ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΟΡΓΑΝΩΝ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΙΑΤΡΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΪΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΟΡΓΑΝΩΝ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΙΑΤΡΟΥ Επιμέλεια: Αντώνιος Γεωργίου, μεταπτυχιακός φοιτητής Α.Μ. : 446962 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μαρία Καϊάφα-Γκμπάντι, καθηγήτρια Ποινικού Δικαίου στη Νομική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 2017 [1]

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΟΡΓΑΝΩΝ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΙΑΤΡΟΥ Περιεχόμενα Συντομογραφίες...5 Εισαγωγή...7 1. ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΦΑΙΡΕΣΗΣ ΟΡΓΑΝΩΝ ΑΠΟ ΖΩΝΤΑΝΟΥΣ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΥΣ ΔΟΤΕΣ 1.1. Από το νόμο 821/1978 έως το νόμο 3984/2011... 9 1.2. Οι προϋποθέσεις αφαίρεσης οργάνων από ζωντανό δότη..15 1.2.1. Ο Θεραπευτικός χαρακτήρας της δωρεάς και της μεταμόσχευσης...16 1.2.2. Η Απαγόρευση οικονομικού ανταλλάγματος.18 1.2.3. Ο Επικουρικός χαρακτήρας της μεταμόσχευσης από ζωντανό δότη.20 1.2.4. Η Απουσία σοβαρού κινδύνου για τη ζωή και την υγεία του δότη Λοιπές προϋποθέσεις 21 1.3. Οι προϋποθέσεις αφαίρεσης οργάνων από νεκρό δότη...27 1.4. Το ζήτημα της συναίνεσης του δότη 33 1.5. Το ζήτημα της συναίνεσης του λήπτη.38 [2]

2. ΑΞΙΟΠΟΙΝΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΔΩΡΕΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ ΟΡΓΑΝΩΝ 2.1. Με βάση τις ειδικές ποινικές διατάξεις του ν. 3984/2011 41 2.1.1. Εγκλήματα που προσβάλλουν την ιδιότητα των μοσχευμάτων ως μέσου θεραπείας 2.1.1.1. Παραβίαση της διαδικασίας αφαίρεσης οργάνων...42 2.1.1.2. Παραβίαση της σειράς και των κριτηρίων κατάταξης των υποψήφιων ληπτών στο Εθνικό Μητρώο του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων...45 2.1.1.3. Παρεμπόδιση της αξιοποίησης μοσχεύματος 49 2.1.1.4. Παράνομη προμήθεια ιστών και κυττάρων και διενέργεια αφαίρεσης και μεταμόσχευσης κατά παράβαση των διατάξεων περί Οργανισμών αφαίρεσης και μονάδων μεταμόσχευσης 50 2.2. Εγκλήματα που προσβάλλουν την ιδιότητα των μοσχευμάτων ως πραγμάτων απαγορευμένης οικονομικής συναλλαγής.50 2.2.1. Παροχή μοσχεύματος έναντι οικονομικού ανταλλάγματος...52 2.2.2. Δημόσια προσφορά παροχής μοσχεύματος έναντι οικονομικού ανταλλάγματος...54 2.2.3. Μεσολάβηση προς αφαίρεση μοσχεύματος έναντι οικονομικού ανταλλάγματος...56 2.2.4. Λήψη μοσχεύματος έναντι οικονομικού ανταλλάγματος....58 2.3. Επιβαρυντικές περιστάσεις.60 [3]

2.4. Με βάση τις διατάξεις του Ποινικού Κώδικα. 2.4.1. Εγκλήματα που προσβάλλουν τα έννομα αγαθά της ζωής και της υγείας του δότη 62 2.4.1.1. Μεταμόσχευση από ζώντα δότη. Διάπραξη του εγκλήματος της σωματικής βλάβης; (αρ. 308-310 ΠΚ)...64 2.4.1.2. Μεταμόσχευση από εγκεφαλικά νεκρό δότη. Διάπραξη του εγκλήματος της ανθρωποκτονίας; (αρ. 299 ΠΚ)...70 2.4.2. Το έγκλημα της εμπορίας ανθρώπων (αρ. 323Α Π.Κ.)..74 2.4.3. Το έγκλημα της περιύβρισης νεκρού στην μεταμόσχευση από νεκρό δότη (αρ. 201 Π.Κ.). 77 2.4.4. Ζητήματα συρροής...78 Επίλογος.83 Βιβλιογραφία...85 [4]

Συντομογραφίες ΑΚ ΑΠ Εδ ΕΕ Εκδ ΕλλΔνη ΕΜΥΕΕ Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος Εδάφιο Ευρωπαϊκή Ένωση Έκδοση Ελληνική Δικαιοσύνη Επικοινωνιακή Μορφωτική Υπηρεσία Εκκλησίας της Ελλάδος ΕΝΟΒΕ ΕΟΜ ΕΣΔΑ Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΚΕΣΥ ΚΙΔ ΚΝΣ Ν ΝοΒ ΝΠΔΔ ΝΠΙΔ ΟΚΕ Παρ. ΠοινΧρ Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας Κεντρικό Νευρικό Σύστημα Νόμος Νομικό Βήμα Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου Οικονομική Κοινωνική Επιτροπή Παράγραφος Ποινικά Χρονικά [5]

ΠοινΔικ Σελ ΣυμβΕφΑιγ Τευχ Τομ Ποινική Δικαιοσύνη Σελίδα Συμβούλιο Εφετών Αιγαίου Τεύχος Τόμος [6]

Εισαγωγή Ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης, είναι χωρίς αμφιβολία, η μεταμόσχευση οργάνων, που προέρχονται είτε από ζωντανούς είτε από θανόντες δότες. Οι συνεχείς επιτυχίες στον τομέα των μεταμοσχεύσεων και η σταδιακή καθιέρωσή τους στην καθημερινή ιατρική, δημιούργησε αρκετούς προβληματισμούς, τόσο νομικούς όσο και ηθικούς, σχετικά με την νομική κατοχύρωση των ιατρών, που συμμετέχουν στην μεταμοσχευτική διαδικασία και ιδιαίτερα αυτών που διενεργούν την αφαίρεση οργάνου από ζώντα ή θανόντα δότη, αλλά και σχετικά με το δικαίωμα των ζώντων δοτών να αποφασίζουν να υποστούν βλάβη της υγείας τους. Οι προβληματισμοί αυτοί, ώθησαν τον Έλληνα νομοθέτη, να ρυθμίσει το νομικό πλαίσιο των μεταμοσχεύσεων, δημιουργώντας το κατάλληλο νομικό πλαίσιο τόσο για τους ιατρούς, που αναλαμβάνουν το δύσκολο αυτό έργο της αφαίρεσης οργάνου από δότη και τη μεταμόσχευσή του σε ασθενή λήπτη, όσο και για τους δότες, προκειμένου να αποφευχθεί οποιαδήποτε περίπτωση εκμετάλλευσής τους, που θα είχε ως αποτέλεσμα τον υποβιβασμό τους σε μέσο λύτρωσης των ληπτών. Η πραγματικότητα, όμως, ήταν τελείως διαφορετική, καθώς η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση μοσχευμάτων, σε συνδυασμό με τη λιγοστή προσφορά αυτών, αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για τη δραστηριοποίηση κυκλωμάτων εκμετάλλευσης οικονομικά αδυνάτων υποψήφιων δοτών, προκειμένου να εξασφαλιστούν μοσχεύματα για ασθενείς, που είχαν άμεση ανάγκη μεταμόσχευσης και ήταν διατεθειμένοι να διαθέσουν μεγάλα ποσά, βλέποντας παράλληλα ότι οι ελπίδες τους για εύρεση μοσχεύματος, όλο και λιγόστευαν, λόγω των τεράστιων λιστών αναμονής. Στην παρούσα εργασία, θα γίνει μια συστηματοποιημένη προσπάθεια αποσαφήνισης και οριοθέτησης της ποινικής ευθύνης του ιατρού, που συμμετέχει στις μεταμοσχεύσεις, σύμφωνα με το Ποινικό Δίκαιο της χώρας μας σε συνδυασμό με τον Νόμο 3984/2011 περί μεταμοσχεύσεων οργάνων και τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας. Αρχικά, θα γίνει εκτενής αναφορά στις προϋποθέσεις που θέτει ο νόμος 3984/2011 για το νόμιμο των μεταμοσχεύσεων και στις βασικές αρχές που πρέπει να τις διαπνέουν, όπως ο θεραπευτικός χαρακτήρας και η απουσία οικονομικού ανταλλάγματος, ενώ στη συνέχεια θα ακολουθήσει η ανάλυση της προϋπόθεσης της συναίνεσης του δότη και του ασθενούς-λήπτη, η οποία έχει σημαίνουσα θέση στην [7]

