ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΕΒ ΚΑΙ ΣΕΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΟΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ

ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΕΒ ΚΑΙ ΣΕΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΟΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΣ 1 Το παρόν σημείωμα δεν αναφέρεται στην «Μελέτη για τον ρόλο της διαιτησίας στον θεσμό των συλλογικών διαπραγματεύσεων» που δημοσιοποίησε πρόσφατα το Υπουργείο Εργασίας, ούτε σε επί μέρους προτάσεις για την ενίσχυση των θεσμών του κοινωνικού διαλόγου και των συλλογικών διαπραγματεύσεων. Επικεντρωνόμαστε εδώ αποκλειστικά στο ζήτημα της μονομερούς προσφυγής στη διαιτησία («υποχρεωτική διαιτησία»). ΘΕΣΕΙΣ ΣΕΒ-ΣΕΤΕ 2 Οι θέσεις του ΣΕΒ και του ΣΕΤΕ απέναντι στην δυνατότητα μονομερούς προσφυγής στην διαιτησία είναι γνωστές και ξεκάθαρες, έχουν δε αποτυπωθεί στα υπομνήματα που έχουμε καταθέσει σχετικά: i. Η ρύθμιση όπως νομοθετήθηκε και λειτούργησε στην Ελλάδα αποτέλεσε διαχρονικά μία σημαντικότατη στρέβλωση στις ελεύθερες συλλογικές διαπραγματεύσεις. Είναι αντίθετη προς τις Διεθνείς Συμβάσεις Εργασίας 98 & 154 και τις Συστάσεις 92 & 163, καθώς και προς το άρθρο 6 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη. Αποτελεί πρωτοτυπία μεταξύ των ανεπτυγμένων οικονομιών. ii. iii. Η υποχρεωτική διαιτησία υπήρξε στην πράξη, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα επέκτασης των αποφάσεων της υποχρεωτικής διαιτησίας και την εφαρμογή επί αυτών της αρχής της εύνοιας, ο μοχλός με τον οποίο επί δύο σχεδόν δεκαετίες το γενικό επίπεδο μισθών στην αγορά αυξήθηκε πολύ πέρα από τις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας μας. Οι δυνατότητες αυτές της οικονομίας μας καθορίζονται από την βελτίωση (ή μη) στη διεθνή ανταγωνιστικότητα του τομέα των «εμπορευσίμων» (tradeable sector). Η οικονομική πραγματικότητα αυτή ήταν παντελώς έξω από το πεδίο αντίληψης και εξέτασης στο παρελθόν, και πρακτικά δεν εξετάζεται ούτε μετά την εφαρμογή του ν. 4303/2014. 3 Πρέπει, πιστεύουμε, όλοι να μάθουμε από τους εσφαλμένους χειρισμούς του παρελθόντος που επέτρεψαν στο θεσμό αυτό να έχει αρνητικές συνέπειες, και για αυτό δεν προτιθέμεθα να συμβάλλουμε (με τις ενέργειες ή τη σιωπή μας) στην αναπαραγωγή των ίδιων ή παραπλήσιων αδυναμιών στο μέλλον. 1

ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ του ΣτΕ 2307/2014 4 Στον διάλογο που διενεργείται σήμερα βαρύνουσα θέση καταλαμβάνει η απόφαση της Ολομέλειας του ΣτΕ 2307/2014. Με την απόφαση αυτή κρίθηκε, κατά πλειοψηφία (και με σημαντική μειοψηφία), ότι η κατάργηση της δυνατότητας μονομερούς προσφυγής στη διαιτησία αντίκειται στο άρθρο 22 παρ. 2 του Συντάγματος. Για τον λόγο αυτό, παρότι εξακολουθούμε να υποστηρίζουμε ότι πρέπει η Ελλάδα να ευθυγραμμιστεί με τις επιταγές των ΔΣΕ 98 & 154 και με τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη, παραθέτουμε στο παρόν σημείωμα σχόλια υπό το πρίσμα του σκεπτικού της απόφασης αυτής του ΣτΕ. 5 Το βασικό σκεπτικό της γνώμης της πλειοψηφίας ήταν ότι το Σύνταγμα (άρθρο 22 παρ. 2 Συντ.) επιβάλλει στο νομοθέτη να θεσπίσει ένα σύστημα διαιτησίας, ως επικουρική διαδικασία επίλυσης των συλλογικών διαφορών εργασίας σε περίπτωση αποτυχίας των συλλογικών διαπραγματεύσεων. Η ενεργοποίηση της διαδικασίας αυτής δεν προϋποθέτει απαραίτητα τη συναίνεση και των δύο μερών της συλλογικής διαφοράς. Η συναινετική προσφυγή στη διαιτησία, κατά την απόφαση, εξυπακούεται και δεν θα χρειαζόταν ειδική αναφορά στο Σύνταγμα. Η μονομερής προσφυγή (=υποχρεωτική διαιτησία) επιβάλλεται και από το σκοπό της διαιτησίας, που είναι η διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης με την αποφυγή διαιώνισης των συλλογικών διαφορών και την επίλυσή τους με την εξεύρεση ισορροπημένων λύσεων. Διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος -κατά τη γνώμη πάντα της πλειοψηφίαςαν μπορεί η μία πλευρά να ματαιώνει την επίλυση της συλλογικής διαφοράς, με το να αρνείται την υπαγωγή της σε διαιτησία, το αποτέλεσμα να είναι οι όροι εργασίας είτε να ρυθμίζονται μόνο με ατομικές συμβάσεις είτε να μένουν αρρύθμιστοι. 6 Η εσωτερική αντιφατικότητα αυτού του βασικού επιχειρήματος είναι προφανής: Δικαιολογεί την εκ των προτέρων και καθολική υποχρεωτικότητα του συστήματος διαιτησίας λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η πλευρά των εργοδοτών θα επιδεικνύει κακόπιστη συμπεριφορά στις διαπραγματεύσεις. Την βασιμότητα του επιχειρήματος αυτού αμφισβητούμε έντονα, και μπορεί να την κρίνει ο καθένας. 7 Η γνώμη αυτή της πλειοψηφίας του ΣτΕ είναι μονοσήμαντη. Πρέπει όμως, πρώτα απ όλα, να γίνει σαφές ότι πρόκειται ουσιαστικά για πλήρη μεταστροφή της προηγούμενης νομολογίας επί του θέματος. Μέχρι σήμερα τόσο το Συμβούλιο της Επικρατείας (3204/98, 2620/91) όσο και ο Άρειος Πάγος (25/04) είχαν μεν κρίνει συνταγματικό το σύστημα (υποχρεωτικής) διαιτησίας του ν. 1876/90. Ωστόσο αναγνώριζαν ευρεία ρυθμιστική ευχέρεια στον κοινό νομοθέτη. Όπως είχε δεχθεί σε προηγούμενη απόφασή του το ΣτΕ, η αναφορά του άρθρου 22 παρ. 2 του Συντάγματος σε «διαιτησία», χωρίς κανένα ειδικότερο προσδιορισμό και χωρίς να προκύπτει κάτι σχετικό από τις εργασίες της Αναθεωρητικής Βουλής, σημαίνει ότι το Σύνταγμα δεν προδιαγράφει ένα συγκεκριμένο σύστημα διαιτησίας. Άρα, η 2

