ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΠΟ 21 «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» Ακαδημαϊκό Έτος: 2017-2018 Πρώτη Γραπτή Εργασία 0 Επιβλέπων ΣΕΠ: Φοιτητής/τρια: Α.Μ. Αθήνα, 13 Νοεμβρίου 2017
Θέμα Νεότερες λογοτεχνικές μορφές του ανθρώπινου υποκειμένου. Ο ιππότης, ο ποιητής και η αγαπημένη. 1. Συνοψίστε τα στοιχεία βάσει των οποίων η ιπποτική μυθιστορία και η ποίηση των τροβαδούρων συνιστούν πρώτα δείγματα της νεότερης ευρωπαϊκής ποίησης. Αναφερθείτε διαδοχικά στα χαρακτηριστικά του τρόπου γραφής που τις απομακρύνουν από την επική μεσαιωνική παράδοση, στην υπό διαμόρφωση εικόνα του ανθρώπινου υποκειμένου και των ανθρώπινων σχέσεων, καθώς και στη σημασία που αποκτά σταδιακά ο λογοτέχνης. 2. Έχοντας κατά νου τα παραπάνω, προσπαθήστε κατόπιν να συγκρίνετε τη μορφή του ερωτευμένου ιππότη στον Ντε Τρουά και του ερωτευμένου τροβαδούρου στον Αρνώ. Πώς παρουσιάζεται ο ιππότης από τον αφηγητή της μυθιστορίας και πώς αναδεικνύει ο τροβαδούρος τον ποιητικό εαυτό του; Πώς λειτουργούν ο έρωτας και η αγαπημένη γυναίκα σε κάθε περίπτωση; Ποια στοιχεία ρεαλισμού και εξιδανίκευσης διακρίνουμε σε κάθε μία γραφή; 3. Στον επίλογό σας, αναλογιστείτε εάν και κατά πόσον οι λογοτεχνικές αυτές εκφάνσεις του ανθρώπινου υποκειμένου και του φύλου του μας αφορούν ακόμη σήμερα. 1 ΣΣ. Η απάντηση στο 2ο ερώτημα πρέπει να τεκμηριωθεί με σαφή αποσπάσματα από τα λογοτεχνικά κείμενα. Στο πλαίσιο της επιχειρηματολογίας σας, αναφερθείτε και στη σημασία που έχουν για την ανάγνωσή σας στοιχεία τεχνοτροπίας, όπως το γενικό ύφος, τα ρητορικά σχήματα, ο στίχος, ο ρόλος του αφηγητή. Μην ξεχνάτε ότι η ιπποτική μυθιστορία είναι έμμετρη και ομοιοκατάληκτη συγχρόνως στο πρωτότυπο, αν και δεν έχετε τη δυνατότητα να σχολιάσετε τη διάσταση αυτή βάσει της μετάφρασης.
Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή... 3 2. Η ιπποτική μυθιστορία και η ποίηση των τροβαδούρων ως τα πρώτα δείγματα της νεότερης ευρωπαϊκής ποίησης... 3 3. Η μορφή του ερωτευμένου ιππότη στον Ντε Τρουά και του ερωτευμένου τροβαδούρου στον Αρνώ... 6 4. Επίλογος... 7 Βιβλιογραφία... 9 2
1. Εισαγωγή Κατά τον ύστερο μεσαίωνα μεταξύ των αλλαγών που συντελούνται είναι και η ανάπτυξη της παιδείας και των γραμμάτων. Αναπτύσσονται νέα λογοτεχνικά είδη που συνιστούν τα πρώτα δείγματα της νεότερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Στην παρούσα μελέτη θα επικεντρωθούμε στην ποίηση των τροβαδούρων και στην ιπποτική μυθιστορία καθώς και στο τι νέο έφεραν και πώς εξελίχθηκαν. Θα αναφερθούμε στα χαρακτηριστικά του τρόπου γραφής τους και έπειτα, θα εξετάσουμε τα αποσπάσματα του Κρετιέν Ντε Τρουά, «Το χτένι της Γκουίνιβερ» και «Canzo» του Ντανιέλ Αρνώ και ακολούθως θα γίνει λόγος -πρωτίστως- για το ρόλο του έρωτα στους κεντρικούς ήρωες. Καταλήγοντας θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο κατά πόσο οι λογοτεχνικές αυτές εκφάνσεις του λογοτεχνικού υποκειμένου και του φύλου του εξακολουθούν να μας αφορούν. 2. Η ιπποτική μυθιστορία και η ποίηση των τροβαδούρων ως τα πρώτα δείγματα της νεότερης ευρωπαϊκής ποίησης Δύο από τα είδη της νεότερης ευρωπαϊκής ποίησης είναι η ιπποτική μυθιστορία και η ποίηση των τροβαδούρων. Το είδος της ιπποτικής μυθιστορίας αποτελείται από αφηγήματα θρύλων των λαών της δυτικής Ευρώπης με μια μορφή που προσαρμόζεται στη μεσαιωνική φεουδαρχία. Η ιπποτική μυθιστορία αν και κυριαρχείται ακόμη από τις επιταγές της εκκλησίας και του στρατού καταφέρνει να αντανακλά σημαντικές εξελίξεις ή αλλαγές, όπως, για παράδειγμα, τον ιδιαίτερο ρόλο της γυναίκας στο θεσμό της φεουδαρχικής αυλής που αναπτύσσεται, κυρίως σε συνθήκες ειρήνης. 1 Κεντρικοί ήρωες των μυθιστοριών είναι περιπλανώμενοι ιππότες των φεουδαρχικών αυλών που αναζητούν συνεχώς νέες περιπέτειες. Από αυτούς τους κεντρικούς ήρωες πήρε το όνομά του το εξεταζόμενο είδος. Το ιδιαίτερο γνώρισμα των ιπποτών είναι ο ευγενικός τους χαρακτήρας και όχι τόσο η πολεμική τους δεινότητα. Δίνεται έμφαση στην καλλιέργεια και ανάδειξη της αρετής τους και εν τέλει της ιπποτικής τους ευγένειας. 2 Κεντρικό θέμα των ιπποτικών μυθιστοριών είναι ο «ευγενής» ή «ιδεόπλαστος» έρωτας («amour courtois») ή «αυλικός» έρωτας. Σε αυτόν συναρτάται μια ιδιαίτερη εικόνα του ανθρώπου που πιθανόν συνδέει τη λογοτεχνία του ύστερου Μεσαίωνα με 3 1 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 128. 2 Βάρσος, Γ., ό.π., σσ. 128-129.