όλη διαδικασία της μεταμόσχευσης, δεδομένου ότι οι ως άνω προϋποθέσεις, σε συνδυασμό με την ενημερωμένη συναίνεση του δότη, αίρουν τον άδικο χαρακτήρα της πράξης του ιατρού και συγκεκριμένα της αφαίρεσης οργάνου από ζώντα δότη. Στη συνέχεια, θα αναλυθεί το χρονικό σημείο επέλευσης του θανάτου, από το οποίο, μάλιστα, εξαρτάται το επιτρεπτό της μεταμόσχευσης οργάνου από εγκεφαλικά νεκρό δότη, καθώς η διαπίστωση του εγκεφαλικού θανάτου αποτελεί προϋπόθεση απαλλαγής του ιατρού από τυχόν ποινική του ευθύνη. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας θα ακολουθήσει η κατηγοριοποίηση των αξιόποινων πράξεων των ιατρών, που σχετίζονται με την δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων, σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα, και συγκεκριμένα θα εξεταστεί κατά πόσο στην αφαίρεση οργάνου αφενός από ζώντα δότη και αφετέρου από θανόντα δότη πραγματώνεται το αδίκημα της σωματικής βλάβης και της ανθρωποκτονίας αντίστοιχα. Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι αξιόποινες πράξεις των ιατρών, σύμφωνα με τις ειδικές ποινικές διατάξεις του ν. 3984/2011, που αφορούν τόσο τα αδικήματα που προσβάλλουν το μόσχευμα ως μέσον θεραπείας, όσο και τα αδικήματα που προσβάλλουν την ιδιότητα των μοσχευμάτων ως πραγμάτων απαγορευμένης οικονομικής συναλλαγής. Τέλος, θα ακολουθήσει ανάλυση της συρροής των ως άνω εγκλημάτων που συντελούνται από τους ιατρούς κατά την μεταμοσχευτική διαδικασία, το εύρος της οποίας περιλαμβάνει διάφορα στάδια, όπως την προετοιμασία αυτής, την διενέργεια των ιατρικών επεμβατικών πράξεων καθώς και την περίοδο ίασης του ασθενούς, κατά τη διάρκεια των οποίων δύνανται να τελεστούν περισσότερα εγκλήματα, τα οποία συρρέουν μεταξύ τους και θα πρέπει να αντιμετωπιστούν με διαφορετικό τρόπο σε κάθε περίπτωση. [8]

1. ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΦΑΙΡΕΣΗΣ ΟΡΓΑΝΩΝ ΑΠΟ ΖΩΝΤΑΝΟΥΣ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΥΣ ΔΟΤΕΣ 1.1 Από το νόμο 821/1978 έως το νόμο 3984/2011 Η πρώτη πετυχημένη μεταμόσχευση στην Ελλάδα διενεργήθηκε το 1968, όταν η ομάδα του Καθηγητή Κ. Τούντα πέτυχε την πρώτη μεταμόσχευση νεφρού από πτωματικό δότη στο Νοσοκομείο «ΑΧΕΠΑ» της Θεσσαλονίκης 1. Την ίδια χρονιά υπογράφηκε η πρώτη νομοθετική ρύθμιση που αφορούσε τη χρήση του νεκρού σώματος, καθώς με το άρθρο 3 του Α.Ν. 445/1968 επετράπη η παράδοση των αζήτητων πτωμάτων στα παθολογοανατομικά εργαστήρια των Ιατρικών Σχολών 2. Έως τότε δεν επιτρεπόταν η αφαίρεση οργάνων από πτωματικό δότη για μεταμόσχευση, ενώ δεν υπήρχε νομική κάλυψη για την επιστημονική χρήση των πτωμάτων από τα εργαστήρια των Ιατρικών Σχολών της Χώρας 3. Στο ίδιο νοσοκομείο, δυο χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1970, ο Καθηγητής Δημήτριος Λαζαρίδης πέτυχε την πρώτη μεταμόσχευση νεφρού από ζώντα δότη 4. Η επιτυχία αυτή άνοιξε το δρόμο των μεταμοσχεύσεων, καθώς λόγω της απουσίας υποδομών για τη διάδοση της πτωματικής μεταμόσχευσης, η μεταμόσχευση από ζωντανούς δότες ήταν η μόνη δυνατή λύση εκείνη την εποχή. Οι συνεχείς αυτές επιτυχίες δημιούργησαν την ανάγκη ίδρυσης της Ελληνικής Εταιρίας Μεταμοσχεύσεων το 1976, βασικός σκοπός της οποίας ήταν η προετοιμασία νόμου, που θα όριζε τις αρχές, οι οποίες θα αποτελούσαν το πλαίσιο διενέργειας των μεταμοσχεύσεων. Πράγματι, δύο χρόνια αργότερα ψηφίσθηκε ο πρώτος νόμος για τις μεταμοσχεύσεις (Ν.821/1978) «περί αφαιρέσεων και μεταμοσχεύσεων βιολογικών 1 http://www.transplantation.gr/article_patients.asp?patient_id=&medicine_id=6&category_id=19&article_id=26 3 / Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 20 2 Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 94/ Βλ. Α. Κωνσταντινίδη, «Η ποινική αντιμετώπιση των μεταμοσχεύσεων», Ποιν.Χρ. ΝΓ/2003, σελ. 481 3 Βλ. Βλ. Α. Κωνσταντινίδη, «Η ποινική αντιμετώπιση των μεταμοσχεύσεων», Ποιν.Χρ. ΝΓ/2003, σελ. 481 4 http://www.ieth.gr/index.php/2012-11-19-15-46-55/2013-04-26-09-39-45/125-o-1976-1977-1977-1978-1979-1980 / Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 20 [9]

ουσιών ανθρώπινης προελεύσεως» 5. Ο νόμος αυτός, όσον αφορά τις λεγόμενες πτωματικές μεταμοσχεύσεις, προϋπέθετε τον αδιαμφισβήτητο θάνατο του δότη, τον οποίο και ταύτιζε με την οριστική και μη αναστρέψιμη παύση της λειτουργίας του κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ) 6. Ο νόμος, λοιπόν, υιοθετούσε έμμεσα τον Εγκεφαλικό Θάνατο προσδιορίζοντάς τον με την επέλευση σημείων που δηλώνουν την οριστική (μη αναστρέψιμη) κατάργηση της λειτουργίας του ΚΝΣ, ανεξαρτήτως χρόνου εμφανίσεως και παραμονής αυτών και ανεξαρτήτως της τεχνητής παράτασης των λειτουργιών ορισμένων μεμονωμένων οργάνων και συστημάτων (άρθρο 9, παρ.1). Επίσης, όπως οριζόταν στην παράγραφο 2 του άρθρου 9, η διαπίστωση του θανάτου θα έπρεπε να γίνεται από δύο γιατρούς, που ασκούσαν τουλάχιστον για μια πενταετία την ιατρική, από τους οποίους ο ένας θα έπρεπε να ήταν ειδικότητας νευρολογίας και οι οποίοι δεν θα έπρεπε να έχουν σχέση με την ομάδα των γιατρών, που θα έκανε την μεταμόσχευση. Ακόμη, ενώ όριζε ότι η διάγνωση του θανάτου θα έπρεπε να γίνεται βάσει των καθιερωμένων και αναμφισβήτητων επιστημονικών μεθόδων, απαιτούσε και τη συνύπαρξη των εξής κριτηρίων για τον προσδιορισμό του θανάτου 7 : 1. Κατάργηση των κινήσεων, αυτόματων και προκλητών 2. Κατάργηση των αντανακλαστικών και ιδιαιτέρως του κερατοειδούς 3. Μυδρίαση και έλλειψη οποιασδήποτε αντίδρασης της κόρης στα ισχυρά φωτεινά ερεθίσματα 4. Μη εμφάνιση αναπνευστικών κινήσεων μετά από πειραματική διακοπή της μηχανικής υποστήριξης της αναπνοής και 5. Ηλεκτροεγκεφαλική σιγή 8. Στον ίδιο νόμο, στο άρθρο 7 παρ.2 ο νομοθέτης υιοθετούσε στην ουσία το σύστημα της τεκμαιρόμενης συναίνεσης, αφού επέτρεπε στους ιατρούς με τον θάνατο του ασθενή, χωρίς την άδεια των συγγενών, να προβούν στην αφαίρεση των οργάνων, εκτός αν υπήρχε προηγούμενη ρητή άρνηση του νεκρού ή κάποιος τρίτος αποδείκνυε 5 Βλ. Χαρ. Κονιδάρη και Χαρ. Παμπούκη, «Νομική θεώρηση των μεταμοσχεύσεων», στο Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, εκδόσεις Ε.Μ.Υ.Ε.Ε, Αθήνα, 2001, σελ. 149 6 Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 95. 7 Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 95. 8 Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Το δίκαιο των μεταμοσχεύσεων», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1993, 72-75 [10]