απόφαση 2307/2014 του ΣτΕ, που έκρινε αντισυνταγματική την κατάργηση της μονομερούς προσφυγής, ουσιαστικά δέχεται τα αντίθετα από όσα μέχρι εκείνη τη στιγμή και τα δύο Ανώτατα Δικαστήρια είχαν δεχθεί. Δέχεται δηλαδή ότι το Σύνταγμα προδιαγράφει στο νομοθέτη το είδος της διαιτησίας. Τούτων δοθέντων, η 2307/2014 απόφαση του ΣτΕ ούτε παγιωμένη νομολογία μπορεί να χαρακτηρισθεί, ενώ είναι πιθανόν στο μέλλον άλλο δικαστήριο, π.χ. ο Άρειος Πάγος, να κρίνει διαφορετικά το ζήτημα της συνταγματικότητας. ( 1 ) 8 Για τον χαρακτήρα και το σκοπό της διαιτησίας θεωρούμε ως βάση εκκίνησης το άρθρο 22 παρ. 2 του Συντάγματος. Το άρθρο αυτό επιβάλλει στον κοινό νομοθέτη να θεσπίσει σύστημα διαιτησίας, ως επικουρικό τρόπο επίλυσης συλλογικών διαφορών. Αυτή είναι η γραμματική ερμηνεία της συνταγματικής διάταξης, με την έννοια ότι αν δεν υπήρχε η σχετική πρόβλεψη ο κοινός νομοθέτης θα ήταν ελεύθερος να μην προβλέψει καθόλου ή και να απαγορεύσει διαδικασίες διαιτησίας. 9 Το άρθρο 22 παρ. 2 Συντ. δεν προδιαγράφει ένα συγκεκριμένο σύστημα διαιτησίας. Δεν διευκρινίζει δηλαδή εάν υπό τον όρο διαιτησία νοείται η υποχρεωτική ή η προαιρετική. Κατά συνέπεια καταλείπεται η ευχέρεια στον νομοθέτη να καθορίσει το είδος διαιτησίας που θεωρεί σκόπιμο για τη διασφάλιση της εργασιακής ειρήνης μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, ήτοι να οργανώσει την όλη διαδικασία της διαιτησίας και να ρυθμίσει τα σχετικά θέματα. Εξάλλου εάν ο συντακτικός νομοθέτης ήθελε η διαδικασία αυτή να ενεργοποιείται και με μόνη την πρωτοβουλία του ενός μέρους της συλλογικής διαφοράς, εάν με άλλα λόγια ήθελε σε τέτοιον βαθμό να περιορίσει τη διακριτική ευχέρεια του κοινού νομοθέτη, θα το είχε ορίσει ρητώς. 10 Ο επικουρικός χαρακτήρας ενός συστήματος διαιτησίας δεν συμβιβάζεται με την άνευ όρων δυνατότητα προσφυγής σε αυτήν με τη βούληση μόνον του ενός μέρους. Ο επικουρικός τρόπος επίλυσης των συλλογικών διαφορών τότε μόνον έχει νόημα, όταν λειτουργεί εντός του πλαισίου της συλλογικής αυτονομίας και όχι πέρα και έξω από αυτό. Ένα σύστημα διαιτησίας με προεξέχοντα τα προαιρετικά στοιχεία δίνει προτεραιότητα στις συλλογικές διαπραγματεύσεις και ενισχύει τον χαρακτήρα και τη δυναμική τους, ενώ η μονομερής προσφυγή στη διαιτησία σημαίνει παντελή απουσία συναίνεσης μεταξύ των μερών της συλλογικής διαφοράς. Εύστοχα παρατηρεί η γνώμη της μειοψηφίας στην απόφαση του ΣτΕ, ότι το σύστημα υποχρεωτικής διαιτησίας θάλπει την τάση του μέρους που θεωρεί ότι, για διάφορους λόγους, θα έχει ευνοϊκή αντιμετώπιση από τη διαιτησία, να μην επιζητεί τη 1 Ας μην μας διαφεύγει το γεγονός ότι στην χώρα μας δεν υπάρχει