шифра: ниунаи IP ТЕЛЕФОНИЈА Избор на платформа, предности и имплементација во реален објект

шифра: ниунаи IP ТЕЛЕФОНИЈА Избор на платформа, предности и имплементација во реален објект Битола, 2015

СОДРЖИНА 1. ВОВЕД... 1 2. ПРОТОКОЛИ КАЈ МУЛТИМЕДИСКИ МРЕЖИ IETF... 1 2.1 Споредба на работата на протоколите кај PSTN и VoIP повици... 2 3. ИНФРАСТРУКТУРА, ТЕХНОЛОГИИ И ПОИМИ... 4 3.1 PSTN (Public Switched Telephone Network)... 4 3.2 ISDN (Integrated Services Digital Network)... 4 3.3 DSL (Digital subscriber line)... 5 3.4 PBX (Private Branch Exchange)... 5 3.5 FXS и FXO... 6 4. SIP ПРОТОКОЛ... 8 4.1 SIP Пораки... 11 4.2 Пример за воспоставување на повик помеѓу два корисници... 12 5. КВАЛИТЕТ НА УСЛУГИТЕ - QOS (QUALITY OF SERVICE)... 14 6. RTP HEADER PLAYLOAD TYPE... 16 7. ASTERISK PBX... 17 7.1 FreePBX GUI... 17 8. ZOIPER КЛИЕНТ... 19 9. АНАЛИЗА НА КАНЦЕЛАРИИ ПО КАТОВИ ВО ЗГРАДАТА НА ФИКТ... 21 10. КОНФИГУРИРАЊЕ НА PBX СО ASTERISKNOW... 22 11. ЗАКЛУЧОК... 25 ЛИТЕРАТУРА... 26 ЛИСТА НА ОЗНАКИ И КРАТЕНКИ... 27 ПРИЛОГ А. КОНФИГУРИРАЊЕ НА КЛИЕНТИ... А-1

Апстракт Оваа проектна задача се фокусира на осмислување и дизајн на IP телефонија во новиот објект на Факултет за информатички и комуникациски технологии. Имплементацијата би била извршена врз веќе постоечката локална мрежа, со тоа што гласовната комункикација се спроведува во засебна виртуелна локална мрежа. Системот е базиран на Asterisk PBX платформа, инсталирана на сервер кој е сместен во просториите на ФИКТ. Како VoIP клиенти во канцелариите во зградата ќе се користат IP телефони како и VoIP клиенти за персонални компјутери/мобилни уреди. Со ова би се поставила целосна покриеност со IP телефонија во зададениот простор. Како софтверски клиент е избран Zoiper, со оглед на своите можности, подршка како и достапност за сите платформи.

1. ВОВЕД Воспоставување на телефонска комуникација помеѓу два корисници во времето во кое живееме е една од неопходните работи. Постојав повеќе начини на изведување и остварување на овој тип комуникација. Помеѓу пософистицираните е и воспоставување на VoIP комуникација, односно начин на пренос на глас преку интернет протокол. Со оваа проектна задача е опфатено токму PBX систем, во случајов за потребите на новата зграда на Факултетот за информатички и комуникациски технологии. Во главата 2 се претставени протоколите кај мултимедиските мрежи според IETF, со извршена споредба на работата на протоколите кај PSTN и VoIP повици. Следната глава 3 се однесува на инфраструктурата, технологии кои се применуваат при гласовната комуникација како и некои од најчесто сретнуваните поими во ова подрачје. Главата 4 е посветена на SIP комуникацискиот протокол. Овде е покажана структурата на SIP пораките, а исто така е даден и пример за комуникација помеѓу два корисници. Во глава 5 е даден осврт на квалитет на услугите (QoS), преку дефинираните параметри: доцнење, варијации на доцнење и загуба на пакети. Во главата 6 накратко е опишан еден од сегментите на RTP header-от, насловен како Playload type, преку кој се претставени различните профили односно користени кодеци. Понатаму, во глава 7 следува опис на Asterisk PBX платформата, како и претставување на FreePBX графичкиот кориснички интерфејс. Користењето на SIP клиенти е прикажано во глава 8, преку претставникот Zoiper. Во глава 9 е направена анализа на канцелариите по катови во новата зграда на ФИКТ, додека пак во глава 10 е прикажано конфигурирањето на AsteriskNOW PBX. 2. ПРОТОКОЛИ КАЈ МУЛТИМЕДИСКИ МРЕЖИ - IETF IP протоколот е развиен во раните 1960-ти и беше е дизајниран за пренесување на податоци, а не за мултимедиски комуникации. Како што се појавуваа нови Интернет базирани технологии, како што е Word Wide Web, стана евиднтно дека ќе биде корисно да се направи проширување на примената и можностите на IP, односно да не се ограничува само на е-маил, пренесување на датотеки и далечинско поврзување до одредени уреди. Како резултат на тоа IETF има активирано неколку работни за истраѓување на специфичните области од мултимедиските технологии. Деталите за овие групи можат да се најдат на www.ietf.org. Протоколите кои ја сочинуваат мултимедиската архитектура на IRTF се следните: IP Интернет протокол кој е одговорен за адресирање и пакетизирање на податоците во рамки на средина која функционира со комутација на пакети. UDP (User Datagram Protocol) Протокол кој обезбедува CNLS транспорт на податоци 1

TCP (Transmission Control Protocol) Протокол кој обезбедува CON транспорт на податоци, но бара поголем оверхед на податоци за разлика од UDP SIP (Session Initiation Protocol) Протокол за иницирање на конекција. SIP по функција е многу сличен на H.323, но дизајниран е да има помалку оверхед и е пекстензибилен од H.323 MEGACO (H.248) Протокол креиран со здружени напори помеѓу IETF и ITU-T, а е развиен за управување на Gateway уредите. DNS (Domain Name System) Протокол кој обезбедува методи за поврзување на имињата на хостовите со IP мрежна адреса. RTP (Real-time Transport Protocol) Протокол кој се користи за транспорт на мултимедиските податоци RTCP (Real-time Control Protocol) Протокол кој периодично испраќа извештаи до спротивната страна во комуникацијата во кои се содржат информации за статусот и параметрите на квалитет на тековната мултимедиска сесија. SAP (Session Announcement Protocol) Протокол кој периодично испраќа најави за параметрите на една мултимедиска сесија MGCP (Media Gateway Control Protocol) Протокол кој ги дефинира пораките и процедурите за контрола на Gateway уредите кои поврзуваат два различни транспортни медиуми. RSVP (Resource Reservation Protocol) Протокол кој ресервира потребен bandwidth по должина на целиот пат, со цел подобрување на квалитетот на услугите SCTP (Stream Control Transmission Protocol) - Протокол кој се користи во CON транспортот кај PSTN сигнализацијата која патува преку IP мрежа SDP (Session Description Protocol) Протокол кој ги дефинира стандардните методи и карактеристики на една мултимедиска сесија ENUM (Electronic Numbers) Дефинира алгоритми за мапирање помеѓу телефонските броеви и IP адресите. RTSP (Real Time Streaming Protocol) Протокол кој ја контролира испораката на аудио и видео кај стриминг системите Стандарди за кодирање на аудио и видео 2.1 Споредба на работата на протоколите кај PSTN и VoIP повици Како што беше претходно споменато, во иведувањето на телефонски повици вклучени се бројни протоколи и системи. Телефонски повик во PSTN, односно во мрежа со комутација на кола, вклучува 5 компоненти прикажани на следната слика. Слика 2.1 Компоненти на еден телефонски повик 2