την εν ζωή αντίθεσή του 9. Ο νόμος αυτός τελικά δεν βοήθησε ουσιαστικά τις μεταμοσχεύσεις, αφού, ενώ από το 1971 μέχρι το 1978 έγιναν είκοσι ένα πτωματικές μεταμοσχεύσεις, στην επόμενη εξαετία, μέχρι και το 1983, έγιναν μόνο 16, εκ των οποίων οι 12 με μοσχεύματα από το εξωτερικό 10. Παρότι ο νόμος 821/1978 τροποποιήθηκε από το νόμο 1023/1980, πρακτικά δεν εφαρμόστηκε λόγω εσφαλμένων επιστημονικών ορισμών, οι οποίοι στην ουσία καθιστούσαν ανέφικτες τις πτωματικές μεταμοσχεύσεις 11. Το 1983 ψηφίστηκε ο νόμος 1383/1983 για τις «μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων», που και πάλι δεν εφαρμόστηκε καθ ολοκληρία, αφού πολλές από τις εκτελεστικές του πράξεις δεν εκδόθηκαν ποτέ 12. Με το νόμο αυτό το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης προσπάθησε να επιλύσει όλα τα προβλήματα των μεταμοσχεύσεων και να ορίσει ένα νομικό πλαίσιο λειτουργίας αναφορικά με τη διαδικασία και τον συντονισμό των Υπηρεσιών Μεταμοσχεύσεων. Στις σημαντικότερες διατάξεις του εν λόγω νόμου, προβλεπόταν ότι οι αφαιρέσεις οργάνων από ζώντα δότη γινόταν μόνο για θεραπευτικούς σκοπούς, ενώ από πτωματικό δότη γινόταν και για ερευνητικούς σκοπούς (άρθρο 1), χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα και εθελοντικά (άρθρο 2) και ότι οι μεταμοσχεύσεις διενεργούνται αποκλειστικά σε οργανωμένες μονάδες Νοσηλευτικών ιδρυμάτων Νομικών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ.) ή Νομικών Προσώπων Ιδιωτικού Δικαίου (Ν.Π.Ι.Δ.) κοινωφελούς χαρακτήρα (άρθρο 3). Στην περίπτωση αφαίρεσης οργάνου από πτωματικό δότη, ο νόμος απαιτούσε εκτός από την επέλευση του εγκεφαλικού του θανάτου και την προφορική ή γραπτή προηγούμενη συναίνεσή του (άρθρο 7 παρ. 1). Μάλιστα, στο άρθρο 10 προβλεπόταν και ειδικές ποινικές διατάξεις, που περιέγραφαν τις αξιόποινες πράξεις που αφορούσαν την μεταμόσχευση οργάνων. Συγκεκριμένα, τιμωρούνταν όποιος παραβίαζε τις προϋποθέσεις που έθετε ο νόμος για τις πτωματικές και in vivo μεταμοσχεύσεις, οι δότες που λάμβαναν οικονομικό αντάλλαγμα, όποιος προσέφερε 9 «Η αφαίρεσις υλικού εκ πτώματος, δεν δύναται να λάβη χώραν, όταν υπάρχει δεδηλωμένην εν ζωή αντίθετος θέλησις του αποβιώσαντος ή τεκμαίρεται τοιαύτη επί τη βάσει των θρησκευτικών ή φιλοσοφικών πεποιθήσεων αυτού», (ν. 821/78, άρθρο 7, παρ.2), / Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 95 10 Βλ. Πρακτικά βουλής των Ελλήνων, Συνεδρίαση Θ, 5.7.1983, σελ. 305/ Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 95 11 Βλ. Εισηγητική έκθεση του νόμου 1383/1983 και Πρακτικά της Βουλής, συνεδρίαση Θ της 5ης Ιουλίου 1983, σελ. 305 12 Βλ. Κ. Κονιαβίτου, Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Η Εθνική μας πολιτική στον τομέα των μεταμοσχεύσεων», Ιατρικό Βήμα 1997, Τεύχος 50 σελ. 46 επ. [11]

δημόσια μόσχευμα με οικονομικό αντάλλαγμα, όποιος μεσολαβούσε προκειμένου να μεταμοσχευθεί όργανο κατόπιν οικονομικής συμφωνίας, όποιος χρησιμοποιούσε όργανο για μεταμόσχευση σε άλλον λήπτη, από αυτόν που ο δότης είχε συναινέσει, όποιος συντελούσε στην μη τήρηση των διαδικασιών για την αξιοποίηση του μοσχεύματος καθώς και όποιος λάμβανε με οποιοδήποτε αντάλλαγμα όργανα. Ακολούθως, προβλεπόταν ότι απαραίτητη προϋπόθεση για τη διενέργεια της μεταμόσχευσης ήταν αφενός η ενημέρωση του υποψηφίου δότη και λήπτη, αφετέρου η προηγούμενη συναίνεση του δότη, ο οποίος θα έπρεπε να έχει ήδη εκφράσει ελεύθερα τη βούλησή του για την προσφορά του μοσχεύματος (άρθρο 5). Ο τρίτος κατά σειρά νόμος που ρύθμισε το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων στη χώρα μας ήταν ο Ν. 2737/1999, με τον τίτλο «Μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις», ο οποίος ενσωμάτωσε στην ελληνική νομοθεσία την ευρωπαϊκή σύμβαση του Οβιέδο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική, η οποία κυρώθηκε στην Ελλάδα με το νόμο 2619/1998, που διαθέτει αυξημένη τυπική ισχύ βάσει του άρθρου 28 παρ.1 του Συντάγματος. Όπως αναφέρουν και οι ίδιοι οι εισηγητές του, 13 ο νόμος αυτός θεσπίστηκε για να επιλύσει το πρόβλημα της μεγάλης έλλειψης μοσχευμάτων στη χώρα μας και να εναρμονίσει την νομοθεσία των μεταμοσχεύσεων με τις διατάξεις της ευρωπαϊκής σύμβασης του Οβιέδο. Έτσι, λοιπόν, ο Ν. 2737/1999 κατάργησε τον προϊσχύσαντα νόμο 1383/1983 και επέφερε αλλαγές αναφορικά µε τις προϋποθέσεις αφαίρεσης οργάνων, τους φορείς συντονισμού της διαδικασίας αφαίρεσης και μεταμόσχευσης, αλλά και τις ποινικές κυρώσεις για την παραβίαση των σχετικών διατάξεων. Ο Ν. 2737/1999 περιόριζε το σκοπό της πράξης σε αυστηρά θεραπευτικό, είτε πρόκειται για μεταμόσχευση από ζώντα είτε από νεκρό δότη, επιλογή που χαιρετίστηκε θετικά, αλλά µάλλον όχι αιτιολογημένα από την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή της Ελλάδος (Ο.Κ.Ε.) 14. Οι αρχές, λοιπόν, που κυριαρχούσαν στο νόμο 2737/1999 ήταν ο θεραπευτικός χαρακτήρας των μεταμοσχεύσεων και η απουσία ανταλλάγματος, ενώ για πρώτη φορά προβλεπόταν η δημιουργία του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.) και καθορίζονταν ζητήματα που αφορούσαν την ενημέρωση και συναίνεση των δοτών, καθώς και τις προϋποθέσεις διενέργειας μεταμόσχευσης από πτωματικούς ή ζωντανούς δότες. 13 Βλ. Αγόρευση του τότε Υπουργού Υγείας και Πρόνοιας Λ. Παπαδήμα, πρακτικά Βουλής των Ελλήνων, 27.8.1999, σελ.431 (Βλ. Χρ. Λυντέρη, «Παρατηρήσεις στο Ν.2737/1999», ΠοινΔικ 10/1999, σελ. 949) 14 Βλ. γνώμη της Ο.Κ.Ε επί του προσχεδίου νόμου «Μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων», Αθήνα, 9 Νοεµ.1998, σελ.14 [12]

Αναφορικά με τις αφαιρέσεις οργάνων από πτωματικούς δότες ο εν λόγω νόμος επέτρεπε την αφαίρεση, μετά την επέλευση του Εγκεφαλικού Θανάτου, εφόσον δεν υφίστατο, έστω και εικαζόμενη αντίθεση του υποψηφίου δότη σε αυτήν 15. Ο Ν. 2737/1999 καθιέρωσε το σύστημα της ενσυνείδητης, υπό ευρεία έννοια, συναίνεσης συνδυάζοντας το σύστημα της βούλησης του θανόντος κατά τη διάρκεια της ζωής του με την έλλειψη αντίρρησης των συγγενών του για την αφαίρεση των οργάνων 16 (άρθρο 12 παρ. 2). Ο Ν. 2737/1999 δεχόταν τον Εγκεφαλικό Θάνατο, αλλά άφηνε τη διαγνωστική ευθύνη σε μια ομάδα γιατρών και συγκεκριμένα στον θεράποντα ιατρό, σε ένα νευρολόγο ή νευροχειρουργό και σε έναν αναισθησιολόγο, ενώ στην σύνταξη του σχετικού πιστοποιητικού δεν συμμετείχε ο ιατρός που ανήκε στην μεταμοσχευτική ομάδα (άρθρο 12 παρ. 6). Ο νόμος αυτός απέφυγε να προσδιορίσει τα κριτήρια του θανάτου καθώς και τα μέσα και τις μεθόδους διάγνωσής του, διότι τα κριτήρια αυτά, λόγω της συνεχούς και αλματώδους εξέλιξης της επιστήμης, διαφοροποιούνται και τελειοποιούνται συνεχώς 17. Παρά τη νομοθετική αυτή προσπάθεια, ο νόμος 2737/1999 συνέβαλε στην φθίνουσα πορεία των μεταμοσχεύσεων στη Χώρα μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2011, σύμφωνα με τα στοιχεία της μεταμοσχευτικής δραστηριότητας, ο αριθμός των αξιοποιηθέντων δοτών στην Ελλάδα είναι 4,4 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού, εν αντιθέσει με την Ισπανία και την Πορτογαλία, όπου η αναλογία είναι 35 και 31 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού αντίστοιχα 18. Σύμφωνα με την Βάρκα-Αδάμη, η αποτυχία του Ν. 2737/1999 οφειλόταν σε δυο λόγους. Αφενός, διότι περιόριζε τις μεταμοσχεύσεις από ζώντα δότη μόνο μεταξύ συγγενών και γενετικά συγγενών, και αφετέρου διότι στην post mortem μεταμόσχευση ο νόμος καθιέρωνε ένα ιδιόμορφο σύστημα συναίνεσης και αντίρρησης του δυνητικού δότη, ο οποίος έπρεπε να δηλώνει τη βούλησή του σε κάθε απογραφή του πληθυσμού, ενώ υποκαθιστούσε τη βούληση του νεκρού δότη, ο οποίος δεν την είχε εκφράσει προηγουμένως, από τη βούληση 15 Βλ. Χρ. Λυντέρη, «Το ποινικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2004, σελ. 22-23 16 Βλ. Α. Καλαμάρη «Σύγκριση του ισχύοντος με τον προηγούμενο νόμο για τις μεταμοσχεύσεις» σε Μ. Καϊάφα- Γκμπάντι, Χ. Σκούρτη, Κ. Φουντεδάκη, Κ. Χατζηκώστα, «Επίκαιρα ζητήματα Ιατρικού Δικαίου», Ερευνητικό Δίκτυο Α.Π.Θ. Ιατρική Πράξη, Βιοϊατρική και Δίκαιο, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2012, σελ. 76 17 Βλ. Αντ. Κουτσελίνη, «Βασικές Αρχές Βιοηθικής, Ιατρικής Δεοντολογίας και Ιατρικής Ευθύνης», Εκδόσεις Παρισιάνος, Αθήνα, 1999, σελ.243 18 Βλ. Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 965 [13]