Συνταγματικό Δικαστήριο, όπως σε άλλες χώρες, του οποίου οι αποφάσεις ως προς ζητήματα συνταγματικότητας διατάξεων νόμων να είναι δεσμευτικές έναντι πάντων. Ισχύει το σύστημα του «διάχυτου και παρεμπίπτοντος ελέγχου» συνταγματικότητας των νόμων από κάθε δικαστήριο κάθε βαθμίδας. Σύμφωνα με το άρθρο 93 παρ. 4 Συντ., τα δικαστήρια υποχρεούνται να μην εφαρμόζουν έναν νόμο εάν τον κρίνουν αντισυνταγματικό. Αυτό σημαίνει ότι ένα άλλο δικαστήριο (π.χ. της πολιτικής δικαιοσύνης) μπορεί να κρίνει διαφορετικά το ζήτημα του υποχρεωτικού ή μη χαρακτήρα της διαιτησίας, χωρίς να δεσμεύεται από την απόφαση του ΣτΕ. 3

συλλογική διαπραγμάτευση ή να προσφεύγει προσχηματικά μόνον σε αυτήν και να άγει στη συνέχεια μονομερώς τη διαφορά στη διαιτησία. 11 Η γνώμη της πλειοψηφίας του ΣτΕ συνέδεσε την υποχρεωτικότητα της διαιτησίας με την εργασιακή ειρήνη. Δεν έλαβε υπόψη της ότι αυτή διασφαλίζεται με την ενίσχυση της συλλογικής αυτονομίας και όχι με την περιθωριοποίηση των ελεύθερων συλλογικών διαπραγματεύσεων. Το δικαίωμα των εργαζομένων για κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους μέσω ΣΣΕ δεν εξαρτάται μόνον (ή κυρίως) από την υποχρεωτική διαιτησία. Κατοχυρώνεται μέσα από ένα πλέγμα διατάξεων, όπως η συνδικαλιστική ελευθερία (άρθρο 23 παρ. 1 Συντ), το δικαίωμα απεργίας (άρθρο 23 παρ. 2 Συντ) και η υποχρέωση για καλόπιστη διαπραγμάτευση (άρθρο 4 παρ. 1 ν. 1876/90). Ουσιαστικά η υποχρεωτική διαιτησία φαλκιδεύει το δικαίωμα απεργίας και υπονομεύει τη γνήσια συλλογική διαπραγμάτευση, τη στιγμή που θα έπρεπε να επιδιώκεται οικοδόμηση εμπιστοσύνης βασιζόμενη στις διαπραγματεύσεις, ακριβώς επειδή η απουσία κουλτούρας διαπραγμάτευσης και αναζήτησης συναινέσεων στη χώρα μας είναι χαρακτηριστική. Έχει μάλιστα αποδειχθεί στην πράξη ότι η ύπαρξη εξαναγκαστικών συστημάτων επίλυσης συλλογικών διαφορών εθίζει τα μέρη στο να καταφεύγουν σε αυτά πριν εξαντλήσουν τα περιθώρια υποχωρήσεων στις διαπραγματεύσεις. 12 Η απόφαση του ΣτΕ παραγνωρίζει επίσης την αλληλουχία μεταξύ συλλογικών διαπραγματεύσεων και διαιτησίας. Το συγκεκριμένο άρθρο του Συντάγματος ορίζει ότι με νόμο καθορίζονται οι γενικοί όροι εργασίας, που συμπληρώνονται από τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας συναπτο μενες με ελεύθερες διαπραγματεύσεις και, αν αυτές αποτύχουν, με τους κανόνες που θέτει η διαιτησία. Επομένως δεν είναι δυνατόν η διαιτησία να διεξάγεται με όρους διαφορετικούς από αυτούς που ισχύουν για τις συλλογικές διαπραγματεύσεις που είναι ελεύθερες. Η συλλογική αυτονομία, άρα η υπαγωγή στη δέσμευση των συλλογικών συμβάσεων είναι, κατά θεμελιώδη αρχή, επιλογή και όχι υποχρέωση. Αυτό εκφράζεται καταρχήν μέσω της αρνητικής συνδικαλιστικής ελευθερίας, του δικαιώματος δηλαδή κάποιου να μην υπάγεται στις συλλογικές ρυθμίσεις. Αλλά και για εκείνους που επέλεξαν να υπάγονται, η νομοθετική κατοχύρωση του δικαιώματος και συνάμα της υποχρέωσης για καλόπιστη διαπραγμάτευση (άρθρο 4 ν. 1876/1990) δεν σημαίνει και υποχρέωση αποδοχής των όρων που προτείνονται από την άλλη πλευρά. 