αντήχαν (αντήχααν σχηματισμένο όπως το Εκοίταα του στ. 1) αντηχούσαν

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΟ Διονύσιος Σολωμός Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ 1 [18.]...... Ἐκοίταα, κι ἤτανε μακριά ἀκόμη τ ἀκρογιάλι «Ἀστροπελέκι μου καλό, γιά ξαναφέξε πάλι!» Τρία ἀστροπελέκια ἐπέσανε, ἕνα ξοπίσω στ ἄλλο Πολύ κοντά στήν κορασιά μέ βρόντημα μεγάλο 5 Τά πέλαγα στήν ἀστραπή κι ὁ οὐρανός ἀντήχαν 1, Οἱ ἀκρογιαλιές καί τά βουνά μ ὅσες φωνές κι ἄν εἶχαν. 2 [19.] Πιστέψετε π ὅ,τι θά πῶ εἶν ἀκριβή ἀλήθεια, Μά τές πολλές λαβωματιές πού μὄφαγαν τά στήθια, Μά τούς συντρόφους πὄπεσαν στήν Κρήτη πολεμώντας, Μά τήν ψυχή πού μ ἔκαψε τόν κόσμο ἀπαρατώντας. 5 (Λάλησε, Σάλπιγγα! κι ἐγώ τό σάβανο τινάζω, Καί σχίζω δρόμο καί τς ἀχνούς ἀναστημένους 2 κράζω: «Μήν εἴδετε τήν ὀμορφιά πού τήν Κοιλάδα ἁγιάζει; Πέστε, νά ἰδεῖτε τό καλό ἐσεῖς κι ὅ,τι σᾶς μοιάζει 3. Καπνός δέ μένει ἀπό τή γῆ νιός οὐρανός ἐγίνη 10 Σάν πρῶτα ἐγώ τήν ἀγαπῶ καί θά κριθῶ μ αὐτήνη. 1 αντήχαν (αντήχααν σχηματισμένο όπως το Εκοίταα του στ. 1) αντηχούσαν 2 αχνούς αναστημένους εγερθείσες σκιές των θανόντων (αχνός: αμυδρή φιγούρα, έτοιμη να σβήσει) 3 ό,τι σας μοιάζει οι άλλες σκιές αναστημένων (ή, ίσως, άγγελοι) «σαν κι εσάς» ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 1

Ψηλά τήν εἴδαμε πρωί τῆς τρέμαν τά λουλούδια Στή θύρα τῆς Παράδεισος πού ἐβγῆκε μέ τραγούδια Ἔψαλλε τήν Ἀνάσταση χαροποιά 4 ἡ φωνή της, Κι ἔδειχνεν ἀνυπομονιά γιά νά μπει στό κορμί της 15 Ὁ οὐρανός ὁλόκληρος ἀγρίκαε 5 σαστισμένος, Τό κάψιμο ἀργοπόρουνε ὁ κόσμος ὁ ἀναμμένος Καί τώρα ὀμπρός 6 τήν εἴδαμε ὀγλήγορα σαλεύει Ὅμως κοιτάζει ἐδῶ κι ἐκεῖ καί κάποιονε γυρεύει»). ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α1. Ο Δ. Σολωμός αντλεί, κατά κύριο λόγο, την ποιητική του έμπνευση από την ελευθερία, τη φύση και τη θρησκεία. Για καθένα από τα παραπάνω γνωρίσματα, να γράψετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα από τα αποσπάσματα του ποιήματος «Ο Κρητικός» που σας δόθηκαν. Μονάδες 15 Β1. Σύμφωνα με τον Ε. Καψωμένο, στον «Κρητικό» του Δ. Σολωμού η «αφηγημένη» ιστορία έχει ως άξονα τη «δοκιμασία». Να βρείτε (μονάδες 8) και να σχολιάσετε (μονάδες 12) δύο σημεία του κειμένου τα οποία επιβεβαιώνουν την παραπάνω άποψη. Μονάδες 20 Β2. α) Να συνδυάσετε τα εκφραστικά μέσα (στήλη Α) με τους στίχους του ποιήματος του Σολωμού «Ο Κρητικός» (στήλη Β), αντιστοιχίζοντας κάθε φορά ένα γράμμα της πρώτης στήλης με έναν αριθμό της δεύτερης. 4 χαροποιά εκφράζοντας ζωηρά τη χαρά της 5 αγρίκαε τη φωνή του Θεού 6 τώρα ομπρός μόλις πριν από λίγο ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 2

α. ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΩΝ ΣΤΗΛΗ Α Προσωποποίηση ΣΤΗΛΗ Β 1. Ἐκοίταα, κι ἤτανε μακριά ἀκόμη τ ἀκρογιάλι β. Πλεονασμός 2. Ὁ οὐρανός ὁλόκληρος ἀγρίκαε σαστισμένος γ. Παρήχηση 3. Μά τήν ψυχή πού μ ἔκαψε τόν κόσμο ἀπαρατώντας δ. Μεταφορά 4. «Μήν εἴδετε τήν ὀμορφιά πού τήν ε. Ερωταπόκριση/ υποφοράανθυποφορά Κοιλάδα ἁγιάζει; Πέστε, νά ἰδεῖτε τό καλό ἐσεῖς κι ὅ,τι σᾶς μοιάζει. Καπνός δέ μένει ἀπό τή γῆ νιός οὐρανός ἐγίνη Σάν πρῶτα ἐγώ τήν ἀγαπῶ καί θά κριθῶ μ αὐτήνη. Ψηλά τήν εἴδαμε πρωί τῆς τρέμαν τά λουλούδια 5. «Ἀστροπελέκι μου καλό, γιά ξαναφέξε πάλι!» Μονάδες 10 β) Να σχολιάσετε το περιεχόμενο και τον λειτουργικό ρόλο της εικόνας των στ. 11-12 του αποσπάσματος 2 [19.]. Ψηλά τήν εἴδαμε πρωί τῆς τρέμαν τά λουλούδια Στή θύρα τῆς Παράδεισος πού ἐβγῆκε μέ τραγούδια Μονάδες 10 Γ1. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους: α) Πιστέψετε π ὅ,τι θά πῶ εἶν ἀκριβή ἀλήθεια, Μά τές πολλές λαβωματιές πού μὄφαγαν τά στήθια, Μά τούς συντρόφους πὄπεσαν στήν Κρήτη πολεμώντας, Μά τήν ψυχή πού μ ἔκαψε τόν κόσμο ἀπαρατώντας. σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων (μονάδες 15) και ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 3

β) [ ] Καί τώρα ὀμπρός τήν εἴδαμε ὀγλήγορα σαλεύει Ὅμως κοιτάζει ἐδῶ κι ἐκεῖ καί κάποιονε γυρεύει»). σε ένα κείμενο 80-100 λέξεων (μονάδες 10). Μονάδες 25 Δ1. Στα κείμενα του Δ. Σολωμού και του Ά. Δημουλά που σας δίνονται, να εντοπίσετε (μονάδες 5) και να σχολιάσετε (μονάδες 15) τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές ως προς το περιεχόμενο. Μονάδες 20 Άθως Δημουλάς ΟΡΦΕΥΣ Τὴν πρώτη φορά, ἡ ζωὴ τῆς ἀγαπημένης σου ἔσβησε ὅπως τῶν θνητῶν ὅλων, ἄν καὶ πρόωρα κάπως κι ἀναπάντεχα. Ἡ ἀπώλειά της δυστυχία σου. Τόση, ὥστε οἱ θεοί, ἀπὸ οἶκτο γιὰ σένα, κι ἄλλη ζωὴ τῆς χάρισαν, δεύτερη. Πού, ὅμως, πρὶν τὴ ζήσει, ἔσβησε ἡ ἀνυπομονησία σου ἰδιότητα πολὺ ἀνθρώπινη. Τώρα, μαζί της γιὰ νὰ βρίσκεσαι, ἕνας μονάχα σοῦ ἀπομένει δρόμος. Ὣς τὰ μισὰ τὸν ξέρεις. Πιὸ πέρα τώρα, πέρ ἀπ τὴν πύλη τοῦ Ἅδη πρέπει νὰ προχωρήσεις. Ὅμως τὴ διώχνεις τέτοια σκέψη. Γιατὶ, ὡς φαίνεται, ἀπ ὅ,τι ζοφερὸ εἶδες μέχρις ἐκεῖ, ἡ ζωή, ἀκόμα καὶ χωρὶς τὴν Εὐρυδίκη, γλυκιὰ εἶναι. Τόσο, ποὺ ἀνενδοίαστα, ἀδίσταχτα τὴν προτίμησες ἀπόφαση πολὺ ἀνθρώπινη. ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 4