ορισμένων μόνο συγγενών και συγκεκριμένα του/της συζύγου, των τέκνων, των γονέων και τω αδελφών 19. Η θλιβερή διαπίστωση πως η Ελλάδα κατέχει την τελευταία θέση σε ευρωπαϊκό επίπεδο στις μεταμοσχεύσεις οργάνων, καθώς και η μη επάρκεια των εγχώριων διαθέσιμων οργάνων για την κάλυψη των μεταμοσχευτικών αναγκών, δημιούργησαν την ανάγκη να θεσμοθετηθεί ένα καινούριο νομοθετικό πλαίσιο, που να ρυθμίζει με μεγαλύτερη σαφήνεια και επάρκεια το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων και να εναρμονίζεται με την Ευρωπαϊκή οδηγία 2010/53/ΕΕ. Τα παραπάνω οδήγησαν στην ψήφιση του Ν. 3984/2011 20, με τον οποίο κατοχυρώθηκε η υποχρέωση ενημέρωσης του ζώντος δυνητικού δότη και η έγγραφη ρητή και ειδική δήλωση της συναίνεσής του. Επιπλέον, με τις νέες διατάξεις διευρύνθηκε ο κύκλος των δυνητικών δοτών, αφού ξεπέρασε τη συζυγική σχέση και την νομικά αναγνωρισμένη συγγένεια 21. Δότης, λοιπόν, μπορεί να είναι πλέον και πρόσωπο που βρίσκεται σε στενή σχέση με τον λήπτη και συνδέεται συναισθηματικά με αυτόν (άρθρο 8 παρ. 1 ε ). Ακολούθως, ο ως άνω νόμος εισήγαγε μια καινοτόμο διάταξη, που αφορά την πρόταξη του ασθενούς στο Εθνικό Μητρώο Μεταμοσχεύσεων, υπό την προϋπόθεση αμοιβαίας μεταμόσχευσης, της λεγόμενης «χιαστής μεταμοσχεύσεως», που αποτελεί κίνητρο για την δωρεά ιστών και οργάνων (άρθρο 8 παρ. 1 ζ ). Το βασικότερο ζήτημα, όμως, που θίγεται με τον Ν. 3984/2011 είναι ο ρόλος της οικογένειας του θανόντος στην συναίνεση αυτού, όπου σε περίπτωση έλλειψης προηγούμενης ρητής αντίθεσης του θανόντος σχετικά με την δωρεά των οργάνων του μετά τον θάνατό του, αποφασίζουν οι συγγενείς του για την τύχη αυτών 22. Αρχικά, η παρ. 2 του άρθρου 9 του Ν. 3984/2011 εισήγαγε το σύστημα της τεκμαιρόμενης συναίνεσης, σύμφωνα με την οποία, η αφαίρεση ενός οργάνου, πραγματοποιούνταν εφόσον ο θανών δότης κατά τη διάρκεια της ζωής του, δεν είχε εκφράσει την αντίθεσή 19 Βλ. Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 966 20 Αιτιολογική Έκθεση Ν.3984/2011 διαθέσιμη στο: http://www.hellenicparliament.gr/userfiles/2f026f42-950c- 4efc-b950-340c4fb76a24/d-orgam-eis.pdf 21 Βλ. Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 969 22 Βλ. Α. Καλαμάρη «Σύγκριση του ισχύοντος με τον προηγούμενο νόμο για τις μεταμοσχεύσεις» σε Μ. Καϊάφα- Γκμπάντι, Χ. Σκούρτη, Κ. Φουντεδάκη, Κ. Χατζηκώστα, «Επίκαιρα ζητήματα Ιατρικού Δικαίου», Ερευνητικό Δίκτυο Α.Π.Θ. Ιατρική Πράξη, Βιοϊατρική και Δίκαιο, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2012, σελ. 78-79 [14]

του. Η εν λόγω, όμως, διάταξη δεν έγινε δεκτή τόσο από την Εκκλησία όσο και από μερίδα της κοινωνίας και του νομικού κόσμου 23. Έτσι, λοιπόν, ο Ν. 4075/2012, με το άρθρο 55 παρ. 4, ανέτρεψε τα δεδομένα σχετικά με την συναίνεση του θανόντος, καθώς με την εν λόγω διάταξη προστέθηκε, στην παράγραφο 2 του άρθρου 9 του Ν. 3984/2011, η φράση «και κατόπιν συναίνεσης της οικογένειας», η οποία περιέπλεξε το ζήτημα της συναίνεσης στην περίπτωση των πτωματικών μεταμοσχεύσεων, αναιρώντας ουσιαστικά το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού του νεκρού δότη, δημιουργώντας παράλληλα σύγχυση σχετικά με τον προσδιορισμό της έννοιας «οικογένεια» 24, που καλούνταν να συναινέσει ή όχι στην δωρεά των οργάνων του θανόντος. 1.2. Οι προϋποθέσεις αφαίρεσης οργάνων από ζωντανό δότη Ο Ν. 3984/2011 καθιερώνει δυο διαφορετικές διαδικασίες αφαίρεσης οργάνων, βασική διαφορά των οποίων αποτελεί η προέλευση των μοσχευμάτων από ζωντανούς ή θανόντες δότες. Έτσι, λοιπόν, ασθενείς των οποίων τα όργανα έχουν υποστεί σοβαρή βλάβη, έχουν την δυνατότητα να αποκαταστήσουν την υγεία τους με τη χρήση οργάνων, τα οποία έχουν αφαιρεθεί είτε από ζώντες είτε από θανόντες δότες. Η επιλογή του νομοθέτη να επιτρέψει την αφαίρεση οργάνων από ζωντανό δότη, πηγάζει από την έλλειψη διαθέσιμων μοσχευμάτων, διότι τα πτωματικά μοσχεύματα δεν αρκούν για να καλύψουν τις όλο και αυξανόμενες μεταμοσχευτικές ανάγκες. Η μεταμόσχευση οργάνων από ζωντανό δότη, δημιουργεί αρκετούς προβληματισμούς, με δεδομένο ότι ο εν ζωή δότης, ενεργώντας απολύτως αλτρουιστικά, θέτει σε κίνδυνο την βιολογική του αυτονομία, αφού δέχεται μία επέμβαση στο σώμα του, όχι για τη βελτίωση της υγείας του, αλλά για τη βελτίωση της υγείας κάποιου άλλου συνανθρώπου του, ξένου σε αυτόν 25. 23 Βλ. Νικόλαο (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, «Αλλήλων μέλη, οι μεταμοσχεύσεις στο φως της ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», σελ. 98 24 Βλ. Α. Καλαμάρη «Σύγκριση του ισχύοντος με τον προηγούμενο νόμο για τις μεταμοσχεύσεις» σε Μ. Καϊάφα- Γκμπάντι, Χ. Σκούρτη, Κ. Φουντεδάκη, Κ. Χατζηκώστα, «Επίκαιρα ζητήματα Ιατρικού Δικαίου», Ερευνητικό Δίκτυο Α.Π.Θ. Ιατρική Πράξη, Βιοϊατρική και Δίκαιο, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2012, σελ. 76-77 25 Βλ. Μ. Αναστασιάδου, «Μεταμόσχευση από ζωντανό δότη», σε Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, Χ. Σκούρτη, Κ. Φουντεδάκη, Κ. Χατζηκώστα, «Επίκαιρα ζητήματα Ιατρικού Δικαίου», Ερευνητικό Δίκτυο Α.Π.Θ. Ιατρική Πράξη, Βιοϊατρική και Δίκαιο, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2012, σελ. 81 [15]