Тие компоненти се: опрема на крајни корисници (телефон или факс машина), врска со локалната централна станица (најчесто бакарна парица), локални пренасочувачки станици, сигнална мрежа и транспортна мрежа. Притоа, еден телефонски повик преку PSTN мрежата се постигнува во 5 главни чекори: 1. Се подига слушалката на аналогиот телефон. Овој сигнал е препознаен од локалната централната станица која враќа тон за исбирање на броеви и го прифаќа избраниот телефонски број кој обично се праќа како Dual Tone Multi-frequency (DTMF) tones. 2. Локалната централна станица генерира порака за воспоставување на повикот и ја испраќа преку сигналната мрежа, а воедно и го идентификува патот до саканата дестинација. 3. Централната станица на дестинацијата му сигнализира на крајниот корисник со испраќање на звук за ѕвонење. 4. Кога повикуваниот корисник ќе ја крене слушалката, сигналната мрежа започнува да го тарифира повикот, а гласовната поврзаност станува активна. 5. Двете страни продолжуваат со разговор се додека не го завршат повикот. Кога слушалката на повикувачот се врати на место, се испраќа сигнал до локалната централна станица која го препознава сигналот, го прекинува одбројувањето за тарифирање и ја ослободува линијата за други корисници. Воспоставувањето на гласовен повик преку мрежи со комутација на пакети е слично како и кај PSTN. На сликата 5б е прикажан пример на воспоставување повик со H.323 протоколите и улогата на останатите уреди како Gatekeeper и Gateway. И овој начин вклучува 5 главни чекори: 1. Се подига слушалката на телегонот и се испраќа повик до бараниот телефон поврзан на IP мрежа. Сигналната мрежа во рамки на PSTN го добива телефонскиот број кој треба да се повика, кој потоа се проследува до VoIP Gateway. 2. Сигналните информации за повикот се пренесуваат од Gateway до Gatekeeper и се бара пристап до мрежата. Оваа сигнална информација се испраќа преку TCP протоколот за да се обезбеди поголема надежност. 3. Бидејќи повикуваниот телефон се наоѓа на друга мрежа, соодветните Gatekeeper системи разменуваат сигнални пораки со барање за воспоставување на повикот. 4. Повикуваниот корисник и неговиот Gatekeeper разменуваат сигнални пораки. 5. Откако сигнализацијата е завршена, двете страни разменуват мултимедиски информации (глас, видео итн.) со користење на RTP/UDP/IP протоколите. Откако ќе заврши преносот на податоци се разменуваат дополнителни сигнални праки за прекинување на повикот. Од споредбата на начините за воспоставување повици кај PSTN и VoIP, може да се забележи дека постојат две мрежни операции: сигнализирање, што претставува операции за виспоставување, менаџирање и прекинување на повикот и транспорт на мултимедиските податоци помеѓу поврзаните страни во дадената сесија. 3

3. ИНФРАСТРУКТУРА, ТЕХНОЛОГИИ И ПОИМИ 3.1 PSTN (Public Switched Telephone Network) Поимот PSTN е поим кој во светски рамки ја означува целокупната мрежа на телефонски мрежи кои работат со комутација на кола, а кои се раководени од национални, регионални и локални телефонски оператори. Со други зборови PSTN е светска телефонска мрежна инфраструктура преку која се обезбедуваат јавни телекомуникациски услуги. PSTN се состои од бакарни телефонски линии, оптички кабли, микробранови трансмисиски врски, мобилни безжични мрежи, сателитски врски и подводни кабли. Сите овие технологии се поврзани со switching центри за пренасочување, со што се овозможува комуникација помеѓу било кои две точки во светот. Иако на самиот почеток PSTN беше мрежа од аналогни телефонски линии, денес PSTN е скоро целосно дигитална, и вклучува и мобилни и други мрежи. Или поинаку може да се каже дека PSTN претставува збир на различна опрема и поврзувачки станици кои обезбедуваат јавни телефонски сервиси. Оваа мрежа континуирано се развива со воведувањето на нови технологии. PSTN мрежата започна со функционирање во САД во 1878 година, и тоа со рачна механичка табла за пренасочување на повици, која овозможуваше поврзување на различни страни и нивна гласовна комуникација. Денес PSTN е мрежа од компјутери и друга електронска опрема која ги претвора гласовните сигнали во дигитални податоци и обезбедува мноштво софистицирани телефонски и податочни услуги и пристап до мобилните мрежи. Во јадрото на PSTN се наоѓаат дигиталните пренасочувачи. Поимот пренасочувач ја опишува можноста за поврзување на една телефонска линија со други телефонски линии и можност за менување на поврзаноста зависно од моменталните потреби. PSTN е позната како мрежа која нуди висока надежност на комуникациските услуги. Во тој контекст се користи изразот надежност од 5 деветки кој претставува достапност на мрежата во 99,999% од времето, и е сестран во рамки на телекомуникациската индустрија. Техничките операции на PSTN се дефинирани во стандардите E.163 и E.164 креирани од ITU-T кои овозможуваат комуникации помеѓу различни мрежи во различни држави. 3.2 ISDN (Integrated Services Digital Network) ISDN претставува пакет комуникациски стандарди развиени од ITU-T за едновремено пренесување на глас, видео, податоци и други мрежни услуги, преку обична телефонска линија на PSTN мрежата. Овие стандарди се дефинирани во 1988 година во CCITT Red Book. Пред ISDN, на телефонскиот систем се гледаше само како на систем за пренесување на говор, со некои дополнителни услуги за пренос на податоци. Клучните можности на ISDN се тоа што ISDN ги интегрира звукот и податоците во една линија и додава специфични можности. ISDN е систем кој функционира со комутација на кола, и обезбедува пристап до мрежи базирани на комутација на пакети. Сето ова резултира со подобрување на 4