13 Δεν κρύβεται, τέλος, από την απόφαση του ΣτΕ και μια, γνωστή σε παλαιότερες εποχές, πατερναλιστική αντίληψη για το ρόλο και τη φύση της ΣΣΕ, η οποία θεωρείται αυτοσκοπός. Η συλλογική αυτονομία, άρα η υπαγωγή στη δέσμευση των ΣΣΕ, είναι στις δυτικές κοινωνίες κατά βάση επιλογή και όχι υποχρέωση. Υποχρέωση για διαπραγμάτευση δεν σημαίνει και υποχρέωση αποδοχής των όρων που προτείνονται. Ούτε η μη αποδοχή των προτεινομένων όρων πρέπει να συγχέεται με ακραίες περιπτώσεις κακόπιστης άρνησης για διαπραγμάτευση. 4

ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΤΟΥ ΣτΕ 14 Θεωρούμε πάντως ότι και υπό το πρίσμα της γνώμης της πλειοψηφίας του ΣτΕ, ο νομοθέτης διαθέτει σε κάθε περίπτωση την ευχέρεια να οργανώσει το σύστημα επίλυσης των συλλογικών διαφορών κατά τρόπο ώστε η μονομερής προσφυγή στη διαιτησία να αποτελεί την εξαίρεση και να επιτρέπεται μόνο υπό αυστηρές προϋποθέσεις και κριτήρια. 15 Συγκεκριμένα, η νομοθετική παρέμβαση προς την κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να έχει το εξής περιεχόμενο: Η μονομερής προσφυγή στη διαιτησία αποτελεί το έσχατο μέσο επίλυσης των συλλογικών διαφορών εργασίας και επιτρέπεται στις εξής περιοριστικά αναφερόμενες περιπτώσεις: (Α) Αν πρόκειται για τη ρύθμιση σχέσεων εργασίας σε φορείς γενικής κυβέρνησης, όπως αυτοί οριοθετούνται στο συγκεντρωτικό μητρώο που έχει καταρτίσει η ΕΛΣΤΑΤ με βάση τα κριτήρια ταξινόμησης του Κανονισμού ΕΕ 549/2013 (European System of Accounts 2010) ή αν πρόκειται για επιχειρήσεις των οποίων η λειτουργία αποβλέπει στην εξυπηρέτηση βασικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου, όπως αυτές καθορίζονται στο άρθρο 19 παρ. 2 ν. 1264/1982, όπως ισχύει. (Β) Αν η επίλυση της συλλογικής διαφοράς σε ορισμένο κλάδο επιβάλλεται από λόγους υπαρκτού και ενεστώτος δημοσίου και γενικότερου κοινωνικού συμφέροντος, συνδεόμενου με την λειτουργία της εθνικής οικονομίας. Ως εκ τούτου, σε συλλογικές διαφορές σε επίπεδο επιχείρησης (με εξαίρεση τις επιχειρήσεις που καταλαμβάνονται από την περίπτωση «Α» παραπάνω) και σε ομοιοεπαγγελματικές συλλογικές διαφορές δεν επιτρέπεται μονομερής προσφυγή στην διαιτησία. (Γ) Αν συντρέχει αδικαιολόγητη άρνηση για έναρξη και διεξαγωγή διαπραγματεύσεων ή συμμετοχής στη μεσολάβηση, η οποία