Επειδή, λοιπόν, η αφαίρεση οργάνων από ζωντανό δότη και η δωρεά του μοσχεύματος σε τρίτο λήπτη αποτελεί την απόλυτη έκφραση της ανθρώπινης αλληλεγγύης και αλτρουισμού, ο νομοθέτης προσπάθησε να προφυλάξει αφενός τον ίδιο τον δότη από περιπτώσεις εκμετάλλευσης της υγείας ή και της ζωής του και αφετέρου να διαφυλάξει τον ανιδιοτελή χαρακτήρα των μεταμοσχεύσεων, δημιουργώντας παράλληλα έναν ειδικό λόγος άρσης του αδίκου της σωματικής βλάβης, που προκαλείται με τη χειρουργική επέμβαση στο σώμα του δότη. Συγκεκριμένα, η σωματική βλάβη, που προκαλεί ο χειρουργός ιατρός στον δότη, είναι ανεκτή όταν η αφαίρεση του οργάνου από το σώμα του τελευταίου, διενεργείται με την πιστή τήρηση των προϋποθέσεων που ορίζει ο νόμος 26. Για τον λόγο αυτό, ήδη από τις πρώτες νομοθετικές προσπάθειες, θεσπίστηκαν ειδικές αρχές-προϋποθέσεις, οι οποίες καθορίζουν και διέπουν τη διαδικασία της μεταμόσχευσης οργάνων. Στον ισχύοντα νόμο, και συγκεκριμένα στα άρθρα 4 και 5 ρυθμίζονται οι προϋποθέσεις, οι οποίες πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά, προκειμένου να μην τιμωρείται η αφαίρεση που διενεργεί ο ιατρός, από ζωντανό δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση σε υποψήφιο λήπτη και είναι οι ακόλουθες: 1.2.1. Ο ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗΣ Ο νομοθέτης στην παράγραφο 1 του άρθρου 4 του Ν. 3984/2011 ορίζει ότι η αφαίρεση οργάνων από ζώντα ή από θανόντα δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση πραγματοποιείται μόνο για θεραπευτικούς σκοπούς. Η συγκεκριμένη αρχή θεμελιώθηκε στο άρθρο 19 της Σύμβασης του Οβιέδο και εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τον προηγούμενο νόμο για τις μεταμοσχεύσεις (άρθρο 1 Ν 2737/1999), αλλά και από τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (άρθρο 32) και αποτελεί τον άξονα της μεταμοσχευτικής διαδικασίας 27. Η αφαίρεση, λοιπόν, οργάνου επιτρέπεται μόνο στην περίπτωση που μπορεί να βοηθήσει στη διάσωση της ζωής τρίτου προσώπου ή στην βελτίωση της 26 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, «Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου-αναζητώντας τη χρυσή τομή», «Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής», 2008, σελ. 57 27 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, «Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου-αναζητώντας τη χρυσή τομή», «Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής», 2008, σελ. 33 [16]

κατάστασης της υγείας του 28, με δεδομένο ότι η αφαίρεση οργάνου από ζωντανό δότη συνεπάγεται πάντοτε τη σωματική βλάβη αυτού, που μπορεί να είναι και βαριάς μορφής, η οποία για να μην τιμωρηθεί πρέπει να διενεργείται για υπέρτερο ή ισάξιο αγαθό 29. Η αποκλειστική χρήση, λοιπόν, των μοσχευμάτων για θεραπευτικούς σκοπούς εξηγείται και από τη στάθμιση βλάβης και οφέλους 30, καθώς θα ήταν παράλογο να υπόκειται ο δότης οργάνων σε μια τόσο επίπονη διαδικασία, η οποία ενέχει μάλιστα και βλάβη του σώματός του, με σκοπό να χρησιμοποιηθεί το όργανό του, όχι για την βελτίωση της ζωής και της υγείας τρίτου ανθρώπου, του λήπτη, αλλά σε άλλες διαδικασίες όπως π.χ. έρευνες 31. Μια τέτοια πρακτική θα ευτέλιζε όχι μόνο την μεταμοσχευτική διαδικασία, αφού θα της αφαιρούσε τον αλτρουιστικό της χαρακτήρα, αλλά και την ίδια την ανθρώπινη φύση, αφού ο άνθρωπος θα υποβιβαζόταν από υποκείμενο δικαιωμάτων σε αντικείμενο για την επίτευξη αλλότριων σκοπών, γεγονός που θα έπληττε ανεπανόρθωτα την αξιοπρέπειά του 32. Ο αποκλειστικός θεραπευτικός χαρακτήρας των μεταμοσχεύσεων εξηγείται και από την πλευρά του λήπτη μοσχεύματος, ο οποίος υπόκειται στους κίνδυνους της μεταμόσχευσης ως ιατρικής πράξης. Γι αυτό και οι μεταμοσχεύσεις επιτρέπονται μόνο εφόσον συνδέονται με συγκεκριμένο συμφέρον του λήπτη, άλλως αυτός γίνεται 28 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, «Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου-αναζητώντας τη χρυσή τομή», «Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής», 2008, σελ. 32 29 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, «Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου-αναζητώντας τη χρυσή τομή», «Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής», 2008, σελ. 33 30 Βλ. D. Parturkar, «LEGAL AND ETHICAL ISSUES IN HUMAN ORGAN TRANSPLANTATION», Medicine and Law, Organ Transplantation, June, 2006, σελ. 396 31 Έχει υποστηριχθεί η άποψη πως λόγω της συνεχούς εξέλιξης της ιατρικής επιστήμης, τα όρια μεταξύ της θεραπείας και της επιστημονικής έρευνας είναι δυσδιάκριτα. Μία μέθοδος που λογίζεται πειραματική μέχρι και σήμερα, μπορεί αύριο να αναδειχθεί σε θεραπευτική πρακτική με ασφαλή αποτελέσματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μεταμόσχευση νεφρού, που στη δεκαετία του 1950, είχε αφενός άμεσο θεραπευτικό αποτέλεσμα και αφετέρου αποτέλεσε ένα βασικό βήμα για την κατανόηση της μεταμοσχευτικής διαδικασίας. (Βλ. Μ. Κούρτη, «Αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων», Μελέτες ιδιωτικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα 2002, σελ. 28) 32 Η απαγόρευση αφαίρεσης ιστών και οργάνων από ζώντα δότη για ερευνητικούς σκοπούς απορρέει από τις θεμελιώδεις διατάξεις των άρθρων 1,2,13 και 19 παρ. 1 της Συνθήκης του Οβιέδο. Σύμφωνα με τις ως άνω διατάξεις α) προστατεύεται η αξιοπρέπεια και η ταυτότητα κάθε ανθρώπου και ο σεβασμός της ακεραιότητας και των λοιπών δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών κάθε ανθρώπου, χωρίς διάκριση, σε σχέση µε την εφαρμογή της Βιολογίας και της Ιατρικής (άρθρο 1), β) Τα συμφέροντα και η ευημερία του ανθρώπου υπερισχύουν έναντι µόνου του κοινωνικού συμφέροντος ή της επιστήμης (άρθρο 2), γ) Κάθε επέμβαση που αποσκοπεί στην τροποποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος είναι επιτρεπτή µόνο για προληπτικούς. διαγνωστικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς και μόνο εφόσον δεν αποσκοπεί στο να εισαγάγει οποιαδήποτε τροποποίηση στο γονιδίωμα τυχόν απογόνων (άρθρο 13) και δ) Η αφαίρεση οργάνων ή ιστών από ζώντα πρόσωπα µε σκοπό τη μεταμόσχευση δύναται να διενεργείται αποκλειστικά προς το θεραπευτικό όφελος του λήπτη και στις περιπτώσεις που δεν διατίθενται κατάλληλα όργανα ή ιστοί από αποβιώσαντα πρόσωπα και δεν υφίσταται καμία άλλη εναλλακτική θεραπευτική μέθοδος συγκρίσιμης αποτελεσματικότητας (άρθρο 19 παρ.1) [17]

αντικείμενο πειραματισμού 33. Συνεπώς, ο θεραπευτικός χαρακτήρας των μεταμοσχεύσεων πρέπει να συνδέεται άρρηκτα με την αφαίρεση οργάνων, προκειμένου αφενός να εξασφαλίζεται το πολύτιμο αγαθό της ζωής και της υγείας των ληπτών και αφετέρου να είναι ανεκτές οι προσβολές των εννόμων αγαθών που συνδέονται με την μεταμοσχευτική διαδικασία 34, δεδομένου ότι, όπως θα αναλυθεί και στη συνέχεια, στην περίπτωση όπου σκοπός της διαδικασίας είναι άλλος από τον θεραπευτικό, τότε η συμπεριφορά του ιατρού θα είναι άδικη, καθώς θα παραβιάζει με τις πράξεις του τις βασικές προϋποθέσεις της μεταμοσχευτικής διαδικασίας. 1.2.2. Η ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΑΝΤΑΛΛΑΓΜΑΤΟΣ Ο Ν.3984/2011 απαγορεύει ρητά την ύπαρξη οποιουδήποτε οικονομικού ανταλλάγματος που συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με την μεταμοσχευτική διαδικασία. Συγκεκριμένα στο άρθρο 5 παρ.1 ορίζεται ότι η δωρεά ανθρώπινων οργάνων από νεκρούς και ζώντες δότες γίνεται εθελοντικά και χωρίς αμοιβή. Ο νομοθέτης, όμως, επιθυμώντας να διασφαλίσει την εθελοντική προμήθεια οργάνων και την πλήρη απουσία οποιουδήποτε οικονομικού ανταλλάγματος, δεν αρκείται μόνο σε αυτή τη διατύπωση και ορίζει συγκεκριμένα, ότι απαγορεύεται η λήψη οικονομικού ανταλλάγματος, τόσο από τον δότη, πριν ή μετά την αφαίρεση του οργάνου, όσο και από τον λήπτη του οργάνου ή την οικογένειά του, στον δότη ή στην οικογένειά του ή στους ιατρούς ή άλλους επαγγελματίες υγείας που συμμετέχουν στην αλυσίδα από την αφαίρεση του οργάνου έως τη μεταμόσχευση, όπως και κάθε άλλης οικονομικής συναλλαγής μεταξύ δότη και λήπτη, είτε άμεσα είτε με τη διαμεσολάβηση τρίτων προσώπων. Βασική επιθυμία του νομοθέτη είναι η διατήρηση του αλτρουιστικού χαρακτήρα της δωρεάς οργάνων, έτσι ώστε η δωρεά κυρίως από ζωντανούς δότες να είναι μια πράξη αγάπης, χωρίς οικονομικές προεκτάσεις και να μην αποτελεί αντικείμενο συναλλαγής μεταξύ λήπτη, δότη και ιατρικού προσωπικού. Έτσι, λοιπόν, όπως φαίνεται από την ως άνω διάταξη, απαγορεύεται το οικονομικό αντάλλαγμα όχι μόνο μεταξύ δότη 33 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, «Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου-αναζητώντας τη χρυσή τομή», «Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής», 2008, σελ. 34 34 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, «Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου-αναζητώντας τη χρυσή τομή», «Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής», 2008, σελ. 34 [18]