квалитетот на услугит. Може да се користи поврзување со комутација на кола (за глаовна или податочна размена) или поврзување со комутација на пакети (само за податочна размена), и тоа во битски интензитети кои се мултипликати од 64 Kbps. Во некои држави ISDN претежно се користеше за Интернет конекција, при што интензитетите на проток на податоци се 128 Kbps во двата правци (upload и download). Во видео конференција, ISDN овозможува симултан транспорт на глас, видео и текст помеѓу различните страни вклучени во конференцијата. Но, иако ISDN технологијата одигра важна улога во развојот на мултимедиските мрежи, денес нејзината употреба е намалена, посебно ако локалните оператори имааат нудат DSL или Cable услуги. 3.3 DSL (Digital subscriber line ) DSL е фамилија на технологии кои овозможуваат размена на дигитални податоци преку обична телефонска линија од PSTN. DSL технолгијата најчесто се среќава во две основни форми: Symmetric DSL (SDSL) и Asymmetric DSL (ADSL). SDSL означува дека интензитетите на проток на податоци од и кон крајниот корисник се идентични. ADSL значи дека сообраќајот кој корисникот е со поголем интензитет на проток за разлика од сообраќајот кој го генерира корисникот. Овие интензитети можат да изнесуваат од 256 Kbps до 100 Mbps, зависно од конкретната DSL технологија. Истражувачите во Bell Labs тврдат дека успеале да достигна интензитети од 10 Gbps за ADSL и 1 Gbps за SDSL технологии, и тоа преку обична телефонска линија (бакарен пар жици). Според овие параметри изгледа дека DSL технологијата ќе биде застапена на пазарот уште долго време. 3.4 PBX (Private Branch Exchange) PBX претставува приватна телефонска централа која обично се користи во рамки на едно претпријатие. Притоа PBX централата ги поврзува сите локални корисници во една мрежа во која во рамки на претпријатието комуникациите се бесплатни, а воедно PBX овозможува и поврзување со други PBX системи и/или PSTN. Слика 3.1 PBX систем во претпријатие 5

Користењето на PBX во рамки на едно претпријатие во голема мера ги намалува трошоците за телефонирање, дотолку повеќе што за телефонски услуги надвор од претпријатието се закупуваат помал број линии отколку што има корисници во рамки на PBX доменот. Овој пристап е доволен од проста причина што сите вработени нема да разговараат истовремено со лице надвор од претпријатието, а од друга страна вработените нема да разговараат постојано. Така, наместо да се закупат посебни линии за секој вработен, се закупуваат само неколку, а овој концепт на агрегација на телефонските линии се нарекува Trunking. Слика 3.2 Сликовит опис на Trunking Една од најновите тенденции во развојот на PBX системите е концептот VoIP PBX, односно IP PBX. Овој нов концепт го користи IP протоколот за пренасочување на повиците. За разлика од класичните PBX системи, IP PBX системите се чисто софтверски системи кои се користат за постигнување на одредени цели и обезбедуваат сервиси кои можат да бидат скапи ако се користи класичен хардверски PBX систем. 3.5 FXS и FXO FXS и FXO се имиња на интерфејси (порта) кои се користат кај телефонските уреди и линии. FXS (Foreign Exchange Station или Foreign Exchange Subscriber) е порта преку која се доставува телефонската линија до корисникот. Поедноставно кажано, тоа е телефонскиот приклучок на ѕидот кој доставува оперативен напон и тон за бирање. FXO (Foreign Exchange Office) е порта која го добива напонот и тонот за бирање испратен од локалната централна станица. Со други зборови, FXO е приклучокот на телефонскиот апарат. Овој приклучок, кога е поврзан на FXO порта, може да испраќа onhook и off-hook сигнали до централата, кои индицираат поврзано коло. FXS и FXO портите сегогаш се врзуваат во пар, односно поврзување на FXS со FXS или FXO со FXO не произведува никаква функционалност. 6

Доколку поврзувањето се прави без посредство на PBX, телефонскиот уред директно се поврзува на FXS портата која ја доставува телефонската компанија. Слика 3.3 Директно поврзување Ако постои PBX, на FXS портата од тел. компанија се поврзува PBX уредот, а самите телефонски апарати се поврзуваат на PBX приватната централа. Слика 3.4 Поврзување преку PBX Поимите FXS и FXO се среќаваат и во проспектите кога се набавува нова опрема, на пример за поврзување на аналогни телефони на VoIP систем, или пак кога традиционален PBX уред треба да се поврзе на VoIP централа. Тука треба да се обрне внимание и на поимите FXO Gateway и FXS Gateway. FXO Gateway служи за поврзување на IP телефонски систем со аналогна телефонска линија. Ова овозможува поврзување на FXO портата на Gateway уредот со FXS портата. Слика 3.5 FXO Gateway 7

FXS Gateway е уред за поврзување на традиционален PBX систем кон VoIP телефонски систем. Слика 3.6 FXS Gateway ATA (Analog Telephone Adapter), или понегогаш наречен FXS адаптер, е специјален адаптер служи за директно поврзување на аналогни уреди (телефон, факс) со VoIP телефонски систем или VoIP провајдер. Слика 3.7 FXS адаптер 4. SIP ПРОТОКОЛ Кај мултимедиските мрежи, воспоставувањето на телефонски или видео повици се остварува со процесот наречен сигнализирање (call signaling). Со сигнализирањето се разменуваат информации за параметрите на повикот и состојбата на засегнатите страни. Во рамки на мултимедиските мрежи, за управување со воспоставувањето и прекинувањето на повиците (аудио или видео) развиени се специфични протоколи. Овие протоколи се наречени сигнални протоколи. Еден од овие протоколи чија примена добива се пошироки размери во денешно време е SIP (Session Initiation Protocol) протоколот. SIP протоколот е развиен од страна на IETF и е конкурентен протокол на H.323 на ITU-T. SIP е објавен во документот RFC 3261 од Јуни 2002, кој претставува втора верзија од протоколот (првата верзија беше објавена во документот RFC 2543 во Март 1999). SIP е текстуален протокол кој користи кодирање на текстот со срандардот UTF-8 (RFC 2279).Главните причини за развој на SIP во однос на H.323 се поедноставување на имплементацијата, поедноставена скалабилност и зголемена контрола на VoIP сервисите. 8

SIP протоколот е имплементиран во бројни системи, квклучувајќи и: IP телегони, IP базирани PBX системи, или пак воопшто во мултимедиските мрежи кои се користат како носители на VoIP повиците. SIP протоколот ги обезбедува повеќето функции кои се дефинирани во H.323, но обезбедува помалку overhead и примената е поедноставна. Една SIP базирана мрежа вклучува два клучни елементи: кориснички агенти (User Agents) и сервери (Servers). Компонентите User Agents постојат кај крајните корисници, како на пример SIP телефон, кои се користат за воспоставување на повици до други SIP уреди. Кога User Agent иницира повик се нарекува User Agent Client (UAC), а оној кој го прима повикот е User Agent Server (UAS). Во рамки на SIP архитектурата, кога се работи за SIP сервери, постојат вкупно четири различни типови. Ова поделба на 4 типови SIP сервери е логичка поделба што значи дека сите тие можат да се наоѓаат и на еден физички систем. SIP серверите: 1. Proxy серверот претставува посредник помеѓу две страни и неговата задача е да ги проследува пораките во случаи кога не директна комуникација помеѓу крајните точки на комуникација. 2. Redirect серверот ги упатува клиентите до бараната локација за извршување на задачата. 3. Registrar серверот, во соработка со Location серверот, води евиденција за крајните корисници. 4. Location серверот води евиденција за локацијата на крајните корисници. На следните слики е прикажана архитектурата на SIP протоколот: Слика 4.1 Архитектура на SIP протокол 9