Βέβαια πιά, ἡ λύρα σου σὲ τόνους μεγαλόπνοους βαθιᾶς μελαγχολίας θὰ ψάλλει τὸν χαμένο ἔρωτα, σὲ τόνους ποὺ ἴσως συγκινητικότερους δὲν ἔχει ἀκούσει ὁ κόσμος. Ἀλλὰ πιὸ δυνατοὺς, πιστεύω, τόνους, καὶ συνεπεῖς καὶ γνήσιους θὰ ἔδινε ἡ λύρα, ἄν ἔψελνε ἄλλα, πιὸ μικρὰ πράγματα, πιὸ ἁπλά: αὐτά, ποὺ στὴ ζωὴ σὲ κράτησαν. Άθως Δημουλάς, Τα ποιήματα 1951-1985, Εκδ. Ίκαρος 1999, σσ. 41-42 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Η ποιητική έμπνευση του Δ. Σολωμού αντλείται, μεταξύ άλλων, από την ελευθερία, τη φύση και τη θρησκεία. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνονται με τα παρακάτω παραδείγματα: Ελευθερία: «Μά τές πολλές λαβωματιές πού μὄφαγαν τά στήθια,/ Μά τούς συντρόφους πὄπεσαν στήν Κρήτη πολεμώντας» γίνεται αναφορά στον κρητικό αγώνα. Φύση: «Τά πέλαγα στήν ἀστραπή κι ὁ οὐρανός ἀντήχαν,/ Οἱ ἀκρογιαλιές καί τά βουνά μ ὅσες φωνές κι ἄν εἶχαν» υποβλητική εικόνα της φύσης στις άγριες στιγμές της. Θρησκεία: «Λάλησε, Σάλπιγγα!» η αναφορά στη σάλπιγγα της Δευτέρας Παρουσίας (Παλαιά Διαθήκη) αποτελεί θρησκευτικό στοιχείο. Β1. Στην «αφηγημένη ιστορία» του ποιήματος, η δοκιμασία αποτελεί το διαρθρωτικό άξονα της δράσης. Πιο συγκεκριμένα, στο απόσπασμα 1 [18] ο Κρητικός έρχεται αντιμέτωπος με τη δοκιμασία του ναυαγίου στη θάλασσα. Καλείται να αντιμετωπίσει το μένος των στοιχείων της φύσης και παράλληλα να εκπληρώσει το καθήκον του, τη σωτηρία της αγαπημένης του. ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 5

Επίσης, στο απόσπασμα 2 [19] αναφέρεται και μια δεύτερη δοκιμασία του ήρωα από την προϊστορία του στην Κρήτη. Πολέμησε γενναία, αλλά αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του, λόγω του χαμένου πολέμου και αναζητά ένα καινούργιο καταφύγιο γι αυτόν και την αγαπημένη του. Οι δύο δοκιμασίες που αναφέρθηκαν συνδέονται μεταξύ τους με την έννοια ότι χαρακτηρίζονται από αφηγηματικό ειρμό. Ο Κρητικός μεταβαίνει από μια προγενέστερη κατάσταση στέρησης σε μια μεταγενέστερη κατάσταση πληρότητας και εξάλειψης της στέρησης (π.χ. έχασε την πατρίδα του και πήρε το δρόμο του ξενιτεμού αναζητώντας ένα νέο τόπο). Καλείται να αντιμετωπίσει στην πορεία του αυτή αντίμαχες δυνάμεις που λειτουργούν κλιμακωτά (π.χ. της φύσης), τον καθυστερούν και εμποδίζουν την προσπάθεια του να σώσει την αγαπημένη του. Ωστόσο, μέσα από όλες αυτές τις δοκιμασίες ο ήρωας ωριμάζει, αποκτά αυτογνωσία και προσεγγίζει την ηθική του ολοκλήρωση. Β2. α) 1 γ 2 α 3 δ 4 ε 5 β β) Στους συγκεκριμένους στίχους κυριαρχεί η εικόνα της κορασιάς τη στιγμή της ανάστασης, έτσι όπως την περιγράφουν οι νεκροί στον Κρητικό. Ειδικότερα, με τις λέξεις «ψηλά», «πρωί», «λουλούδια», «θύρα», «ἐβγῆκε με τραγούδια» το παραδείσιο τοπίο εγκοσμιώνεται, τοπικοί και χρονικοί προσδιορισμοί ανακαλούν επίγειες μνήμες. Γίνεται, λοιπόν, προσπάθεια εκ μέρους του Σολωμού, ποιητή το έργο του οποίου έχει ηθικό, θρησκευτικό και μεταφυσικό υπόβαθρο, να ενωθεί η όχθη του θανάτου με την όχθη της ανάστασης. Εκτός των άλλων, στο απόσπασμα είναι εμφανής η εξιδανίκευση της κορασιάς, η οποία στέκεται «στή θύρα τῆς Παράδεισος», εικόνα που απαντάται στην Ερωφίλη (Κρητική λογοτεχνία), αλλά και σε άλλα δυτικότροπα έργα, τραγουδώντας χαρούμενα. Η εξιδανικευμένη ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 6