και λήπτη αλλά και με τους ιατρούς ή άλλους επαγγελματίες υγείας, που λαμβάνουν μέρος στη διαδικασία της μεταμόσχευσης. Η απαγόρευση οικονομικού ανταλλάγματος ρυθμίζεται και στη Συνθήκη του Οβιέδο, όπου στο άρθρο 21 ορίζεται ότι το ανθρώπινο σώμα και τα τμήματά του δεν αποτελούν πηγή οικονομικού οφέλους. Ο προηγούμενος νόμος, 2737/1999, κινούνταν σε αυστηρότερο πλαίσιο, καθώς απαγόρευε την σύνδεση των μεταμοσχεύσεων με οποιοδήποτε αντάλλαγμα, είτε οικονομικό είτε άλλης φύσεως 35. Άλλωστε, η αποδοχή οικονομικού ανταλλάγματος εκ μέρους των ιατρών στο πλαίσιο μεταμοσχεύσεων απαγορεύεται ρητά και από τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (Κ.Ι.Δ.), καθώς στο άρθρο 32 παρ. 2 αυτού, απαγορεύεται στους ιατρούς να παρέχουν τις υπηρεσίες τους, εάν η μεταμόσχευση γίνεται ή επιχειρείται να γίνει ή έστω υποκρύπτεται σε αυτήν κάποιο οικονομικό αντάλλαγμα. Επιπλέον, η λήψη ανταλλάγματος απαγορεύεται και από το άρθρο 21 του Ν. 2619/1998, σύμφωνα με το οποίο το ανθρώπινο σώμα και τα τμήματά του δεν αποτελούν πηγή οικονομικού οφέλους. Η απαγόρευση οικονομικού ανταλλάγματος 36 στόχο έχει την προστασία των οικονομικά αδυνάμων, καθώς στην περίπτωση που στις μεταμοσχεύσεις κυριαρχούσαν τα οικονομικά ανταλλάγματα, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα την εκμετάλλευση αφενός των οικονομικά αδυνάμων, οι οποίοι θα βρισκόταν απευθείας σε μειονεκτική θέση, αδυνατώντας να βρουν μόσχευμα, και αφετέρου των ευάλωτων ατόμων, τα οποία αναζητούν διακαώς μόσχευμα. Η απαγόρευση, λοιπόν, αυτή εξασφαλίζει ίσες ευκαιρίες και την ίση μεταχείριση μεταξύ των υποψήφιων ληπτών για την εύρεση μοσχεύματος 37. 35 Βλ. Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, «Μεταμοσχεύσεις: Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου-αναζητώντας τη χρυσή τομή», «Μεταμοσχεύσεις, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής», 2008, σελ. 35 36 Αντάλλαγμα, όμως, μπορεί να αποτελέσει οποιαδήποτε παροχή βελτιώνει τη ζωή του ανθρώπου, ακόμα και αν δεν επιφέρει κάποιο οικονομικό όφελος σε αυτόν 36, όπως π.χ. μια ανάθεση αξιώματος χωρίς αμοιβή (Βλ. Μ. Καϊάφα- Γκμπάντι, «Παρόν και μέλλον του νομικού πλαισίου και ποινική προστασία των μοσχευμάτων ως εννόμων αγαθών», Ποιν.Χρ. ΝΗ/2008, σελ. 591 / Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, «Οι ποινικές διατάξεις για την εμπορευματοποίηση ανθρωπίνων οργάνων», ΠοινΔικ 2003, σελ. 307) 37 Βλ. Μ. Αναστασιάδου, «Μεταμόσχευση από ζωντανό δότη», σε Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, Χ. Σκούρτη, Κ. Φουντεδάκη, Κ. Χατζηκώστα, «Επίκαιρα ζητήματα Ιατρικού Δικαίου», Ερευνητικό Δίκτυο Α.Π.Θ. Ιατρική Πράξη, Βιοϊατρική και Δίκαιο, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2012, σελ. 83 [19]

1.2.3. Ο ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗΣ ΑΠΟ ΖΩΝΤΑΝΟ ΔΟΤΗ Η ex vivo μεταμόσχευση εμφανίζει έναν επικουρικό χαρακτήρα σε σχέση με την μεταμόσχευση από πτωματικό δότη. Ο επικουρικός χαρακτήρας της μεταμόσχευσης από ζωντανούς δότες καθορίζεται από το άρθρο 4 παρ.2 του ισχύοντος νόμου, σύμφωνα με το οποίο η αφαίρεση οργάνων από ζώντα δότη με σκοπό τη μεταμόσχευση, διενεργείται εφόσον δεν διατίθενται όργανα από θανόντα πρόσωπα και παράλληλα μέχρι τη στιγμή της αφαίρεσης του οργάνου, δεν υφίσταται εναλλακτική θεραπευτική μέθοδος ανάλογης αποτελεσματικότητας. Ο επικουρικός χαρακτήρας, λοιπόν, εμφανίζεται με δυο διαφορετικές προϋποθέσεις. Ο νομοθέτης δίνει αφενός προβάδισμα στη μεταμόσχευση από πτωματικούς δότες, καθώς για να διενεργηθεί μεταμόσχευση από ζωντανό δότη πρέπει να μην υπάρχουν διαθέσιμα αντίστοιχα όργανα από θανόντες δότες, και αφετέρου θεωρεί ότι δεν πρέπει να υπάρχει άλλη εναλλακτική θεραπευτική μέθοδος αντίστοιχης αποτελεσματικότητας. Η αποτελεσματικότητα της μεθόδου κρίνεται πάντα ad hoc από το επιστημονικό προσωπικό και τους ιατρούς, όπως και η ύπαρξη άλλης εναλλακτικής μεθόδου, η οποία φυσικά πρέπει να είναι ελεγμένη και αναγνωρισμένη στο χώρο της ιατρικής, κατά τα πορίσματα της ιατρικής επιστήμης 38. Η εναλλακτική αυτή μέθοδος δεν αρκεί να είναι απλά αναγνωρισμένη, αλλά επιπροσθέτως πρέπει να είναι θεραπευτική και όχι πειραματική και η αποτελεσματικότητά της ανάλογη με εκείνη των μεταμοσχεύσεων, σύμφωνα με την πάγια ιατρική πρακτική 39. Βέβαια, αν και η μεταμόσχευση από ζώντα δότη θα έπρεπε να αποτελεί την εξαίρεση στην μεταμοσχευτική διαδικασία, κάτι τέτοιο δεν επαληθεύεται και στην πράξη, όπου μεγάλο μέρος των μοσχευμάτων προέρχεται από ζωντανούς δότες 40. 38 Βλ. Ι. Σπυριδάκης, «Μεταμοσχεύσεις», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2007, σελ. 25 39 Βλ. Χρ. Λυντέρης, «Το ποινικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2004, σελ. 32 40 Βλ. Μ. Κούρτης, «Αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων», Μελέτες ιδιωτικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα 2002, σελ. 54 [20]

