικών περιοχών της και ασκούν ορατή επίδραση στη ζωή των κατοίκων της 2. την Ιστορία μιας μικρής κοινωνίας ανθρώπων που κατοικούν σε μια περιοχή και έχουν κοινές μνήμες, παραστάσεις και συνήθειες εμφανώς διακριτές από εκείνες των κατοίκων γειτονικών περιοχών 3. την Ιστορία των γεγονότων και των προσώπων που σχετίζονται με τη μικρή αυτή περιοχή και επηρέασαν την ιστορική της εξέλιξη 4. την Ιστορία όλων των κατάλοιπων της ανθρώπινης δραστηριότητας που βρίσκονται στην περιοχή αυτή και είναι ορατά από τα μέλη μιας κοινότητας ανθρώπων που κατοικεί εκεί, ανεξάρτητα από το αν οι άνθρωποι αυτοί έχουν άμεση σχέση συγγένειας ή καταγωγής ή κοινής διαμονής με αυτούς που τα δημιούργησαν, και ανεξάρτητα από τη χρονολόγησή τους και τη χρήση τους (Παπαγιανόπουλος κ.ά., 1999:17). 1.2 Η Τοπική Ιστορία στην εκπαίδευση στοιχεία ιστορικής αναδρομής Στόχος του υποκεφαλαίου αυτού είναι όχι τόσο μία πλήρης ιστορική αναδρομή στην πορεία της Τοπικής Ιστορίας στην ελληνική, ευρωπαϊκή και παγκόσμια εκπαίδευση κάτι που ούτως ή άλλως υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια του παρόντος πονήματος αλλά μια ενδεικτική αναφορά σε χαρακτηριστικά σημεία της πορείας της Τοπικής Ιστορίας στην εκπαιδευτική πραγματικότητα, την ευρωπαϊκή αλλά και την ελληνική. Έτσι ώστε αφενός να καταδειχθεί ότι, μολονότι το ενδιαφέρον για την Τοπική Ιστορία δεν είναι μόνο πρόσφατο, εντούτοις εντείνεται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αι., και αφετέρου να ανιχνευθεί η σύνδεση της Τοπικής Ιστορίας με γενικότερες εκπαιδευτικές τάσεις και πολιτικές.