εικόνα της κορασιάς συμπληρώνεται με την αναφορά στα «λουλούδια της παρθενιάς» που «τρέμαν», επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην ποίηση του Σολωμού (π.χ. «Φαρμακωμένη στον Άδη»), το οποίο αποτυπώνει συναισθήματα δέους και μεταφυσικότητας. Γ1. α) Το απόσπασμα 2 [19] ξεκινά με την αποστροφή του ποιητή προς ένα υποθετικό ακροατήριο («πιστέψετε»), επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την εμπιστοσύνη του, διότι τα γεγονότα που θα αφηγηθεί τα διακρίνει η μεταφυσικότητα. Προς ενίσχυση της αξιοπιστίας των λόγων του του κάνει ένα τριπλό όρκο (τριαδικό σχήμα, όπως και σε πολλά δημοτικά τραγούδια, αλλά και στοιχείο θρησκευτικότητας), ο οποίος έχει μεγάλη σημασία τόσο για την οικονομία της αφήγησης όσο και για το ήθος του ήρωα. Αφενός ο τριπλός όρκος προοικονομεί καίρια σημεία της αφήγησης, τον πόλεμο στην Κρήτη, την απώλεια της πατρίδας του ήρωα και το θάνατο της κορασιάς. Αφετέρου, αναδεικνύει το ήθος του, ο οποίος με αισθήματα τιμής, ευαισθησίας και θρησκευτικότητας ορκίζεται στις τρεις σπουδαιότερες γι αυτόν αξίες, δηλαδή στη γενναιότητα, στους συντρόφους και στην ψυχή την νεκρής αγαπημένης του. β) Η παρένθετη ενότητα του αποσπάσματος 2 [19] ολοκληρώνεται με τα λόγια των νεκρών, οι οποίοι πληροφορούν τον Κρητικό ότι είδαν την αναστημένη κορασιά να αναζητά κάποιον, ενδεχομένως τον Κρητικό. Μέσα σε ένα τοπίο υποβλητικό αναμένεται με αγωνία η μεταθανάτια ερωτική συνάντηση του Κρητικού με την κορασιά, γεγονός που εντείνεται από τους δραματικούς ενεστώτες «σαλεύει», «κοιτάζει» «γυρεύει». Μια συνάντηση, η οποία, ενώ προετοιμάζεταιπροοικονομείται, τελικά δεν πραγματοποιείται σκοπίμως, εξυπηρετώντας την οικονομία του έργου. Ο οραματισμός της Έσχατης Κρίσης ολοκληρώνεται, λοιπόν, σ αυτό το σημείο, και αντί για την αγαπημένη του ο Κρητικός θα συναντήσει τη Φεγγαροντυμένη, μια γυναικεία μεταφυσική μορφή, που θα καθορίσει την πορεία της ζωής του. ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 7