πρέπει να τεκμαίρεται επαρκώς και να αιτιολογείται πλήρως από τον διαιτητή. (Δ) Αν έχουν οριστικά αποτύχει οι διαπραγματεύσεις, η δε αποτυχία αυτή προκύπτει από τη σωρευτική συνδρομή των ακόλουθων δεδομένων: την αδικαιολόγητη άρνηση της μιας πλευράς να αποδεχθεί της ρεαλιστικές προτάσεις της άλλης, την άκαρπη παρέλευση χρονικού διαστήματος μεγαλύτερου του έτους από τη λήξη της προηγούμενης ΣΣΕ, την εξάντληση από τη συνδικαλιστική πλευρά κάθε άλλου μέσου πίεσης. H αποτυχία των συλλογικών διαπραγματεύσεων και της μεσολάβησης πρέπει να τεκμηριώνεται με πραγματικά γεγονότα και από τα πρακτικά των διαπραγματεύσεων και συζητήσεων. Ως προς τα μέσα πίεσης της εργατικής πλευράς, δεν νοείται προσφυγή στην υποχρεωτική διαιτησία χωρίς να έχει εξαντληθεί προηγουμένως κάθε δυνατότητα πίεσης προς τον εργοδότη μέσα από απεργιακές κινητοποιήσεις. 5

(Ε) Σε κάθε περίπτωση δεν επιτρέπεται η κήρυξη Διαιτητικής Απόφασης ως γενικώς υποχρεωτικής («επέκταση») εάν αυτή εκδόθηκε μετά από μονομερή προσφυγή στη διαιτησία. ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 16 Η θέση του ΣΕΒ και του ΣΕΤΕ υπήρξε πάντα ότι ο θεσμός της Διαιτησίας πρέπει να διαμορφωθεί χωρίς το στοιχείο της υποχρεωτικότητας, και ότι ο ΟΜΕΔ θα έχει την ευκαιρία να εξελιχθεί σε σημαντικό παράγοντα του κοινωνικού διαλόγου, εάν επικεντρωθεί στην παροχή υπηρεσιών φιλικού διακανονισμού και μεσολάβησης, για συλλογικές και ατομικές διαφορές, και στην σχετική εκπαίδευση στελεχών της εργατικής και εργοδοτικής πλευράς, στο πρότυπο του ACAS και άλλων παρόμοιων ευρωπαϊκών φορέων. 17 Επιδιώκουμε να συνεργαστούμε με τους λοιπούς εθνικούς κοινωνικούς εταίρους και ιδιαίτερα τη ΓΣΕΕ για να αναλυθούν οι διαφορές στην αξιολόγηση του θεσμού της διαιτησίας και των επιπτώσεων στο θεσμό των συλλογικών διαπραγματεύσεων στη χώρα μας. Τελευταία φορά που απευθύνθηκε σχετική πρόσκληση ήταν τον Δεκέμβριο 2017 με την ευκαιρία της διαπραγμάτευσης της ΕΓΣΣΕ 2018. Ανταπόκριση μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει, αντίθετα υπάρχει άρνηση από την εργατική πλευρά για οποιαδήποτε συζήτηση επί του θέματος. Επιπλέον, έχουμε επιδιώξει να φέρουμε ζητήματα κοινωνικού διαλόγου (όπως το προκείμενο) που αντιμετωπίζονται με δυσπιστία ή επιφυλακτικότητα από την εργατική πλευρά, σε συζήτηση σε ευρύτερο θεσμοθετημένο χώρο διαλόγου, την ΟΚΕ. Μέχρι στιγμής και η προσπάθεια αυτή δεν έχει βρει ουσιαστική ανταπόκριση. 18 Τέλος, έχει ήδη κινηθεί η διαδικασία να εξετασθεί από την Διεθνή Οργάνωση Εργασίας η καταστρατήγηση των Διεθνών Συμβάσεων Εργασίας 98 και 154 από το καθεστώς της υποχρεωτικής διαιτησίας όπως ισχύει σήμερα, μετά τον ν. 4303/2014. 6