#57 ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ (ΕΟΕ) ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2016 LIFE10 NAT/BG/000152 Αφιέρωμα Οι τελευταίοι των Ασπροπάρηδων 5 χρόνια δράσης για την «Επιστροφή του Ασπροπάρη» Πρόγραμμα SPERCHIOS Champions of the Flyway 2016 Φυλλοσκόποι www.ornithologiki.gr
SPERCHIOS Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών: Ελένη Παπάζογλου, ΕΔΙΠ-Δρ. Γεωπόνος Εμμανουήλ Ψωμιάδης, ΕΔΙΠ-Δρ. Γεωπόνος Παναγιώτης Τρίγκας, Επικ. Καθηγητής Κωνσταντίνος Κουγιουμουτζής, Μεταδιδακτορικός ερευνητής - Δρ. Βιολόγος Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών: Αναστάσιος Λεγάκις, Αναπλ. Καθηγητής Χλόη Αδαμοπούλου/ΕΔΙΠ Δρ. Βιολόγος 32 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ SPERCHIOS Μια ολοκληρωμένη μελέτη της λεκάνης απορροής του Σπερχειού ποταμού Η λεκάνη απορροής του Σπερχειού ποταμού βρίσκεται στην ανατολική Στερεά Ελλάδα και παρουσιάζει ιδιαίτερο περιβαλλοντικό, οικολογικό και κοινωνικο-οικονομικό ενδιαφέρον. H κοιλάδα του ποταμού και η περιοχή του δέλτα είναι ενταγμένες στο Δίκτυο NATURA 2000 ως περιοχές «κοινοτικού ενδιαφέροντος» (GR2440002) και ως «Ζώνη Ειδικής Προστασίας» (GR2440005), αντίστοιχα (Εικόνα 1). Ο Σπερχειός ποταμός έχει μήκος 82 χιλιόμετρα, μέση ετήσια απορροή 0,703 km3 και εκβάλει στο Μαλιακό κόλπο. Στο τελευταίο περίπου τρίτο της διαδρομής του μεταβάλλεται σε πεδινό ποταμό και διασχίζει χαμηλές περιοχές που συχνά κατακλύζονται από τα νερά του, Ταυτότητα Προγράμματος Τίτλος: Ολοκληρωμένη μελέτη περιβάλλοντος και χαρτογράφησης για την βελτίωση των σχεδίων διαχείρισης της λεκάνης απορροής και της παράκτιας ζώνης του Σπερχειού ποταμού Φορέας Διαχείρισης: Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εταίροι: Norwegian Institute of Bioeconomy Research (NIBIO), Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία Διάρκεια: 17 μήνες Προϋπολογισμός: 348.000 Πηγή Χρηματοδότησης: Χρηματοδοτικός Μηχανισμός Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (85%) και Εθνική Συμμετοχή (15%). Ιστότοπος: www.sperchios-project.gr Εικόνα 1. Αποτύπωση της λεκάνης απορροής του Σπερχειού ποταμού με χρήση Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους και δορυφορικής εικόνας Sentinel-2 προκαλώντας ζημιές στις παρακείμενες γεωργικές γαίες και εκμεταλλεύσεις. Σκοπός του ερευνητικού προγράμματος SPERCHIOS είναι η δημιουργία μιας βάσης δεδομένων και μιας διαδικτυακής πλατφόρμας ανοικτής πρόσβασης (Γεωπύλη), στην οποία θα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα και οι αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν, καθώς επίσης προτάσεις για τη διατήρηση, αποκατάσταση και προστασία της περιοχής μελέτης. Η Γεωπύλη θα είναι ανοικτής πρόσβασης για κάθε δημόσιο και ιδιωτικό φορέα, την Κεντρική και Περιφερειακή Διοίκηση, την Τοπική Αυτοδιοίκηση και το ευρύ κοινό (Εικόνα 2). Κύριες δράσεις του Προγράμματος Καταγραφή χλωρίδας, χερσαίας πανίδας και ορνιθοπανίδας Συλλογή μετεωρολογικών δεδομένων και δημογραφικών στοιχείων Συλλογή στοιχείων του πρωτογενούς τομέα και καταγραφή ζημιών από πλημμύρες Δειγματοληψίες και αναλύσεις των (i) επιφανειακών