ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β') ΤΕΤΑΡΤΗ 28 ΜΑΪΟΥ 2014 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Ε Σ Α Π Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ Θ Ε Μ Α Τ Ω Ν Α. Περίληψη Το κείμενο (δοκίμιο) αναφέρεται στην έκπτωση της ανθρωπιάς στην εποχή μας. Αρχικά, ο συγγραφέας προσδιορίζει τον ανθρωπισμό ως χωρίς διακρίσεις συμπαράσταση στον συνάνθρωπο, όπως αυτή που χαρακτήριζε τον Ντυνάν. Ο ανθρωπιστής παλαιότερα αποτελούσε πρότυπο ανιδιοτελούς προσφοράς την οποία θεωρούσε αναγκαία προϋπόθεση της ηθικής του ολοκλήρωσης. Παρ όλο που η ανθρωπιά σήμερα αποτελεί καθολικό αίτημα, η σημασία της λέξης έχει αλλοιωθεί, λόγω προσωπικών σκοπιμοτήτων. Η κατάχρησή της, μάλιστα, έρχεται σε αντίθεση με την έλλειψή της στην καθημερινή ζωή, που οφείλεται στον ευδαιμονισμό που παρατηρείται στην εποχή μας. Η ανθρωπιά, καταλήγει ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, δεν αποτελεί θεωρία με σκοπό την αυτοπροβολή, αλλά πράξη που χαρακτηρίζεται από ανεκτικότητα χωρίς διακρίσεις, επίπονο και διαρκή αγώνα, γι αυτό και είναι τόσο δυσεύρετη. [118 λέξεις] Β1. Η απληστία και η επιδίωξη της (υλικής) ευμάρειας έχουν θέσει στο περιθώριο τα ανθρωπιστικά ιδεώδη. Η άμετρη υλικοτεχνική ανάπτυξη, η έμφαση στο ιδεολόγημα του υλικού ευδαιμονισμού της ψευδαίσθησης δηλαδή ότι η ανθρώπινη ευτυχία εξαρτάται μονοσήμαντα από την αέναη συσσώρευση υλικού και χρηματικού πλούτου και ο αχαλίνωτος καταναλωτισμός έχουν υποκαταστήσει τα ανθρωπιστικά ιδανικά: τη φιλαλληλία, τον αλτρουισμό και την ηθική ευγένεια. Πολύ περισσότερο: η μαζική εμπορευματική (υπο)κουλτούρα, η εμμονική ανάδειξη του «προτύπου» του γρήγορου και εύκολου κέρδους με κάθε μέσο («=ο σκοπός αγιάζει τα μέσα») έχουν συνεπιφέρει την ηθική άμβλυνση και τον αμοραλισμό σε τέτοιο βαθμό, ώστε τα «ευγενικά αισθήματα» να θεωρούνται άνευ σημασίας. Γι αυτό το λόγο, άλλωστε, η σύγχρονη εποχή θεωρείται αντιπνευματική και έντονα ανορθολογική. [117 λέξεις] Β2. α) Για την 1 η του κειμένου μπορούμε να επιλέξουμε δύο από τους παρακάτω τρόπους ανάπτυξης: Ορισμός: 1. «Και με την «ανθρωπιά» Του κάθε ανθρώπου» (άτυπος). Τα δομικά μέρη του ορισμού είναι: Οριστέα έννοια: «ανθρωπιά» Έννοια Γένος: απουσιάζει Ειδοποιός διαφορά: «εννοούμε ανθρώπου». 2. «και με τούτο εσήμαιναν το καλό» (τυπικός). Τα δομικά μέρη του ορισμού είναι: Οριστέα έννοια: «ανθρωπιστής» Έννοια Γένος: «μια προσωπικότητα» 1
Ειδοποιός διαφορά: «που ξοδευόταν καλό». Χαρακτηριστικές οι λέξεις «εννοούμε», «εσήμαινεν», με τις οποίες εισάγονται οι ορισμοί αντίστοιχα. Παράδειγμα: Ο συντάκτης χρησιμοποιεί δύο παραδείγματα: 1. Έλεγαν: «αυτός είναι μεγάλος ανθρωπιστής». 2. «Ο Ντυνάν, για παράδειγμα εν πολέμω και εν ειρήνη». Αιτιολόγηση: «Η ανθρωπιά μεγάλη». Χαρακτηριστική η λέξη «γιατί». β) έτσι: εκφράζει συμπέρασμα. Ο συγγραφέας στην παράγραφο αναφέρεται στην αλλοίωση της έννοιας της ανθρωπιάς και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται διαφορετικά τη σημασία της. ωστόσο: εκφράζει αντίθεση. Ο συγγραφέας στην πέμπτη παράγραφο αναφέρεται στην αποξένωση των ανθρώπων και στην απώλεια ευγενικών αισθημάτων, ενώ στην έκτη παράγραφο τονίζει ότι η ανθρωπιά είναι μια κατάκτηση του ανθρώπου και εκδηλώνεται ως πραγματικό ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο. Β3. α) αναλίσκεται = καταναλώνεται, ξοδεύεται οικουμενική = πανανθρώπινη, καθολική διαστρεβλώσεις = αλλοιώσεις, παραποιήσεις ολωσδιόλου = εντελώς ευζωίας = ευμάρειας, καλοπέρασης, ευδαιμονισμού β) κοινόχρηστος ιδιαίτερος, ξεχωριστός, πολύτιμος, μοναδικός, σπάνιος συμμετοχή αποχή, αδιαφορία αυτοακυρώνεται (αυτο)επιβεβαιώνεται, δικαιώνεται γνώση άγνοια αδιάκοπης περιστασιακής, εφήμερης, ασυνεχούς Β4. α) «αυτός είναι μεγάλος ανθρωπιστής»: Εδώ τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν αυτούσια τα λόγια κάποιων ανθρώπων. «Ερυθρού Σταυρού»: Εδώ τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν τον τίτλο/επωνυμία οργανισμού. β) Τρεις εκφράσεις με μεταφορική σημασία είναι οι εξής: «η οικουμενική ψυχή» (3 η ) «Η καθημερινή ζωή ολοένα και περισσότερο χάνει τη θαλπωρή, τη γλυκιά ζεστασιά της» (5 η ) «Η ανθρωπιά είναι κυκλική παρουσία» (6 η ) 2
Γ. Παραγωγή λόγου Ζητούνται άνθρωποι! 1 η : Πρόλογος Χαρακτηρίζουμε την εποχή μας «εποχή αντιφατική» επειδή διαπιστώνουμε: από τη μια τεχνολογική πρόοδο και διαρκή προσπάθεια οικονομικής ανάπτυξης, από την άλλη όμως εκτεταμένη κρίση των πνευματικών και ηθικών αξιών. Ανάμεσα στις αξίες που διέρχονται κρίση, δηλαδή παραβλέπονται στην καθημερινή ζωή είναι και η ανθρωπιά, το ενδιαφέρον, η συμπόνια, η έκφραση αλληλεγγύης προς το συνάνθρωπο. Το φαινόμενο αυτό επιβεβαιώνεται από αναρίθμητες διαπιστώσεις που όλοι κάνουμε καθημερινά. Κύριο μέρος Ζήτημα 1 ο : Φαινόμενα που αποδεικνύουν το έλλειμμα ανθρωπιάς 2 η : Φαινόμενα στις διαπροσωπικές σχέσεις: Η αδιαφορία για τον συνάνθρωπο που πάσχει. Η διάθεση εκμετάλλευσης του ασθενέστερου από αυτόν που βρίσκεται σε θέση ισχύος. Για παράδειγμα, η εκμετάλλευση στην εργασία: καταπάτηση βασικών δικαιωμάτων με σκοπό τη μεγιστοποίηση του προσωπικού κέρδους/οφέλους. 3 η : Φαινόμενα κοινωνικής ζωής: Η έξαρση του ρατσισμού και των διακρίσεων εις βάρος ανθρώπων με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Απαξίωση και αδιαφορία για ποικίλες ομάδες εξαιτίας ρατσιστικών αντιλήψεων, ξενοφοβίας, στερεοτύπων. Η υποβάθμιση των συνθηκών ζωής, π.χ. εξαιτίας της ανεργίας, αφήνει αδιάφορες τις κοινωνικές ομάδες/τάξεις που δεν πλήττονται από τα προβλήματα αυτά. 4 η : Φαινόμενα στην διεθνή σκηνή: Η εκμετάλλευση των φτωχότερων χωρών από τις πλουσιότερες και, ιδιαίτερα, από τις μεγάλες επιχειρήσεις που αξιοποιούν το φτηνό εργατικό δυναμικό και λεηλατούν τους φυσικούς πόρους, συχνά χωρίς ηθικό φραγμό ή στοιχειώδη μέριμνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας: χιλιάδες παιδιά στην Κίνα, για παράδειγμα, εργάζονται κάτω από άθλιες συνθήκες κατασκευάζοντας παιχνίδια με τα οποία δεν θα παίξουν ποτέ. Η αδιαφορία των προνομιούχων κοινωνιών απέναντι στη φτώχεια, τη στέρηση δικαιωμάτων, τα φαινόμενα εξαθλίωσης που διαιωνίζονται στο λεγόμενο «Τρίτο Κόσμο». Η αδράνεια ισχυρότερων χωρών [εξαιτίας της σύγκρουσης συμφερόντων] και η παθητικότητα της κοινής γνώμης [με ευθύνη και των Μ.Μ.Ε.] απέναντι σε μεγάλες ανθρωπιστικές κρίσεις, π.χ. ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία. 5 η : Μεταβατική: Η έλλειψη ανθρωπιάς έχει διπλό πρόσωπο: την εκμετάλλευση και την αδικία αφενός, την αδιαφορία και την παθητικότητα αφετέρου. 3