SIP Agent UAC UAS Public IP Network Redirect Server Proxy Server Private IP Network Location Server Registrar SIP Agent UAC UAS Слика 4.2 Типови на SIP сервери и нивно поврзување Во склоп на SIP протоколот се употребуваат и други протоколи од IETF и ITU-T кои имаат специфични функции, како на пример: 1. Session Description Protocol (SDP) обезбедува стандарден начин за опишување на техничките параметри за една SIP сесија. 2. Session Announcement Protocol (SAP) се користи за повремено објавување на параметрите на една конференциска сесија. 3. Real-Time Transport Protocol (RTP) и Real-Time Control Protocol (RTCP) за пренесување на мултимедиските податоци. 4. G.711, G.723.1, H.263 - низа стандарди на ITU-T за кодирање на дигитално аудио или видео за една сесија. На следната слика е прикажан употребата на останатите протоколи во рамки на една SIP сесија, заедно со транспортните протоколи TCP и UDP. Слика 4.3 Употреба на останатите протоколи 10

Поради неговата широка примена, SIP протоколот синоним кога се зборува за VoIP и денес е далеку најважниот протокол за воспоставување на гласовна или мултимедиска сесија преку IP мрежи. Како што беше апоменато и претходно, за разлика од H.323, SIP полесно се имплементира, многу е по отворен и овозможува контрола на услугите од страна на корисниците. SIP е направен да биде флексибилен во смисла дека овозможува остварување на гласовни повици, повици со ниски битски интензитети, па дури и peer-topeer видео повици. Покрај тоа, кодирањето на текстот во SIP пораките е многу слично како и кодирањето кај HTTP, што е многу згодно за мали компании кои започнуваат бизнис со VoIP услуги. Од овие причини SIP е избран од страна на 3GPP (Third Generation Partnership Project) организацијата како сигнален протокол за третата генерација на гласовна и мултимедиска сигнализација за мобилни уреди. Овој избор го зацврсти SIP како водечки протокол за VoIP, па денес SIP е потполно доминантен во индустријата, и се користи кај крајни корисници, мултимедиски сервери и некои апликациски сервери. Основната функција на SIP е да обезбеди методи за сигнализирање на состојбата на повикот помеѓу два крајни корисници. Како дополнителна функција, SIP обезбедува рамка за идентификација на повикот и лоцирање на корисниците во рамки на мрежата. Во рамки на воспоставувањето на повик со SIP протокол, крајните корисници разменуваат информации за типот на комуникацијата која имаат намера да јај реализираат. Таквата комуникација се нарекива SIP сесија а нејзините параметри се разменуваат како SDP пораки кои се сместени во рамките на SIP пораките. Во основа, SIP протоколот ги обезбедува следните функции: Обезбедува механизам за воспоставување на повици помеѓу повикувачот и повикуваниот во една IP мрежа. Поточно, му овозможува на повикуачот да го извести повикуваниот дека сака да започне гласовна или видео комуникациска сесија и на двете страни им обезбедува средства за преговарање на техничките параметри според кои ќе се пакуваат и испраќаат податоците. Исто така му овозможува на корисниците да го прекинат повикот. Обезбедува механизам за повикувачот да ја одреди моменталната IP адресата на повикуваниот. Ова е потребно бидејќи, не само што повеќето мрежни уреди автоматски добиваат адреса од DHCP серверот, туку и еден корисник може да има повеќе уреди кои може, а и не мора, да ги користи истовремено. Обезбедува механизам за дополнителни функции на управување со повикот, како на пример додавање на нов медиски поток за време на повикот, промена на кодирањето за време на повикот, повикување на нови учесници во тековниот повик, преместување на повикот од еден уред на друг, повик на чекање и др. 4.1 SIP Пораки SIP пораките се дефинирани во два основни формати: Request формат, кој се праќа од UAC, и Response формат (кој се враќа како одговор од UAS). Request пораките го дефинираат барањата од страна на UAC, а Response пораките носат информации кои се однесуваат на статусот на барањето. Постојат 6 различни видови на Request пораки кои се разликуваат по својот Метод, и тоа: 11

INVITE значи дека некој корисник е поканет да учествува во извеска SIP сесија. Во рамки на ваква та порака испраќачот вклучува опис на сесијата до која се повикува корисникот. ACK е порака со која повикувачот го потврдува приемот на конечниот одговот на INVITE пораката, и исклучиво се користи по однос на INVITE барања. OPTIONS се користи за испрашување на серверот во однос на неговите можности. BYE е порака која се испраќа од страна на корисник во сесијата, а се користи за известување на серверот дека корисникот сака да ја прекине сесијата. CANCEL се користи за откажување на испратено барање. REGISTER се користи од страна на корисниците за да ги запишат своите моментални контакт информации на Registrar серверот. Reply пораките содржат кодови на статус и извесни фрази кои ја означуваат моменталната состојба на некое барање. Статусните кодови имаат вредности кои се слични на вредностите кои се користат во HTTP протоколот, се поделени на шест основни категории: 1xx: Provisional (привремени) барањето е примено и процесирањето продолжува. 2xx: Success барањето е успешно примено, разбрано и прифатено. 3xx: Redirection известување дека се бара наредна акција за процесирање на барањето. 4xx: Client Error барањето содржи неправилна синтакса и не може да се процесира од страна на серверот. 5xx: Server Error серверот не успеа да го исполни барањето кое изгледаше дека е валидно. 6xx: Global failure барањето не може да се процесира на ниту еден сервер. 4.2 Пример за воспоставување на повик помеѓу два корисници За полесно да се разбере суштината на SIP најдобро е да се покаже неговата функција со конкретен пример. На наредната слика, Марија од нејзиниот компјутер го повикува Иван кој исто така работи на својот PC компјутер. И двата компјутери на Марија и Иван се опремени со SIP софтверски телефон (SIP Softphone) со кој можат да остваруваат VoIP повици преку Интернет мрежата. За почеток ќе претпоставиме дека Марија ја знае IP адресата на Иван. Ова значи дека SIP протоколот овозможува и остварување на директни повици по IP адреса, но за ваков случај корисниците треба да поседуваат фиксна IP адреса. На следната слика е прикажан процесот на остварување повици со SIP протокол. 12