και υπόγειων υδάτων, (ii) επιφανειακών ιζημάτων του πυθμένα του Μαλιακού κόλπου Αποτύπωση και ανάλυση των πιέσεων που δέχεται η περιοχή λόγω της εντατικοποίησης των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και των συχνών πλημμυρικών φαινομένων Κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις των πλημμυρών στον αγροτικό πληθυσμό, προτάσεις και μέτρα πρόληψης και αποκατάστασης Δημιουργία βάσης δεδομένων και Γεωπύλης Εικόνα 2. Δομή προγράμματος SPERCHIOS και ροή των δεδομένων Χλωρίδα Ο χλωριδικός χαρακτήρας της περιοχής μελέτης έχει επηρεαστεί έντονα από την κτηνοτροφική και αγροτική δραστηριότητα. Στην ευρύτερη περιοχή του Σπερχειού ήταν γνωστά 257 taxa (από βιβλιογραφικά δεδομένα), ενώ από επιτόπιες επισκέψεις και καταγραφές εντοπίστηκαν 179 επιπλέον φυτικά taxa. Ο συνολικός αριθμός των φυτικών ειδών που αναπτύσσονται στην
περιοχή μελέτης ανέρχεται σε 436 taxa (είδη και υποείδη), τα οποία ανήκουν σε 282 γένη και 82 οικογένειες. Καταγράφηκαν επίσης πέντε ενδημικά φυτά της Ελλάδας. Μόλις 12 taxa βρίσκονται υπό κάποιο καθεστώς προστασίας, ενώ τρία εξ αυτών είναι ενταγμένα στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλουμένων Φυτών της Ελλάδας (Campanula rupestris, Ophrys helenae και Typha laxmannii). Χερσαία Πανίδα Ο εντοπισμός των ειδών που εξαπλώνονται στην περιοχή πραγματοποιήθηκε με βιβλιογραφική ανασκόπηση και εργασίες πεδίου. Προσδιορίστηκαν τα σπάνια, απειλούμενα, προστατευόμενα και άλλα ειδικής σημασίας είδη, εκτιμήθηκε η κατάσταση διατήρησής τους και καταγράφηκαν οι πιέσεις και οι απειλές που δέχονται. Συνολικά, στην περιοχή μελέτης καταγράφηκαν 4 είδη αμφιβίων και 17 είδη ερπετών. Από τα είδη αυτά περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ ΕΟΚ η Μεσογειακή Χελώνα Testudo hermanni, η Κρασπεδοχελώνα Testudo marginata, η Βαλτοχελώνα Emys orbicularis και η Ποταμοχελώνα Mauremys rivulata και από τα φίδια το Σπιτόφιδο Zamenis situlus και ο Λαφιάτης Elaphe quatuorlineata. Σε ό,τι αφορά στα θηλαστικά της περιοχής, καταγράφηκε η Βίδρα Lutra lutra, η οποία σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο θεωρείται ως Κινδυνεύον είδος και περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, και 6 είδη νυχτερίδων από τις οποίες το ένα (Miniopterus schreibersii) θεωρείται ως Σχεδόν Απειλούμενο και περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ ΕΟΚ και το άλλο (Nyctalus lasiopterus) ως Τρωτό. Τα ασπόνδυλα περιλαμβάνουν μεγάλη ποικιλία ειδών. Μεταξύ αυτών μπορεί να αναφερθεί το Ορθόπτερο Saga hellenica, το οποίο απειλείται από τις αλλαγές του καθεστώτος διαχείρισης των περιοχών που αποτελούν το ενδιαίτημά του. Επίσης, 5 είδη Λεπιδοπτέρων και 5 είδη Οδοντογνάθων θεωρούνται από την IUCN ως απειλούμενα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ένα από τα είδη Οδοντογνάθων, το Cordulegaster heros, περιλαμβάνεται στο Παράρτημα ΙΙ της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Τέλος, η κατάσταση διατήρησης των σαπροξυλικών ειδών ασπονδύλων της περιοχής θεωρείται ως μέτρια. Μελέτη υδάτων και ιζημάτων Για την εκτίμηση της περιβαλλοντικής κατάστασης των υδάτων (επιφανειακών και υπόγειων) και των επιφανειακών ιζημάτων του πυθμένα του Μαλιακού κόλπου πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες και ύδρο-γεωχημικές αναλύσεις. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων των υδάτων δεν έδειξαν αυξημένες συγκεντρώσεις καλίου, νατρίου, βαρέων μετάλλων (Cr, Cd, Pb, Ni, Cu, Zn, Hg) και μεταλλοειδών (As), ενώ σε ορισμένες θέσεις δειγματοληψίας ανιχνεύτηκαν αυξημένες τιμές σιδήρου και μαγγανίου. Επίσης οι αναλύσεις των ιζημάτων δεν έδειξαν υψηλά ποσοστά ρύπανσης, εκτός από κάποιες αυξημένες τιμές νικελίου και μαγγανίου. Οι υψηλές τιμές που παρατηρήθηκαν οφείλονται κυρίως στο γεωλογι- κό υπόβαθρο της περιοχής και όχι σε ανθρωπογενείς επεμβάσεις. Χαρτογράφηση περιοχής - Διαχρονικές μεταβολές και προβλήματα Για τον εντοπισμό των διαχρονικών μεταβολών της περιοχής μελέτης χρησιμοποιήθηκαν δορυφορικές εικόνες Landsat-8 και Sentinel-2 και συνδυάστηκαν με επιτόπου μετρήσεις. Στην παράκτια περιοχή αποτυπώθηκαν οι σημαντικότερες ανθρώπινες δραστηριότητες (βιομηχανίες, βιοτεχνίες, ελαιουργία, τυροκομεία, συσκευαστήρια, κ.λπ.). Από τη μελέτη των αλλαγών στη χρήση/κάλυψη γης διαπιστώθηκαν προβλήματα που οφείλονται κυρίως στην κατασκευή της Νέας Εθνικής Οδού, του αυτοκινητοδρόμου Ε65 και της Νέας Σιδηροδρομικής Γραμμής. Τα έργα αυτά μειώνουν την ικανοποιητική αποστράγγιση της λεκάνης απορροής του Σπερχειού, δυσχεραίνουν τη μετακίνηση διαφόρων ειδών πανίδας και συμβάλλουν στην αλλαγή της υδραυλικής κατάστασης του ποταμού. Η κατασκευή του Μεριστή και η διαπλάτυνση του ήδη υπάρχοντος Υπερχειλιστή μετέτρεψαν την κύρια κοίτη σε δευτερεύουσα, με παροχέτευση σε αυτήν ελάχιστων ποσοτήτων νερού. Ο Μεριστής συγκρατεί μεγάλο όγκο νερού και ιζημάτων δημιουργώντας μια μικρή λίμνη στα ανάντη του έργου με ταυτόχρονη άνοδο της στάθμης του υπόγειου υδροφόρου και μείωση των φερτών υλικών. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα: (i) την κακή στράγγιση των χωραφιών που βρίσκονται κοντά στο ποτάμι, τα οποία ακόμη και με μικρές βροχοπτώσεις πλημμυρίζουν με νερό, (ii) το μηδενισμό του ρυθμού μεταβολής της ακτογραμμής, διότι το ισοζύγιο των ιζημάτων που αποτίθενται από το ποτάμι στην παράκτια ζώνη και αυτά που απομακρύνονται από τη διάβρωση των θαλάσσιων ρευμάτων βρίσκονται την τελευταία δεκαετία σε ισορροπία. SPERCHIOS Παναγιώτης Τρίγκας Το Periploca graeca, ένα σπάνιο αναρριχητικό φυτό των παρόχθιων δασών του Σπερχειού ποταμού Κώστας Παπαδόπουλος Βίδρα Lutra lutra 33
SPERCHIOS Σπερχειός ποταμός Γερμανική τάφρος Σπερχειού Εκβολές Σπερχειού 34 Παραποτάμιο δάσος Σπερχειού, Νίκος Τσιόπελας Μελετώντας την ορνιθοπανίδα του Σπερχειού Στα πλαίσιο του ερευνητικού Προγράμματος SPERCHIOS, η Ορνιθολογική διεξάγει τη μελέτη και καταγραφή της ορνιθοπανίδας που απαντά, καθ όλη τη διάρκεια του έτους, εντός της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «Κάτω ρους και εκβολές Σπερχειού ποταμού» (GR2440005). Μετά το πέρας της καταγραφής στο πεδίο, θα γίνει συσχετισμός της εξάπλωσης των ειδών σε σχέση με τα ενδιαιτήματα της περιοχής και προσδιορισμός του τρόπου με τον οποίο οι διαχειριστικές πρακτικές