Δ1. Διαβάζοντας παράλληλα το ποίημα του Α. Δημουλά και τα αποσπάσματα από τον «Κρητικό» εντοπίζονται τόσο ομοιότητες όσο και διαφορές στο περιεχόμενο. Αρχίζοντας με τις ομοιότητες, επισημαίνεται σ ένα πρώτο επίπεδο η μεταφυσική και υποβλητική ατμόσφαιρα των δύο ποιημάτων, όπου είναι εμφανείς οι αναφορές στον κόσμο των νεκρών. Οι αναφορές του Κρητικού στη Σάλπιγγα της Δευτέρας Παρουσίας, οι νεκροί που περπατούν και μιλούν, η θύρα του Παραδείσου, αλλά και η φωνή του θεού που συνταράσσει τον κόσμο επιβεβαιώνουν τη μετάβαση της αφήγησης σε ένα επίπεδο μεταφυσικό. Αντίστοιχες εικόνες έχουμε και στον «Ορφέα» με την αναφορά στον «Ἅδη», το θεό του Κάτω κόσμου που προξενούσε τον τρόμο στους ανθρώπους. Μαζί με το θέμα του θανάτου και της ανάστασης των νεκρών συναντάται και η θλίψη των ηρώων για τον ξαφνικό χαμό των αγαπημένων τους. Ο Κρητικός ορκίζεται στην ψυχή της νεκρής κορασιάς που τον γέμισε με θλίψη («Μά τήν ψυχή πού μ ἔκαψε τόν κόσμο ἀπαρατώντας»). Αντίστοιχα, και τον Ορφέα ο θάνατος της Ευριδίκης τον πόνεσε («Ἡ ἀπώλειά της δυστυχία σου»). Μία ακόμα ομοιότητα ανάμεσα στα δύο ποιήματα είναι η ατυχής κατάληξη των δύο ερωτικών δεσμών. Ούτε ο Ορφέας ουτε ο Κρητικός μπόρεσαν να ενωθούν παντοτινά με τις αγαπημένες τους. Βέβαια, μέσα από αυτή την ομοιότητα προκύπτει και η πρώτη διαφορά ανάμεσα στα δύο κείμενα: Ο Κρητικός επιθυμούσε διακαώς των παντοτινή ένωσή του με την κορασιά έξω από τα όρια του χώρου και του χρόνου, όπως φαίνεται από τη δήλωσή του «Καπνός δέ μένει ἀπό τή γῆ νιός οὐρανός ἐγίνη / Σάν πρῶτα ἐγώ τήν ἀγαπῶ καί θά κριθῶ μ αὐτήνη». Αντίθετα, ο Ορφέας λησμόνησε την Ευριδίκη του, παρά το γεγονός ότι οι θεοί είχαν αρχικά λυπηθεί με τον πόνο του και του την έφεραν ξανά κοντά του («Τόση [ενν. δυστυχία], ὥστε οἱ θεοί, ἀπὸ οἶκτο/ γιὰ σένα, κι ἄλλη ζωὴ τῆς χάρισαν, δεύτερη/. Πού, ὅμως, πρὶν τὴ ζήσει, ἔσβησε/ ἡ ἀνυπομονησία σου ἰδιότητα πολὺ ἀνθρώπινη»). ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 8

Σ αυτό το σημείο διαφαίνεται και το διαφορετικό ιδεολογικό υπόβαθρο των δύο ποιημάτων. Ο Σολωμός ως εκπρόσωπος της Επτανησιακής Σχολής και με επιδράσεις στο έργο του από το δημοτικό τραγούδι και το ρομαντισμό εμμένει στον ιδεαλισμό του και στην ανάδειξη του ήθους και των αξιών του ανθρώπου. Ο Κρητικός είναι ένας άνθρωπος που αντιμετωπίζει όλες τις αντίμαχες δυνάμεις της φύσης και κάθε ανθρώπινη δοκιμασία, βάζοντας πάνω απ όλα το ηθικό χρέος και την ηθική του τελείωση. Αντίθετα, στο ποίημα του Α. Δημουλά αναδεικνύεται περισσότερο η πίστη του ανθρώπου όχι τόσο στα μεταφυσικά όσο στα φυσικά στοιχεία αυτού του κόσμου, όπως είναι για παράδειγμα τα κίνητρα και οι χαρές της ζωής («ἡ ζωή, ἀκόμα/ καὶ χωρὶς τὴν Εὐρυδίκη, γλυκιὰ εἶναι./ Τόσο, ποὺ ἀνενδοίαστα, ἀδίσταχτα/τὴν προτίμησες ἀπόφαση πολὺ ἀνθρώπινη», «Ἀλλὰ/πιὸ δυνατοὺς, πιστεύω, τόνους, καὶ συνεπεῖς/ καὶ γνήσιους θὰ ἔδινε ἡ λύρα, ἄν ἔψελνε/ ἄλλα, πιὸ μικρὰ πράγματα, πιὸ ἁπλά:/ αὐτά, ποὺ στὴ ζωὴ σὲ κράτησαν»). Συμπερασματικά, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι, αν και τα δύο ποιήματα εντάσσονται σε δύο εντελώς διαφορετικές ιστορικές και λογοτεχνικές περιόδους, υπάρχουν προβληματισμοί για αιώνια ζητήματα, όπως ο έρωτας, η ζωή και ο θάνατος που αγγίζουν πάντα τις ευαίσθητες χορδές των ποιητών και προσφέρουν το κατάλληλο έδαφος για νέες προσεγγίσεις και τοποθετήσεις. ΤΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΤΟΜΕΑΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ ΤΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΩΝ «ΟΜΟΚΕΝΤΡΟ» ΚΑΙ «ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΣΠΟΥ ΕΣ» ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ www.floropoulos.gr ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Μ. ΛΙΑΒΑΡΗ Α. ΧΑΝΙΩΤΗ Ν. ΧΑΤΖΗΤΣΟΜΠΑΝΗ Μ. ΦΛΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Σελίδα 9