Марија Иван Слика 4.4 SIP комуникација помеѓу два корисници Најпрво, од сликата се забележува дека SIP сесијата започнува со INVITE порака испратена од Марија до Иван. Оваа INVITE порака многу наликува на HTTP порака. Иако како транспортен протокол може да се користи и TCP, во овој случај е искористен UDP протоколот на UDP Port број 5060, кој е добро познат Port број за SIP. INVITE пораката ги содржи: адресата на Иван (ivan@193.64.210.89), моменталната IP адреса на Марија (167.180.112.24), порака дека Марија би сакала да добива звук, кодиран со G.711 PCM μ- law кодекот (RTP/AVP 0) и сето тоа спакувано во RTP пакети кои Марија сака да ги добива на UDP Port број 38060. После приемот на INVITE пораката Иван испраќа SIP Response порака која исто така многу наликува на HTTP Response порака. Оваа SIP порака исто така се испраќа на UDP Port 5060. Одговорот на Иван содржи порака 200 OK, а воедно се вклучени и: неговата IP адреса (193.64.210.89), неговите преференци за кодирање и пакетизирање на звукот кој во случајот е GSM (RTP/AVP 3) и UDP Port бројот на кој тој претпочида да ги добива RTP пакетите (48753). Откако Марија ќе го добие одговорот на Иван, таа му испраќа SIP потврда за прием на пораката и потврда на договорот (ACK). После вака завршените преговори, Марија и Иван можат да го започнат разговорот. Со отпочнување на VoIP говорната сесија, SIP уредот на Иван ги пакува дигитализираните звучни податоци во RTP пакети и ги испраќа до корисникот на IP адресата 167.180.112.24, на UDP Port број 38060. Кај SIP уредот на Марија се одвиваат слични операции. Звукот се дигитализира и пакува во RTP пакети кои се праќаат преку 13

UDP до IP адреса 193.64.210.89, на UDP Port 48753. Од овој обичен пример може да се забележат неколку клучни карактеристики на SIP протоколот. Прво, дека SIP е out of band протокол, што значи дека SIP пораките се испраќаат преку различни Sockets (Port Numbers) за разлика од оние кои се користат за испраќање на медиските податоци. Второ, SIP пораките се ASCII-readable, односно бидејќи се дефинирани со латинични карактери кодирани со UTF-8 можат да бидат прочитани од ASCII компатибилен преведувач, а воедно и се многу слични со HTTP пораките. Трето, бидејќи SIP бара да биде потврден приемот на сите разменети пораки, може да биде транспортиран или преку TCP или UDP. Но, што ќе се случи ако Иван нема G.711 аудио кодек. Во ваков случај Иван наместо да одговори со порака 200 OK, најверојатно ќе одговори со порака 600 Not Acceptable, а воедно ќе испрати и листа на прифатливи аудио кодеци. Потоа Марија би избрала еден од понудените опции и би испратила нова INVITE порака до Иван, но овојпат со покана за аудио поток кој SIP уредот на Иван може да го кодира. Теоретски, Иван може и да ја одбие поканата со испраќање на една од поголемиот број можни кодови за одбивање, како: BUSY, GONE, PAYMENT REQUIRED, FORBIDEN, но се разбира ваквите кодови поретко се употребуваат. 5. КВАЛИТЕТ НА УСЛУГИТЕ - QOS (QUALITY OF SERVICE) QoS се однесува на способноста на мрежата да обезбеди управување со расположивите ресурси во поглед на bandwidth и подобро опслужување на мрежниот сообраќај кој треба да има приоритет. QoS може да обезбеди приоритети на сообраќајот во поглед на: контрола на доцнењето, контрола на варијациите на доцнење и контрола на загубата на пакети. QoS технологијата нашироко се користи за VoIP системи бидејќи овозможува приоритети во опслужувањето на ваквиот сообраќај низ мрежата. Ова обезбедува функционирање на ваквите чувствителни апликации бе попречувања од некои други апликации за кои прашањата за доцнење и варијации на доцнење не се од суштинско значење. Доколку не се користи QoS механизам апликации од типот VoIP не може да функционираат преку мрежи со комутација на пакети. E-mail апликациите, на пример, не бараат големи битски интензитети, и не се сметаат за временски критични. Но, кога се работи за VoIP сообраќај, доцнењето и загубата на пакети се исклучително важни параметри кои мора да се држат до одредено прифатливо ниво и бараат да се посвети посебно внимание. Постојат повеќе предизвици кои можат да влијаат на QoS при VoIP сообраќај. Ваквите проблеми кои се наметнуваат за комуникациски мрежен сообраќај во реално време бараат класифицирање на пакетите кои носат пазлична содржина. Гласовните податоци обично патуваат во RTP/UDP/IP пакети, а се знае дека UDP не е надежен протокол. Доцнењата на гласовните пакети создаваат краткотрајни паузи во комуникацијата што резултира со незадоволство кај корисниците. Затоа, QoS технологиите обезбедуваат приоритети за VoIP сообраќајот со цел да се овозможи предвидливост во испораката. Иако VoIP пакетите се мали (од околу 80 до 256 бајти) можат да бидат задоцнети во голема мера од страна на поголемите пакети. Една од техниките кои се користат кај одредени мрежни уреди во ваков случај е фрагментација на поголемите пакети и испраќање на приоритетните пакети во периодите помеѓу две 14

испраќања на фрагмети од поголемите пакети, но ваквата имплементација зависи од производителот на мрежната опрема. Во секој случај, за да биде ефективна примената на QoS технологии мора да бидат применети по целата патека помеѓу крајните корисници. Ако QoS се применува само на делови од мрежните патишта, не постојат гаранции за нивото на квалитет на сервисите. Во сообраќајот помеѓу две крајни мрежни точки учествуваат многу мрежни провајдери. Во одредени случаи тоа можат да бидат wide area мрежи, voice switching провајдери, application service providers (ASPs), storage areа network providers (SANs) и други. Притоа, имплементацијата на QoS во голема мера зависи од коодинираните напори на сите засегнати страни. Така, за да можат две страни да комуницираат во реално време, информациите за класификацијата на различните пакети мора да биде проследена до сите мрежни провајдери. Затоа постојат голем број IP базирани QoS стандарди, со што се обезбедува флексибилност во постигнувањето на потребниот квалитет на услугите. Негативната страна на овие стандарди е тоа што се креирани да функционираат во intradomain, односно во рамките на единствен мрежен домен. Ова резултира со нестандардизирани начини на опслучување во рамки на целата мрежа. QoS вообичаено се применува кај IP мултимедиските мрежи кои пренесуваат и податоци, и аудио и видео. Во моменти кога постои пренатрупување на мрежниот сообраќај кај овие мрежи ваквото пренатрупување може да има огромно влијание врз квалитетот на VoIP услугите. За да биде VoIP технологијата вистинска замена за телефонските услугите во PSTN, бидејќи корисниците очекуваат да го добијат истиот квалитет на комуникацијата, мора да се применуваат QoS технологии. Основните фактори кои го одредуваат квалитетот на услугите кај VoIP сообраќајот се доцнењето, варијациите на доцнење и загубата на пакети. Овие фактори се основните индикатори за целокупниот квалитет на VoIP комуникациите и се дефинирани на следниот начин: Доцнење (Delay). Доцнењето се дефинира како време кое е потребно за пакетите да пристигаат од едната до другата крајна точка. Доцнењето може да се мери како доцнење во еден правец, или пак доцнење во двата правци (round-trip delay). Во спецификацијата G.114 на ITU-T, е дефинирано дека прифатливо ниво на доцнење во еден правец е 150 ms. За меѓународни повици прифатливо доцнење во еден правец е 300 ms, посебно кога се работи за сателитска комуникација. Во случајот на меѓународни повици, во пресметката за доцнење се вклучува и времето на пропагација, односно времето потребно за да пакетот отпатува од еден мрежен уред до друг. Варијации на доцнењето (Jitter). Jitter параметарот ја претставува разликата во времињата потребни да пакетите отпатуваат до дестинацијата. Ако овие варијации се многу големи квалитетот на услугите ќе биде значително деградиран. VoIP мрежите обично го компензираат Jitter-от со дефинирање на Jitter бафер во крајните точки. Но, оптимизацијата на големината на Jitter баферот е исто така од огромно значење, затоа што ако баферот е премногу голем може да доведе до влошување на квалитетот наместо подобрување. Jitter баферот е ефективен само доколку варијациите на доцнење не се поголеми од 100 ms. Од овие причини, треба да се користи бафер со што е можно помал капацитет и да се води сметка за варијациите да не ја преминат максималната граница. Загуба на пакети. Загубата на пакети го претставува бројот на пакети кои не 15