σε αυτά επηρεάζουν την κατανομή και την αφθονία των ειδών. Τα αποτελέσματα των παραπάνω δράσεων θα αναλυθούν και θα γίνει αξιολόγησή τους χρησιμοποιώντας πολλαπλές χωρικές κλίμακες, με σκοπό τη δημιουργία μοντέλων πρόβλεψης της εξάπλωσης των ειδών. Ακόμη, θα παραχθούν χάρτες με τις δυνητικές εξαπλώσεις των ειδών ανά εποχή του έτους και θα προσδιοριστεί η καταλληλότητα των ενδιαιτημάτων από την κατανομή της αφθονίας των ειδών σε αυτά. Περιγραφή της περιοχής και της σημασίας της για την ορνιθοπανίδα Η περιοχή μελέτης περιλαμβάνει μεγάλο τμήμα της κοιλάδας του Σπερχειού και σχεδόν όλο το σύστημα παράκτιων και εσωτερικών οικοτόπων του Μαλιακού κόλπου, το οποίο συνηθίζουμε να συμπεριλαμβάνουμε στη γενική ονομασία «Δέλτα Σπερχειού». Εκεί, ο επισκέπτης μπορεί να συναντήσει μια ποικιλία φυσικών και ανθρωπογενών οικοτόπων, από παρόχθια πλατανοδάση έως ρυζοκαλλιέργειες και από οικισμούς έως εκτεταμένα λασποτόπια. Οι περιοχές αυτές, παρόλη τη φαινομενική τους διαφορετικότητα, είναι αλληλένδετες και αποτελούν τις ψηφίδες ενός εκτεταμένου μωσαϊκού που υποστηρίζει μια πλούσια βιοποικιλότητα. Για τον λόγο αυτό, η περιοχή του Σπερχειού έχει συμπεριληφθεί στο δίκτυο των περιοχών Natura 2000, αλλά και στις Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας (ΙΒΑ GR103). Τη σημασία της περιοχής ενισχύει ακόμη περισσότερο η γειτνίασή της με τις περιοχές Natura των βουνών της Οίτης, της Όθρυς και του Καλλίδρομου. Στο δέλτα και την κοιλάδα του Σπερχειού έχουν καταγραφεί συνολικά 281 είδη πουλιών, εκ των οποίων τα 105 αναπαράγονται, τα 60 παρατηρούνται αποκλειστικά κατά τη χειμερινή περίοδο, τα 50 περίπου περνάνε κατά τις μεταναστευτικές περιόδους, τα 38 είναι τυχαία ή σπάνια, τα 9 είναι εκλιπόντα και τα υπόλοιπα φωλιάζουν σε γύρω περιοχές και χρησιμοποιούν την κοιλάδα και το δέλτα για τροφοληψία ή παρατηρούνται κατά τις περισσότερες περιόδους του έτους, χωρίς όμως να φωλιάζουν. Στην ΖΕΠ, φιλοξενούνται 153 είδη προτεραιότητας για την ΕΕ. (Οδηγία 2009/147/ΕΚ για τη διατήρηση των πτηνών και των οικοτόπων τους). Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται είδη σπάνια και απειλούμενα, αλλά και κάποια για τα οποία η περιοχή αποτελεί το νοτιότερο σημείο της Ελλάδας στο οποίο παρατηρούνται συστηματικά (ή φωλιάζουν). Κάθε εποχή του έτους, ο Σπερχειός προσφέρεται ως ένας τόπος ιδανικός για παρατήρηση αλλά και μελέτη των πουλιών. Τον χειμώνα, μεγάλη είναι η σημασία του υγροτοπικού συστήματος του Σπερχειού για τα διαχειμάζοντα υδρόβια πτηνά. Οι Μεσοχειμωνιάτικες Καταμετρήσεις Υδρόβιων Πτηνών (ΜΕΚΥΠ), που πραγματοποιούνται από την Ορνιθολογική κάθε χρόνο, έχουν αναδείξει την
περιοχή ως τον σημαντικότερο υγρότοπο της Ανατολικής Στερεάς και έναν από τους κυριότερους της χώρας. Στο δέλτα του Σπερχειού, ο πληθυσμός των παπιών (Anatidae) ξεπερνά τις 10.000 κάθε χειμώνα, ενώ έχουν καταγραφεί περίπου 1.300 διαχειμάζουσες Αβοκέττες Recurvirostra avosetta και πάνω από 5.000 παρυδάτια. Στα αλίπεδα και τις αγροτικές εκτάσεις γύρω από τους υγροτόπους κυνηγούν πολλά αρπακτικά πουλιά, εκμεταλλευόμενα τα μεγάλα κοπάδια υδρόβιων αλλά και μικρόπουλων που κατακλύζουν