τη νεότερη λογοτεχνία. Ο «ιδεόπλαστος» έρωτας παραπέμπει στο κοινωνικό πλαίσιο της φεουδαρχικής αυλής που πλέον αλλάζει. 3 Έτσι, πρωτεύοντα ρόλο παίζουν η ιπποτική ευγένεια και η αρετή σε συνάρτηση με τον έρωτα και αποδυναμώνεται πλέον οτιδήποτε συνδέεται με τη στρατιωτική ζωή και τον πόλεμο. Κωδικοποιούνται αξίες από νέες μερίδες της φεουδαρχίας που δεν μπορούσαν να εκφραστούν μέχρι πρότινος από την επική παράδοση και μια καινούργια ιδέα στο πεδίο των μεσαιωνικών αξιών και ηθών αναδύεται, η ιδέα της ιπποτικής ευγένειας που προκύπτει μέσα από τη μύηση, την άσκηση και διάφορες ηθικές, κυρίως, δοκιμασίες. Μόνο μέσα από αυτές τις δοκιμασίες που περνά ο ήρωας για χάρη του έρωτά του καταξιώνεται και αναγνωρίζεται ως ιππότης. 4 Παράλληλα, η επιθυμία της γυναίκας συνδέεται με την επιθυμία ηθικής εξύψωσης και πρόσβασης στο ιδανικό της ιπποτικής αρετής. Η γυναίκα είναι μια μορφή εξιδανικευμένη, συχνά δυσπρόσιτη ή απόμακρη και παντρεμένη με κάποιον ανώτερης κοινωνικής θέσης από τον ιππότη. Ο ερωτευμένος ιππότης την υπηρετεί πιστά ως «δέσποινα» ή «κυρά» του μέσα από ανδραγαθήματα που καλλιεργούν και επιβεβαιώνουν την ερωτική του αφοσίωση, αναδεικνύουν την ευγένεια των αισθημάτων του και αποδεικνύουν ότι είναι άξιος να ανταποκριθεί εκείνη στον έρωτά του, καθώς επίσης είναι άξιος να αναγνωριστεί και κοινωνικά. Ο έρωτας του ιππότη, με αυτά τα δεδομένα δε μένει μόνο ιδεατός, αλλά αφήνει περιθώρια ολοκλήρωσης. 5 Ωστόσο, η ερωτική έλξη δεν εναπόκειται μόνο στην υλικότητα του σώματος, αλλά μετατίθεται σε μια πνευματική διάσταση, σε μια άσκηση του νου ή της ψυχής. Στην περίπτωση αυτή η μυθιστορία καθίσταται φορέας διάδοσης και καλλιέργειας μιας ιδέας πνευματικότητας που συνδέεται με νεοπλατωνικά ρεύματα σκέψης τα οποία βρίσκουν καταφύγιο στη λογοτεχνία. 6 Στην Ευρώπη του Μεσαίωνα οι λόγιες γλώσσες (ελληνικά και λατινικά) χρησιμοποιήθηκαν για να γραφεί λυρική ποίηση μιμούμενη τα διάφορα είδη της παλαιότερης ελληνικής και λατινικής λυρικής παράδοσης. Η σπουδαιότερη για την ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ποίηση είναι αυτή των τροβαδούρων. Είναι γραμμένη στη γλώσσα του Οκ και τη γλώσσα του Όιλ με την τελευταία να εκτοπίζει την πρώτη καθώς διαδιδόταν στη Γαλλία. Η γλώσσα του Οκ ήταν ρωμανική διάλεκτος 4 3 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 130. 4 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 130. 5 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 130. 6 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 131.
που μιλιόταν και τραγουδιόταν σε μια μεγάλη γεωγραφική έκταση με έδρα την Προβηγκία. Εκεί, πιθανόν η ώριμη φεουδαρχία εκμεταλλευόμενη τον καιρό ειρήνης είχε πρωτοπορήσει πολιτισμικά. 7 Η ποίηση των τροβαδούρων πήρε το όνομά της από τους τροβαδούρους, τραγουδιστές που έγραφαν, συνέθεταν μουσική και τραγουδούσαν, ήδη από τα τέλη του 11ου και κυρίως κατά τη διάρκεια του 12 ου αιώνα, στο πλαίσιο του προβηγκιανού πολιτισμού. Η ονομασία τους προέρχεται από τον όρο trobar, που σημαίνει ευρίσκω. Οι ποιητές αυτοί προέρχονται από τους κύκλους των τοπικών φεουδαρχικών αυλών όντες προστατευόμενοι τοπικών αρχόντων ή άρχοντες και φεουδάρχες οι ίδιοι. 