Υπάρχουν, ωστόσο, φωτεινά παραδείγματα ανθρωπισμού που αποδεικνύουν ποια πρέπει να είναι η ατομική και η συλλογική αντίδραση στο φαινόμενο αυτό. Ζήτημα 2 ο : Ατομικές και Συλλογικές δραστηριότητες με ανθρωπιστικό περιεχόμενο. 6 η : Δραστηριότητες ατομικές: Σ αυτές μπορούμε να εντάξουμε δραστηριότητες που διατηρούν το παλαιότερο πνεύμα της φιλανθρωπίας: προσωπική υποστήριξη του ασθενέστερου. Δεν πρέπει να σκεφτόμαστε μόνο τη δράση των πιο εύπορων πολιτών που μπορούν να διαθέσουν μεγάλα ποσά (συχνά μάλιστα συγκροτούν ιδρύματα για το σκοπό αυτό: π.χ. την καταπολέμηση ασθενειών, την υποστήριξη ορφανών παιδιών κλπ.). Θα πρέπει να νιώθουμε ευγνώμονες και για όσους απλούς και καθημερινούς ανθρώπους προσφέρουν συχνά από το υστέρημά τους, σε συνθήκες πλήρους ανωνυμίας. Ανάλογη προσφορά μπορούμε να αναγνωρίσουμε σε επιστήμονες και άλλους πνευματικούς ανθρώπους που επιδιώκουν την ευαισθητοποίηση ή προσδίδουν ανθρωπιστικό χαρακτήρα στο προσωπικό (επαγγελματικό) έργο. Αξιόλογες είναι και οι προσπάθειες ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης από προβεβλημένες προσωπικότητες, όπως οι δράσεις αστέρων του θεάματος για την ευαισθητοποίηση της Δύσης στο παρατεινόμενο δράμα της Αφρικής. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι η ανθρωπιά και η ανιδιοτέλεια αυτοακυρώνονται όταν αποβλέπουν στην προσωπική ανάδειξη και την εξαργύρωση με οποιοδήποτε προσωπικό όφελος των υποτιθέμενων ανιδιοτελών υπηρεσιών. 7 η : Ομαδική δράση/εθελοντισμός: Πολύ αποτελεσματικότερη από την προσωπική προσπάθεια μπορεί να αποβεί η ομαδική δράση. Πολλές οργανώσεις δραστηριοποιούνται και στη χώρα μας και διεθνώς για την άμβλυνση ανθρωπιστικών προβλημάτων: καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, προσπάθειες κοινωνικής ενσωμάτωσης περιθωριοποιημένων, ενίσχυση της εκπαίδευσης παιδιών που μειονεκτούν, υποστήριξη του πληθυσμού του Τρίτου Κόσμου, βελτίωση των υποδομών για τη διασφάλιση στοιχειωδών αγαθών, π.χ. του πόσιμου νερού, προστασία της γυναίκας σε κοινωνίες με καταφανείς ανισότητες εις βάρος της. Τέτοιες προσπάθειες μπορούν να θεωρηθούν ωφελιμότερες, αφού χαρακτηρίζονται από ουσιαστικότερη αντιμετώπιση των αιτιών που γεννούν τα εν λόγω προβλήματα, μεγαλύτερη μεθοδικότητα, μακροχρόνια δέσμευση των μελών των εργαζόμενων ομάδων και άλλα χαρακτηριστικά. 8 η : Πολιτική δράση: Το ανθρωπιστικό πρόβλημα δεν είναι μόνο κοινωνικό πρόβλημα, είναι και πρόβλημα πολιτικό: απαιτεί δηλαδή όχι μόνο κοινωνική ευαισθητοποίηση αλλά κι επαναπροσανατολισμό της πολιτικής, ώστε στο επίκεντρό της να βρίσκεται ο ίδιος ο άνθρωπος, ιδιαίτερα ο άνθρωπος που πάσχει. Η κοινωνία μπορεί να επιδιώξει την ενίσχυση του κράτους πρόνοιας και του κράτους δικαίου που αποτελούν δύο από τις κορυφαίες επιδιώξεις του Δυτικού Κόσμου στον εικοστό αιώνα (υποστήριξη των αδύναμων, σεβασμός των 4
δικαιωμάτων όλων των πολιτών, περιορισμός κάθε λογής αυθαιρεσιών εις βάρος των ασθενεστέρων). Ανάλογη προσπάθεια θα πρέπει να καταβληθεί και για την αντιμετώπιση διεθνών προβλημάτων, με τον επαναπροσανατολισμό των πολιτικών, ώστε η παγκοσμιοποίηση να αποκτήσει ανθρωπιστικό πρόσωπο, χαρακτήρα όχι μονόπλευρα οικονομικό. 9 η : Επίλογος «Ο άνθρωπος είναι μέριμνα», ειπώθηκε από έναν εξέχοντα στοχαστή του εικοστού αιώνα. Η ίδια η ανθρώπινη ιδιότητά μας κρίνεται από το για πόσους νοιαζόμαστε, πόσο τους αγκαλιάζουμε, τι τους προσφέρουμε. 5