την περιοχή, προερχόμενα από μεγαλύτερα υψόμετρα ή βορειότερες περιοχές. Χειμωνόκιρκοι Circus cyaneus και Καλαμόκιρκοι Circus aeruginosus μπορούν να παρατηρηθούν παντού, δεδομένη είναι η παρουσία του Νανογέρακου Falco columbarius και του Πετρίτη Falco peregrines, ενώ, αν κάποιος είναι τυχερός, μπορεί να συναντήσει το σπάνιο Χρυσογέρακο Falco biarmicus και τον μεγαλοπρεπή Στικταετό Aquila clanga. Ο χειμωνιάτικος Σπερχειός τέλος, μπορεί να επιφυλάσσει εκπλήξεις όπως η Χαμωτίδα Tetrax tetrax, οι Γερανοί Grus grus και οι Νανόκυκνοι Cygnus columbianus, είδη τα οποία πολύ δύσκολα συναντούμε τόσο νότια και που αποτελούν πόλο έλξης για τους παρατηρητές. Η περιοχή αποτελεί επίσης μεταναστευτικό σταθμό για πολλά είδη. Κάθε άνοιξη και φθινόπωρο, μεγάλες συγκεντρώσεις παρυδάτιων, γλαρονιών, παπιών και ερωδιών τρέφονται στον υγρότοπο και τις γύρω περιοχές, ενώ και τα αρπακτικά βρίσκονται σε υψηλές πυκνότητες. Κατά την αναπαραγωγική περίοδο οι λασπώδεις εκτάσεις των ακτών του Μαλιακού κόλπου, τα αλίπεδα, οι βάλτοι γλυκού νερού και οι εκτεταμένοι καλαμιώνες του δέλτα, φιλοξενούν φωλιές από σημαντικά είδη. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται το Γελογλάρονο Gelochelidon nilotica, το Νανογλάρονο Sterna albifrons, η Πετροτριλίδα Burhinus oedicnemus, το Νεροχελίδονο Glareola pratincola, ο Καλαμοκανάς Himantopus himantopus, ο Πορφυροτσικνιάς Ardea purprurea και η Γαλιάντρα Melanocorypha calandra. Η κοιλάδα του ποταμού είναι εξ ίσου σημαντική για την ορνιθοπανίδα και η σύνθεσή της εμφανίζει σημαντικές διαφορές με αυτή του δέλτα. Τα παραποτάμια δάση του Σπερχειού ανήκουν στα πιο αντιπροσωπευτικά παρόχθια δάση της Ελλάδας, με υψηλή φυσικότητα, σχετικά μεγάλη έκταση, και οπωσδήποτε, μεγάλο ενδιαφέρον για τη διατήρησή τους. Κάποια σημαντικά είδη πουλιών που αναπαράγονται στα παραποτάμια δάση είναι το Σαΐνι Accipiter brevipes, ο Βαλκανικός Δρυοκολάπτης Dendrocopos syriacus και το Γιδοβύζι Caprimulgus europaeus. Ιδιαίτερα όμως σημαντική είναι η ύπαρξη στον Σπερχειό μιας μικτής αποικία ερωδιών στην οποία φωλιάζουν δεκάδες Νυχτοκόρακες Nycticorax nycticorax και Λευκοτσικνιάδες Egretta garzetta. Στις αγροτικές εκτάσεις γύρω από τον υγρότοπο αναπαράγονται χαρακτηριστικά είδη των οικοσυστημάτων αυτών, όπως η Τυτώ Tyto alba, ο Αμπελουργός Emberiza melanocephala, ο Αετομάχος Lanius collurio, ο Σταχτοκεφαλάς Lanius minor, η Μικρογαλιάντρα Calandrella brachydactyla και οι Μελισσοφάγοι Merops apiaster. Στις αστικές και ημιαστικές περιοχές, η ορνιθοπανίδα εξακολουθεί να είναι παρούσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρουσία μιας αποικίας Κιρκινεζιών Falco naumanni σε τοπικό οικισμό, η οποία δεν είχε εντοπισθεί στο παρελθόν. Τέλος, η ευρύτερη περιοχή του Σπερχειού αποτελεί ένα από τα νοτιότερα σημεία της Ελλάδας όπου οι Λευκοπελαργοί Ciconia ciconia φτιάχνουν τις φωλιές τους στις γειτονιές των ανθρώπων, με συνολικό πληθυσμό 50-60 ζευγάρια. SPERCHIOS Σταχτοκεφαλάς Lanius minor Μελισσοφάγος Merops apiaster Μικρογαλιάντρα Calandrella brachydactyla Λευκός Πελαργός Ciconia ciconia Βαλκανοτσικλητάρα Dendrocopos syriacus Γκιώνης Otus scops 35