стигнале до дестинацијата, или пак стигнале премногу доцна за да бидат употребени. Загуба на пакети од 3% се смета за максимално ниво на загуби кое може да биде прифатливо. VoIP мрежите треба да се проектираат за помалку од 1,5 % загуба на пакети, за да можат да гарантираат квалитет на гласовните комуникациски услуги. Од друга страна треба да се внимава на некои специфични имплементации на технологии, затоа што G.729 кодекот, на пример, бара помалку од 1% загуба на пакети за да може да се избегнат пречки во комуникацијата. Во идеален случај не треба да постои загуба на пакети. VoIP услугите можат да гарантираат висок квалитет на услугите само ако им се даде приоритет на пренесувањето и на двата вида пакети поврзани со VoIP технологијата: сигналните пакет (пр. SIP) и пакетите кои ја носат самата звучна или видео содржина (RTP). Исто така мора да се гарантира дека доцнењето, варијациите на доцнење и загубата на пакети ќе бидат ограничени во дозволиви рамки. Воглавно, овие барања се постигнуваат со: Доделување на засебен bandwidth за VoIP пакетите Намалување на загубата на пакети Избегнување и менаџирање на пренатрупаност на мрежата Внимателно дизајнирање на мрежниот сообраќај Подесување на приоритетите на сообраќај во рамките на мрежата 6. RTP HEADER PLAYLOAD TYPE PT (Playload type: 7 bit) е поле кое го дефинира форматот на медиските податоци (содржината) која се испраќа, а воедно го покажува и начинот за интерпретација на апликацијата кај примачот. Овој формат се дефинира како RTP Профил, односно RTP/AVP (RTP / Audio Video Profile). RTP профилот ги содржи техничките карактеристики на потокот, а секој профил е дефиниран со Playload type БРОЈ. Во следната табела се дадени неколку RTP/AVP профили. Табела 6.1 RTP профили, значење и карактеристики БРОЈ на RTP/AVP профил 15 (0001111) 18 (0010010) Значење (Технички карактеристики) 0 (0000000) Аудио: G.711 PCM µ-law, 8 khz, 64 kbps 3 (0000011) Аудио: GSM, 8kHz, 13 kbps 4 (0000100) Аудио: G.723.1, 8 khz, 5.3 6.3 kbps 8 (0001000) Аудио: G.711 PCM A-Law, 8 khz, 64 kbps Аудио: G.728, 8 khz, 16 kbps Аудио: G.729, 8 khz, 8 kbps IETF RFC RFC 3551 16

7. ASTERISK PBX За поставување на PBX систем го користиме Asterisk кој претставува open source framework за градење на апликации за комуникација. Овој моќен систем го претвора обичниот компјутер во сервер за комуникации. Како таков опслужува IP PBX системи, VoIP gateways, сервери за конференции итн. Го користат како малите така и големите бизниси, call центри, владини агенции и многу други низ целиот свет. Денес има во употреба повеќе од еден милион Asterisk-базирани комуникациски системи, во повеќе од 170 земји. Но што го прави овој систем поразличен од другите? Пред се тоа што е open source, што би значело дека можете слободно да се модификува и прилагодува према потребите. Asterisk е флексибилен и дозволува дефинирање на решение што ги задоволува корисничките потреби. И пред се Asterisk е бесплатен за употреба. За нашите потреби ќе ја користиме дистрибуцијата AsteriskNOW, базирана на CentOS и FreePBX администраторски графички кориснички интерфејс. Оваа дистрибуција овозможува лесно креирање на прилагодено телекомуникациско решение, преку автоматска инсталација на основните сервиси. Можете да симни од http://www.asterisk.org/downloads/asterisknow (сл. 7.1). Во зависност од вашиот оперативен систем (32bit/64bit), се симнува соодветната верзија. Слика 7.1 Download на AsteriskNow Детали околу инсталација на AsteriskNOW платформата се дадени во Прилог 1. 7.1 FreePBX GUI За да го провериме функционирањето на AsteriskNOW, го уклучуваме пребарувачот во нашиот оперативен систем и во полето за адреса ја внесуваме IP адресата на AsteriskNOW. Треба да го добиеме следното (сл. 7.2): 17

Слика 7.2 Прва најава на FreePBX GUI Бидејќи по прв пат комуницираме со AsteriskNOW, побарано е од нас да дефинираме корисничко име, лозинка и администраторска email адреса. По внесување на инфорации во полињата Username, Password, Confirm Password, Admin Email address и Confirm Email address, добиваме пристап до графички кориснички интерфејс (сл. 7.3). Слика 7.3 Графички кориснички интерфејс на FreePBX Во секцијата FreePBX Administration се најавуваме со претходно дефинираните корисничко име и лозинка. Тука можеме да ги добиеме сите информации за нашиот Asterisk систем (сл. 7.4). Слика 7.4 Web администрација на Asterisk 18

Пристап до корисничкиот контролен панел се овозможува со клик на User Control Panel. Овде на пример, добиваме информации за остварени повици помеѓу корисници (сл. 20). Слика 7.5 User Control Panel 8. ZOIPER КЛИЕНТ Денес постојат голем број на апликации кои овозможуваат SIP комуникација помеѓу клиенти. За работа на нашата проектна задача ја избравме апликацијата Zoiper. Тоа бесплатен софтверски телефон за остварување на VoIP повици преку нaшиот PBX. Истата работи на најразлични платформи (Windows, Mac, Linux, Android, ios, WP8). Може да се симни од следниот линк http://www.zoiper.com/en/voipsoftphone/download/zoiper3 (сл. 8.1) Слика 8.1 Web локација за download на Zoiper Страната најчесто успешно го детектира оперативниот систем кој го користиме, па доволно е да притиснеме Next. Одбираме бесплатна верзија (сл. 8.2). 19