1.2.4. Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΣΟΒΑΡΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΤΟΥ ΔΟΤΗ - ΛΟΙΠΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ Η απουσία σοβαρού κινδύνου για τη ζωή και την υγεία του δότη είναι μια από τις βασικότερες προϋποθέσεις, που θέτει ο νόμος στο τελευταίο εδάφιο του άρθρου 4 παρ. 2 του ίδιου νόμου, όπου ρητά αναφέρεται ότι η μεταμόσχευση δεν διενεργείται αν συνεπάγεται προφανή και σοβαρό κίνδυνο για τη ζωή και την υγεία του δότη. Είναι προφανές ότι για να επιτραπεί μια τόσο αλτρουιστική πράξη, όπως αυτή της δωρεάς οργάνου, πρέπει πρώτα να ελεγχθεί το κατά πόσο κινδυνεύει η ζωή ή η υγεία του δότη μοσχεύματος και εάν ο κίνδυνος αυτός είναι σοβαρός και προφανής. Προφανής και σοβαρός κίνδυνος υπάρχει όταν η πιθανότητα προς βλάβη της υγείας του δότη είναι φανερή, αδιαμφισβήτητη και σημαντική 41. Αναφορικά με τον κίνδυνο της υγείας, όμως, αυτός είναι αναπόφευκτος για τον δότη, ο οποίος μέσω της αφαίρεσης οργάνου του υπόκειται σε τουλάχιστον επικίνδυνη σωματική βλάβη. Έτσι, λοιπόν, κίνδυνος υγείας πρέπει να θεωρηθεί ο κίνδυνος σοβαρής βλάβης της υγείας που ξεπερνά την επικίνδυνη σωματική βλάβη, που αναπόφευκτα θα υποστεί ο εν ζωή δότης 42. Η στάθμιση της βλάβης που υφίσταται ο δότης και του οφέλους που θα έχει ο λήπτης πρέπει να γίνεται σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, ώστε ο δότης να μην υποβιβαστεί σε καμία περίπτωση σε μέσον σωτηρίας του ασθενούς-λήπτη. Οι εγγυήσεις αυτές, ως προς τη ζωή και την υγεία του δότη έχουν ως κύριο και βασικό σκοπό να μην πληγεί η ανθρώπινη αξιοπρέπειά του, γεγονός που θα συνέβαινε εάν υποβιβαζόταν σε «μέσον» θεραπείας του υποψηφίου λήπτη 43. Επειδή λοιπόν, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, η αφαίρεση οργάνων από ζωντανό δότη ενέχει κινδύνους για την ζωή και την υγεία του, ο νομοθέτης όρισε και πρόσθετες προϋποθέσεις, προκειμένου να διασφαλίζεται όσο το δυνατόν περισσότερο τόσο το συμφέρον του λήπτη όσο και η ασφάλεια του δότη. Έτσι λοιπόν, στο άρθρο 8 παρ. 2 και 3 ορίζεται ως προϋπόθεση της δωρεάς οργάνου, αφενός η ενηλικίωση του υποψήφιου δότη και αφετέρου η δικαιοπρακτική ικανότητα του ιδίου, ο οποίος δεν 41 Βλ. Χρ. Λυντέρης, «Το ποινικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2004, σελ. 33 42 Βλ. Π. Βούλτσο, Δ. Ψαρούλη, «Ιατρικό Δίκαιο. Στοιχεία Βιοηθικής», University Studio Press 2010, σελ. 423 43 Βλ. Τ. Βιδάλη, «Βιοδίκαιο», «Πρώτος τόμος: Το πρόσωπο», Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2007, σελ. 68 [21]

πρέπει να τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν γίνεται διάκριση μεταξύ πλήρους και μερικής δικαστικής συμπαράστασης, όπως συνέβαινε στο νόμο 2373/1999, με σκοπό να προστατευτούν τα άτομα αυτά από την ενδεχόμενη εκμετάλλευση που μπορεί να υποστούν ακόμα και από το συγγενικό τους περιβάλλον. Ο νομοθέτης με τις ως άνω περιγραφείσες προϋποθέσεις της ενηλικίωσης, της δικαιοπρακτικής ικανότητας και της απουσίας δικαστικής συμπαράστασης, θέλησε να καταστήσει σαφές ότι το ζητούμενο είναι ο υποψήφιος δότης οργάνων να έχει σχηματίσει ιδία βούληση σχετικά με την απόφασή του και να είναι σε θέση να την εκφράσει τόσο ηλικιακά, λόγω της ενηλικίωσής του, όσο και νοητικά, λόγω της απουσίας δικαστικής συμπαράστασης. Επιπλέον, μια από τις βασικότερες προϋποθέσεις, αν όχι η σημαντικότερη, σχετικά με την δωρεά οργάνων και την νομιμότητα αυτής, είναι η ενημέρωση του δότη στις ex vivo μεταμοσχεύσεις, η οποία ορίζεται στο άρθρο 7 του νόμου 3984/2011. Οι διατάξεις του εξειδικεύουν και συμπληρώνουν τις γενικότερες διατάξεις περί ενημέρωσης που προβλέπονται στο Κ.Ι.Δ. (άρθρο 11 παρ. 1-3) και στη Συνθήκη του Οβιέδο (άρθρο 5) 44. Το εν λόγω άρθρο, λοιπόν, ρυθμίζει το αντικείμενο της ενημέρωσης, τους φορείς που παρέχουν την ενημέρωση καθώς και τον τρόπο που αυτή επιτυγχάνεται. Αρχικά, τονίζεται ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της ενημέρωσης, δεδομένου ότι αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση και προπαρασκευαστικό στάδιο της αφαίρεσης οργάνου από τον ζωντανό δότη. Έτσι, λοιπόν, πριν από κάθε ιατρική επέμβαση και συγκεκριμένα στην περίπτωσή μας πριν την αφαίρεση του οργάνου από τον υποψήφιο δότη, απαιτείται η παροχή πλήρους, σαφούς και κατανοητής ενημέρωσης 45, η οποία διενεργείται από ιατρό, που ειδικεύεται στη χειρουργική ή από τον ιατρό ιατρική ομάδα των Οργανισμών Αφαίρεσης ή από τους ιατρούς των Μονάδων Μεταμόσχευσης ή τους Συντονιστές Μεταμοσχεύσεων ή από ειδικά καταρτισμένους υπαλλήλους του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων 46. Έτσι, λοιπόν, η προηγούμενη ενημέρωση του ζώντος δότη, αποτελεί βασική προϋπόθεση αφενός της παρεχόμενης από αυτόν συναίνεσης, και αφετέρου της έγκυρης αφαίρεσης οργάνων από ζώντα δότη 47. 44 Βλ. Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 965 45 Ν. 3984/2011 άρθρο 7 παρ. 1 εδ. γ 46 Ν. 3984/2011 άρθρο 7 παρ. 1 εδ β 47 Βλ. Χρ. Λυντέρης, «Το ποινικό δίκαιο των μεταμοσχεύσεων», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2004, σελ. 33 / Βλ. D. Parturkar, «LEGAL AND ETHICAL ISSUES IN HUMAN ORGAN TRANSPLANTATION», Medicine and Law, Organ Transplantation, June, 2006, σελ. 392-393 [22]

Αναφορικά με το περιεχόμενο της ενημέρωσης, αυτό καθορίζεται στο εδάφιο β της παραγράφου 1. Όπως είναι φυσικό, η ενημέρωση επικεντρώνεται στα πιο σημαντικά στάδια της επέμβασης, που είναι η αφαίρεση αυτή καθεαυτή, το τι προηγείται, τι έπεται αλλά και τα γενικότερα χαρακτηριστικά της όλης διαδικασίας. Πιο συγκεκριμένα, οι φορείς της ενημέρωσης, πληροφορούν τους ενδιαφερομένους σχετικά με τη φύση της αφαίρεσης, την αναγκαία προετοιμασία που πρέπει να γίνει ώστε να κριθεί επιτυχημένη η επέμβαση, τη διαδικασία που θα ακολουθηθεί αλλά και το χρόνο αποκατάστασης της υγείας του δότη, δεδομένου ότι η υγεία του δότη επιβαρύνεται με την αφαίρεση ενός ζωτικού του οργάνου 48. Επίσης, πολύ σημαντικό κομμάτι της ενημέρωσης είναι αυτό των πιθανών κινδύνων, που μπορούν να προκύψουν κατά τη διάρκεια της επέμβασης και αφορούν την υγεία αλλά και τη ζωή του δότη. Οι κίνδυνοι, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, σταθμίζονται πάντα με τα οφέλη του λήπτη τα οποία πρέπει να είναι σημαντικότερα. Η πληροφόρηση του δότη σχετικά με τα οφέλη του λήπτη κρίνεται σημαντική, διότι μέσω αυτής μπορεί πιο εύκολα να υπερκεράσει τους φόβους του, που αφορούν τους κινδύνους που ελλοχεύουν στην επέμβαση αφαίρεσης ενός εκ των οργάνων του. Ένα επιπλέον στοιχείο το οποίο πρέπει να γνωρίζει ο ενδιαφερόμενος είναι το είδος και το ύψος της δαπάνης, που θα κληθεί να καλύψει ο λήπτης του οργάνου 49, η οποία σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί οικονομικό αντάλλαγμα, αλλά ένα αντιστάθμισμα των δαπανών και της απώλειας εισοδήματος που σχετίζονται με τη δωρεά. Συνεπώς, η ενημέρωση που λαμβάνει ο υποψήφιος δότης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι κινείται σε τρεις άξονες 50. Αρχικά, ο ιατρός οφείλει να ενημερώσει τον δυνητικό δότη για τις συνέπειες και τις μετεγχειρητικές επιπλοκές που πιθανόν να εμφανιστούν είτε βραχυπρόθεσμα είτε μακροπρόθεσμα 51. Στη συνέχεια, ο ιατρός οφείλει να εξηγήσει την σημασία της επέμβασης για τον λήπτη, σε συνδυασμό με τις πιθανότητες αποδοχής 48 Βλ. D. Samz, «FACE/OFF: THE STRUGGLE BETWEEN INFORMED CONSENT AND PATIENT WELFARE IN FACIAL TRANSPLANT SURGERY», University of Illinois Journal of Law, Technology and Policy, Spring 2007, σελ. 94-95 / Βλ. D. Parturkar, «LEGAL AND ETHICAL ISSUES IN HUMAN ORGAN TRANSPLANTATION», Medicine and Law Organ Transplantation, June, 2006, σελ. 393 49 Ν. 3984/2011 άρθρο 7 παρ. 1 εδ β 50 Βλ. Μ. Κούρτη, «Αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων», Μελέτες ιδιωτικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα 2002, σελ. 76-77 51 Έχει υποστηριχθεί ότι πρέπει να παρατίθεται με βάση στατιστικά στοιχεία ο ενδεχόμενος κίνδυνος με αριθμητική ή κλασματική μορφή για την καλύτερη κατανόηση από τον υποψήφιο δότη (Βλ. Μ. Κούρτη «Αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων», Μελέτες ιδιωτικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα 2002, σελ. 76) [23]