8 Το βασικό χαρακτηριστικό της ποίησης των τροβαδούρων είναι η μουσικότητα του ποιητικού τους λόγου. Τα θέματα των ποιημάτων τους είναι η προσωπική περιπέτεια, η αίσθηση της τιμής και η ανάγκη ενθουσιώδους δράσης. Όλα αυτά, μάλιστα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιδέα του ανεκπλήρωτου «ευγενούς έρωτα» για μια απόμακρη ή δυσπρόσιτη «κυρά», χωρίς αυτό να αναιρεί το γεγονός ότι αναφέρονται και σε πιο καθημερινές ερωτικές περιπέτειες. Όσον αφορά στο λυρικό τους ύφος συνδέεται με τη σατιρική ή σκωπτική διάθεση. Συχνά έχουν την τάση να εξιδανικεύουν σχέσεις και πρόσωπα μέσα από στοιχεία και μορφές έκφρασης ρεαλιστικά. Τα θέματα και τα σύμβολα που έχουν σχέση με την αρχαιότητα και την εκκλησιαστική ποίηση δεν απουσιάζουν, αν και τονίζουν παράλληλα νέες ποιητικές εικόνες και αναφορές, στο γενικότερο πλαίσιο μιας ιδιαίτερα επεξεργασμένης ρητορικής. Αυτό τους επιτρέπει να χρησιμοποιούν μια γλώσσα απλή ή λαϊκότερη και ενίοτε λογιότερη, πιο απαιτητική από πλευράς νοημάτων. Τέλος, οι τροβαδούροι καλλιεργούν μια αυστηρή και σύνθετη, συχνά πειραματική, στιχουργική τεχνική. 9 Σε σχέση με τις ιπποτικές μυθιστορίες η ποίηση των τροβαδούρων δε συνάδει απολύτως προς τις αυστηρές προδιαγραφές του «ιδεόπλαστου» έρωτα. Είναι πιο ποικίλη και συχνά αντιφατική, με τον έρωτα να παίρνει διάφορες μορφές μέσα στα ρητορικά σχήματα και τα παιχνίδια του ποιητικού ύφους. Σε κάθε περίπτωση η παράδοση των τροβαδούρων έγινε φορέας, μεταξύ άλλων, και μιας νέας αντίληψης για τον τεχνίτη του λόγου. Ο εκάστοτε τροβαδούρος αλλάζει διαρκώς μορφή ή προσωπείο και ταλαντεύεται μεταξύ των καθιερωμένων δεσμών της φεουδαρχικής κοινωνικής αλληλεγγύης και τη διεκδίκηση μιας αυτόνομης ποιητικής φύσης ή ιδιοσυγκρασίας. 5 7 Βάρσος, Γ., ό.π., σσ. 134-135. 8 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 135. 9 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 135.
Από την ποίηση των τροβαδούρων αντανακλάται η καινούργια αυτή εικόνα του ποιητή, η μυθολογία γύρω από έναν νέο «άγιο» και τη ζωή του. 10 3. Η μορφή του ερωτευμένου ιππότη στον Ντε Τρουά και του ερωτευμένου τροβαδούρου στον Αρνώ Ο Κρετιέν ντε Τρουά είναι ένας από τους πρώτους επώνυμους λογοτεχνικούς συγγραφείς της Δύσης τα έργα του οποίου αποτελούν τη λογιότερη μορφή του είδους των ιπποτικών μυθιστοριών. Σημαντική πηγή για τα έργα του αποτελεί ο θρύλος του βασιλιά Αρθούρου και των ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης και το έργο του Λάνσελοτ. 11 Στο εξεταζόμενο απόσπασμα ο Λάνσελοτ βρίσκεται στην αρχή της περιπλάνησής του. 12 Ο ιππότης ήδη από την αρχή του αποσπάσματος διακρίνεται για το ήθος και την ιπποτική του ευγένεια. Όταν η δεσποσύνη του ζητά να τη συνοδεύσει εκείνος προσφέρεται και υπόσχεται να την προστατεύσει όπως αρμόζει: «Έχεις τον λόγο μου, κανένας δεν θα σε δυσαρεστήσει. Θα έχει να κάνει με μένα». 