Слика 8.2 Избор на Zoiper верзија Програмата има едноставен за ракување кориснички интерфејс (сл. 8.3) Контролите за воспоставување и завршување на повик се исто така лесно достапни (сл. 8.4). Детали околу инсталација на софтверскиот клиент и негово подесување се дадени во Прилог 2. Слика 8.3 Воспоставување повик Слика 8.4 Повик во тек 20

9. АНАЛИЗА НА КАНЦЕЛАРИИ ПО КАТОВИ ВО ЗГРАДАТА НА ФИКТ По извршената анализа на архитектонскиот план, извршено е обележување на канцелариите по катови. Притоа, на првиот кат имаме вкупно 14 канцеларии во кои би се користеле IP телефонија (сл. 9.1). Слика 9.1 Канцеларии на првиот кат Бројката на канцеларии на вториот кат е 8 (сл. 9.2 ) Слика 9.2 Канцеларии на вториот кат На третиот кат, IP телефонија ќе се имплементира во 10 канцеларии. Слика 9.3 Канцеларии на третиот кат 21

Важно е да се напомене дека IP телефонијата како услуга ќе се користи преку AsteriskNOW, инсталиран на сервер кој ќе се наоѓа во некоја од просториите на зградата на ФИКТ. Постојат три различни конфигурации, во зависност од бројот на уреди кои би се користеле за IP телефонија, и тоа: - Канцеларии со 2 IP телефони + 2 PC на кои ќе има инсталиран SIP клиент - Канцеларии со 2 IP телефони + 1 PC на кој ќе има инсталиран SIP клиент - Канцеларии со 1 IP телефон + 1 PC на кој ќе има инсталиран SIP клиент IP телефоните се поврзани со мрежен кабел од нивната switch порта до Switch-от на спратот, додека пак компјутерите се поврзани на IP телефоните на PC порта. Дефинирани се и две виртуелни локални мрежи (VLANs) од кои едната е за voice комуникација, додека пак другата за data комуникација (користена од компјутерите кога не се користи SIP клиентот). 10. КОНФИГУРИРАЊЕ НА PBX СО ASTERISKNOW Со цел успешно функционирање на системот, потребно е да се изврши конфигурирање на PBX платформата. Ја стартуваме виртуелната машина на која е инсталиран нашиот AsteriskNOW. По логирањето започнуваме со конфигурирање на PBX, со вметнување на SIP акаунти и dialplan екстензии. Пристапуваме до asterisk фолдерот со помош на следните команди: cd /etc/ cd asterisk Правиме backup на оргиналниот sip.conf фајл со командата: mv sip.conf sip.conf.sample Креираме нов фајл со користење на vi: vi sip.conf По отворање на едиторот притискаме ESC, а потоа I (големо И insert). Овде ќе внесеме два корисници помеѓу кои ќе се воспоставува комуникација. Ги пишуваме следните линии (без тоа што е напишано во ( ): [Korisnik1] (прв корисник) type=friend host=dynamic secret=lozinka (внесете уникатна лозинка) context=users deny=0.0.0.0/0 22

permit=10.10.19.10/255.255.255.0 (заменете ги со вашите мрежни подесувања) [Korisnik2] (втор корисник) type=friend host=dynamic secret=lozinka (внесете уникатна лозинка) context=users deny=0.0.0.0/0 permit=10.10.19.10/255.255.255.0 (заменете ги со вашите мрежни подесувања) Кога ќе завршиме со пишувањето на линиите, притискаме ESC, а потоа ZZ (две големи З зачувуваме на фајлот и излез од него). По излегувањето од vi едиторот ja пишување командата asterisk rvvv Го активираме asterisk, па по влезот во *CLI, внесуваме нова команда sip reload Оваа команда го повикува одново sip.conf со сите измени во него. Добиваме приказ како на сл. 10.1. Слика 10.1 sip reload Излегуваме со команда exit За дефинирање на dialplan extensions, на почеток правиме backup na extensions.conf: mv extensions.conf extensions.conf.sample Потоа со vi едитор го креираме новиот фајл: vi extensions.conf Притискаме ESC па I, по што ги внесуваме линиите: [users] 23

exten=>6001,1,dial(sip/korisnik1,20) exten=>6002,1,dial(sip/korisnik2,20) Овде 6001 и 6002 ни се броевите на корисниците. Понатаму ги поврзуваме/повикуваме со помош на овие нивни броеви. Ја повторуваме командата asterisk rvvv по која во *CLI> внесуваме нова: dialplan reload По притискање Enter, добиваме приказ како на сл. 10.2. Излегуваме со командата exit. Слика 10.2 dialplan reload Би било добро да направиме едно рестартирање на asterisk сервисот, како би се покренал со направените измени. За таа цел ја пишуваме командата: service asterisk restart Вака дефинираниот Asterisk го оставаме активен за понатамошно воспоставување на комуникација. Можеме да ја минимизираме виртуелната машина. Конфигурирање на уредите кои ќе се користат во IP телефонијата детално е опишано во Прилог 3. 24

11. ЗАКЛУЧОК Користењето на Интернет како медиум за комуникација во себе го содржи и VoIP, составен дел без кој денешното современо општество не би можело да се замисли. Skype како негов најпознат претставник е апликација инсталирана на најразлични уреди, почнувајќи од персоналните компјутери, преку таблети и паметни телефони. Предизвикот да се креира телефонска централа за потребите на оваа проектна задача беше доволно мотивирачки. Неговата реализација придонесе за осознавања на методот на SIP комуникација, користење на широко распространетиот Asterisk систем, како и нашироко прифатената алатка за овој вид комуникација Zoiper. Подобрувањето на системот преку додавање на можности како на пример voice mail и поголемо искористување на FreePBX интерфејсот би биле следниот чекор на интересот во оваа насока. 25

ЛИТЕРАТУРА [1] James F. Kurose, Keith W. Ross, Computer Networking, Addison-Wesley, 2003. [2] B. Juliet, G. Chris, B. Matthew, W. Stuart, T. Tom, Converged Multimedia Networks, John Wiley & Sons Ltd, 2006. [3] Mark A. Miller, Introduction to Converged Networking, DigiNet Corporation, August 2005 [4] Mark A. Miller, Protocols for the VoIP and Converged Network, DigiNet Corporation, August 2005 [5] http://www.3cx.com/pbx/pbx-phone-system/ [6] http://www.3cx.com/pbx/fxs-fxo/ 26