του μοσχεύματος από τον οργανισμό του 52. Τέλος, πρέπει να γίνει αναφορά στη διάρκεια που απαιτείται κατά περίπτωση για την ανάρρωση του δότη μετά την χειρουργική επέμβαση αφαίρεσης του μοσχεύματος από τον οργανισμό του, αλλά και στις επιπτώσεις που τυχόν θα υπάρχουν στην ζωή και στην υγεία του, λόγω της αφαίρεσης. Ακολούθως, η ενημέρωση που πρόκειται να λάβει ο υποψήφιος δότης πρέπει να είναι πλήρης και να αναφέρεται σε όσα εκτέθηκαν παραπάνω, να γίνεται με απλό τρόπο, με όσο το δυνατόν λιγότερους επιστημονικούς όρους, ώστε να γίνεται κατανοητή από το μέσο άνθρωπο και να παρουσιάζεται με αντικειμενικότητα. Είναι πολύ σημαντικό η όλη ενημέρωση να διαπνέεται από διακριτικότητα και σεβασμό στην ελευθερία, την προσωπικότητα αλλά και τις θρησκευτικές, κοινωνικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις του κάθε ατόμου. Στην περίπτωση που η πληροφόρηση δεν γίνεται πλήρως κατανοητή από τον ενδιαφερόμενο, μπορεί να επαναληφθεί όσες φορές χρειαστεί και από διαφορετικούς φορείς, μέχρι να γίνει κατανοητό όλο το περιεχόμενο της ενημέρωσης 53. Η τήρηση της υποχρέωσης ενημέρωσης που παρείχαν οι φορείς στο δότη, εξασφαλίζεται και ταυτόχρονα αποδεικνύεται μέσω της υπογραφής ειδικού προδιατυπωμένου εντύπου, το περιεχόμενο του οποίου έχει διατυπωθεί από τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων και έχει διανεμηθεί σε όλα τα νοσηλευτικά ιδρύματα και στους οργανισμούς αφαίρεσης 54. Η αυστηρή τήρηση της υποχρέωσης ενημέρωσης επιβάλλεται και λόγω της διεύρυνσης των υποψήφιων δοτών, όπως θα αναλυθεί και στην συνέχεια, δεδομένου ότι η παροχή πλήρους, αντικειμενικής και κατανοητής ενημέρωσης συμβάλλει στην διαμόρφωση ελεύθερης βούλησης από την πλευρά του δότη, το οποίο είναι ένα από τα βασικότερα στοιχεία της μεταμοσχευτικής διαδικασίας 55. Επιπροσθέτως, μία από τις σημαντικότερες καινοτομίες του ν. 3984/2011 είναι η διεύρυνση του κύκλου δοτών, σε σχέση με τον ν. 2737/1999 56. Στον προϊσχύσαντα νόμο, επιτρεπόταν η in vivo μεταμόσχευση μόνο μεταξύ συζύγων και μεταξύ συγγενών 52 Γνωρίζοντας αυτά, ο δότης θα είναι σε θέση να σταθμίσει ο ίδιος τη σταθερά κινδύνου-ωφέλειας (Βλ. Μ. Κούρτη «Αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων», Μελέτες ιδιωτικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα 2002, σελ. 77) 53 Ν. 3984/2011 άρθρο 7 παρ. 1 εδ γ 54 Βλ. Β. Σακελλαροπούλου /Δ. Λάλα/ Θ. Σακελλαρόπουλου, «Ο νέος νόμος για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων (Ν 3984/2011) συγκριτικά και με τον προηγούμενο (Ν 2737/1999), Ποιν.Χρ. 2012, σελ. 93 55 Βλ. Β. Σακελλαροπούλου /Δ. Λάλα/ Θ. Σακελλαρόπουλου, «Ο νέος νόμος για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων (Ν 3984/2011) συγκριτικά και με τον προηγούμενο (Ν 2737/1999), Ποιν.Χρ. 2012, σελ. 93 56 Βλ. Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 968 [24]

μέχρι και δευτέρου βαθμού εξ αίματος σε ευθεία και πλάγια γραμμή (άρθρο 10 παρ. 2), με μόνη εξαίρεση τη μεταμόσχευση μυελού των οστών 57. Για μια Χώρα, όμως, όπως η Ελλάδα, με σημαντική έλλειψη διαθέσιμων μοσχευμάτων, κρίθηκε ότι αποτελούσε πολυτέλεια ο περιορισμός των in vivo μεταμοσχεύσεων μόνο μεταξύ συζύγων και στενών συγγενών 58 και για το λόγο αυτό ο κύκλος των δυνητικών δοτών διευρύνθηκε με το άρθρο 8 παρ. 1, στο οποίο απαριθμούνται πλήρως και περιοριστικά όσοι δύνανται να αποτελέσουν δωρητές οργάνων. Δότες εν ζωή, λοιπόν μπορούν να είναι : Α) Οι σύζυγοι. Είναι αδιάφορο αν ο γάμος πάσχει από κάποια μορφή ακυρότητας, αν εκκρεμεί αγωγή διαζυγίου ή αν οι σύζυγοι βρίσκονται σε διάσταση 59. Β) Οι σύντροφοι που συνυπάρχουν βάσει συμφώνου ελεύθερης συμβίωσης (Ν.3719/2008), με την προϋπόθεση η κοινή τους συμβίωση να ξεπερνά τα τρία χρόνια. Η χρονική προϋπόθεση των τριών ετών, εισήχθη με τροπολογία, προκειμένου να καμφθούν οι αντιρρήσεις, που είχαν εκφραστεί κατά τη συζήτηση του συγκεκριμένου άρθρου στη Βουλή, με απώτερο σκοπό να αποκλειστούν περιπτώσεις εικονικών συμφώνων συμβίωσης 60. Γ) Οι συγγενείς εξ αίματος μέχρι και τον τέταρτο βαθμό σε ευθεία ή πλάγια γραμμή 61. Δ) Οι συγγενείς εξ αγχιστείας μέχρι και το δεύτερο βαθμό. Ε) Πρόσωπα με τα οποία ο λήπτης έχει προσωπική σχέση και συνδέεται συναισθηματικά 62. Στην συγκεκριμένη περίπτωση απαιτείται ειδική άδεια δικαστηρίου που παρέχεται με δικαστική απόφαση, η οποία εκδίδεται με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, ύστερα από έλεγχο όλων των προϋποθέσεων αφαίρεσης οργάνου από ζώντα δότη, της ψυχικής υγείας του δυνητικού δότη, της προσωπικής του σχέσης και του συναισθηματικού δεσμού με τον υποψήφιο λήπτη καθώς και των ανιδιοτελών του 57 Η επιλογή του νομοθέτη να περιορίσει στον ν.2737/1999 τον κύκλο των υποψηφίων δοτών αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής με βασικότερο επιχείρημα ότι η συναισθηματική ανάγκη προσφοράς δεν θεμελιώνεται μόνο σε νομικά θεσμοθετημένες σχέσεις και δεν εξαρτάται ούτε αποδεικνύεται από αυτές. (Βλ. Μ. Κούρτη, «Αστικό δίκαιο μεταμοσχεύσεων», Μελέτες ιδιωτικού Δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα 2002, σελ. 62/ Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 969) 58 Βλ. Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 968 59 Βλ. Μ. Αναστασιάδου, «Μεταμόσχευση από ζωντανό δότη», σε Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, Χ. Σκούρτη, Κ. Φουντεδάκη, Κ. Χατζηκώστα, «Επίκαιρα ζητήματα Ιατρικού Δικαίου», Ερευνητικό Δίκτυο Α.Π.Θ. Ιατρική Πράξη, Βιοϊατρική και Δίκαιο, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 2012, σελ. 88 60 Βλ. Αλ. Βάρκα-Αδάμη, «Οι καινοτομίες του Ν.3984/2011 για τη δωρεά και μεταμόσχευση οργάνων», ΕλλΔνη 52/2011, σελ. 969-970 61 Ο νόμος 2737/1999 επέτρεπε τη δωρεά από συγγενείς εξ αίματος μέχρι και το δεύτερο βαθμό 62 Η ρύθμιση αυτή δίνει τη δυνατότητα σε άτομα όχι μόνο από το στενό οικογενειακό περιβάλλον αλλά και σε μακροχρόνια φίλους, πνευματικούς αδελφούς, συνεργάτες, ομόφυλα ζευγάρια κ.α. να προσφέρουν την έμπρακτη βοήθειά τους σε ένα δικό τους άνθρωπο που πάσχει από κάποια χρόνια ασθένεια [25]