ЛИСТА НА ОЗНАКИ И КРАТЕНКИ IP телефонија Internet Protocol телефонија : е генерален назив за технологиите кои користат Internet Protocol конекции за размена на пакети. Овде се вклучени форми од типот на глас, факс и други. PSTN Public Switched Telephone Network : Телефонска мрежа која се користи кај аналогната телефонија PBX - Private Branch Exchange: PBX претставува приватна телефонска централа која обично се користи во рамки на едно претпријатие. Една од најновите тенденции во развојот на PBX системите е концептот VoIP PBX, односно IP PBX. Овој нов концепт го користи IP протоколот за пренасочување на повиците. VoIP Voice over IP : претставува организиран напор за стандардизација на IP телефонијата, која е важен дел од конвергенцијата на компјутери, телефони и телевизори во едно заедничко окружување. SIP - Session Initiation Protocol : е комуникациски протокол за сигнализирање и контрола на мултимедиска комуникациска сесија. Главните причини за развој на SIP се поедноставување на имплементацијата, поедноставена скалабилност и зголемена контрола на VoIP сервисите. Овој протокол денес најчеста имплементација наоѓа кај IP телефони и IP базирани PBX системи. SIP клиенти - Клиенти кои го користат овој протокол. Можат да бидат апликации за desktop/laptop PC, таблети, мобилни телефони итн. Asterisk(NOW) IP PBX платформа : Ја користат над 20% од компаниите во кои е имплементиран IP PBX. Базирана е на CentOS. SIP Trunking VoIP и стриминг медиа сервис базиран на SIP, преку кој Internet telephony service providers(itsps) испорачуваат телефонски сервиси и унифицирана комуникација помеѓу корисниците опремени со SIP-базирани IP-PBX. 27

ПРИЛОГ А. КОНФИГУРИРАЊЕ НА КЛИЕНТИ I кат Канцеларијa бр.1 o 2 IP телефони (доделени броеви 1001 и 1002) exten=>1001,1,dial(sip/korisnik1,20) exten=>1002,1,dial(sip/korisnik2,20) o 2 компјутери (исталиран SIP клиент, доделени броеви 6001 и 6002) exten=>6001,1,dial(sip/korisnik1,20) exten=>6002,1,dial(sip/korisnik2,20) Канцеларијa бр.2 o 2 IP телефони (доделени броеви 1003 и 1004) exten=>1003,1,dial(sip/korisnik3,20) exten=>1004,1,dial(sip/korisnik4,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6003) exten=>6003,1,dial(sip/korisnik3,20) Канцеларијa бр.3 o 1IP телефон (доделен број 1005) exten=>1005,1,dial(sip/korisnik5,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6004) exten=>6004,1,dial(sip/korisnik5,20) Канцеларијa бр.4 o 2 IP телефони (доделени броеви 1006 и 1007) exten=>1006,1,dial(sip/korisnik6,20) exten=>1007,1,dial(sip/korisnik7,20) o 2 компјутери (исталиран SIP клиент, доделени броеви 6005 и 6006) exten=>6005,1,dial(sip/korisnik6,20) exten=>6006,1,dial(sip/korisnik7,20) А-1

Канцеларијa бр.5 o 2 IP телефони (доделени броеви 1008 и 1009) exten=>1008,1,dial(sip/korisnik8,20) exten=>1009,1,dial(sip/korisnik9,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6007) exten=>6007,1,dial(sip/korisnik8,20) Канцеларијa бр.6 o 1IP телефон (доделен број 1010) exten=>1010,1,dial(sip/korisnik10,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6008) exten=>6008,1,dial(sip/korisnik10,20) Канцеларијa бр.7 o 2 IP телефони (доделени броеви 1011 и 1012) exten=>1011,1,dial(sip/korisnik11,20) exten=>1012,1,dial(sip/korisnik12,20) o 2 компјутери (исталиран SIP клиент, доделени броеви 6009 и 6010) exten=>6009,1,dial(sip/korisnik11,20) exten=>6010,1,dial(sip/korisnik12,20) Канцеларијa бр.8 o 2 IP телефони (доделени броеви 1013 и 1014) exten=>1013,1,dial(sip/korisnik13,20) exten=>1014,1,dial(sip/korisnik14,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6011) exten=>6011,1,dial(sip/korisnik13,20) Канцеларијa бр.9 o 1IP телефон (доделен број 1015) exten=>1015,1,dial(sip/korisnik15,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6012) exten=>6012,1,dial(sip/korisnik15,20) А-2

Канцеларијa бр.10 o 2 IP телефони (доделени броеви 1016 и 1017) exten=>1016,1,dial(sip/korisnik16,20) exten=>1017,1,dial(sip/korisnik17,20) o 2 компјутери (исталиран SIP клиент, доделени броеви 6013 и 6014) exten=>6013,1,dial(sip/korisnik16,20) exten=>6014,1,dial(sip/korisnik17,20) Канцеларијa бр.11 o 2 IP телефони (доделени броеви 1018 и 1019) exten=>1018,1,dial(sip/korisnik18,20) exten=>1019,1,dial(sip/korisnik19,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6015) exten=>6015,1,dial(sip/korisnik18,20) Канцеларијa бр.12 o 1IP телефон (доделен број 1020) exten=>1020,1,dial(sip/korisnik20,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6016) exten=>6016,1,dial(sip/korisnik20,20) Канцеларијa бр.13 o 1IP телефон (доделен број 1021) exten=>1021,1,dial(sip/korisnik21,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6017) exten=>6017,1,dial(sip/korisnik21,20) Канцеларијa бр.14 o 1IP телефон (доделен број 1022) exten=>1022,1,dial(sip/korisnik22,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 6018) exten=>6018,1,dial(sip/korisnik22,20) А-3

II кат Канцеларијa бр.15 o 2 IP телефони (доделени броеви 2001 и 2002) exten=>2001,1,dial(sip/korisnik1,20) exten=>2002,1,dial(sip/korisnik2,20) o 2 компјутери (исталиран SIP клиент, доделени броеви 7001 и 7002) exten=>7001,1,dial(sip/korisnik1,20) exten=>7002,1,dial(sip/korisnik2,20) Канцеларијa бр.16 o 2 IP телефони (доделени броеви 2003 и 2004) exten=>2003,1,dial(sip/korisnik3,20) exten=>2004,1,dial(sip/korisnik4,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 7003) exten=>7003,1,dial(sip/korisnik3,20) Канцеларијa бр.17 o 1IP телефон (доделен број 2005) exten=>2005,1,dial(sip/korisnik5,20) o 1 компјутер (исталиран SIP клиент, доделен број 7004) exten=>7004,1,dial(sip/korisnik5,20) Канцеларијa бр.18 o 2 IP телефони (доделени броеви 2006 и 2007) exten=>2006,1,dial(sip/korisnik6,20) exten=>2007,1,dial(sip/korisnik7,20) o 2 компјутери (исталиран SIP клиент, доделени броеви 7005 и 7006) exten=>7005,1,dial(sip/korisnik6,20) exten=>7006,1,dial(sip/korisnik7,20) А-4