13 Οι περιγραφές της καθημερινότητας του ιππότη, αλλά και των ηθών τις εποχής αποδίδονται ρεαλιστικά μέσα από λεπτομέρειες και συνήθειες: «Έπειτα πρόσθεσε ότι βιαζόταν και την παρακάλεσε να πει να του φέρουν το φαρί του γρήγορα απ τον στάβλο». 14 Επίσης, υπάρχουν αναφορές για τις γυναίκες και τον τρόπο που πρέπει να τους συμπεριφέρονται: «Τα έθιμα αυτά για τα οποία μιλούσε η δεσποσύνη ήταν τέτοια εκείνο τον καιρό». 15 Όπως αποδεικνύεται, ο ιππότης είναι πολύ ερωτευμένος. Καθ όλη τη διάρκεια της διαδρομής δε βγάζει κουβέντα: «Η δεσποσύνη προσπάθησε κουβέντα να του πιάσει, μα αυτός δεν είχε νου κι αφτιά για να την ακούσει». Ο νους του ταξιδεύει κι αναπολεί τον έρωτά του: «Έρωτας πολλές φορές απανωτά του ξύνει τις πληγές που ο ίδιος του έχει καμωμένες». Αλλά ο πόνος είναι γλυκός και σαν να τον απολαμβάνει: 6 10 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 137. 11 Βάρσος, Γ., ό.π., σ. 129. 12 Κρετιέν ντε Τρουά, «Το χτένι της Γκουίνιβερ», μτφρ. Καλλιόπη Πατέρα, στο: Αντιγόνη Βλαβιανού (φιλ. επιμέλεια), Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008, σ. 17. 13 Κρετιέν ντε Τρουά, ό.π., σ. 18. 14 Κρετιέν ντε Τρουά, ό.π., σ. 17. 15 Κρετιέν ντε Τρουά, ό.π., σ. 17.
«Μπορούμε, μάλιστα, να πούμε ότι σαν να του αρέσει να υποφέρει τον πόνο τούτο τον γλυκό». 16 Ο έρωτάς του είναι απαγορευμένος όμως και το μόνο που του έχει απομείνει είναι η σκέψη της αγαπημένης του. Όταν η δεσποσύνη του δείχνει το χτένι λες και διαισθάνεται ότι πρόκειται για το χτένι της βασίλισσας: «Απ όσο θυμάμαι», λέει, «ποτέ μου δεν αντίκρισα άλλο χτένι τόσο όμορφο, όσο τούτο εδώ». 17 Όταν έμαθε δε σε ποια ανήκει δεν μπορούσε παρά να το κρατήσει σαν φυλακτό, σαν το πολυτιμότερο πράγμα στον κόσμο: «μα πρώτα μάζεψε τις χρυσές τρίχες, τόσο απαλά, σαν να μην ήθελε να του σπάσει καμιά. Ποτέ κανείς δεν είδε τόση αφοσίωση, και σε κανένα πράγμα» κι ήταν ό,τι πιο όμορφο είχε αντικρύσει: «θα έμοιαζε σκοτεινό σαν τη νυχτιά, δίπλα στην πιο καλοκαιριάτικη ημέρα, την πιο λιόχαρη». 18 Στο ποίημα του Αρνώ, «Canzo» ο ποιητής είναι εξίσου ερωτευμένος, αλλά πιο εξωστρεφής. Αγωνιά, πονά και τραγουδά για τον έρωτά του: «ο έρωτας ευθύς λάμψη χρυσή χαρίζει στο τραγούδι» του. 19 Ο έρωτάς του είναι αγνός και συγκρατημένος στην έκφρασή του, όμως επιζητά τη λύτρωση: «Με λειτουργιές το Θεό παρακαλώ, να με σώσει απ τον έρωτα αυτό», «Καντήλια ανάβω και χοντρά κεριά». 20 Παραδέχεται βέβαια στους τελευταίους στίχους του αποσπάσματος ότι δε θέλει να απαρνηθεί τον έρωτά του κι ότι είναι τόσο μεγάλη η αγάπη του που δεν ένιωσε όμοιά της άλλος κανείς: «Για τούτο το μαρτύριο που τραβώ τον έρωτά μου δε θ απαρνηθώ», «Τέτοια αγάπη δεν ένιωσε κανείς». 21 Το αντικείμενο του πόθου παρουσιάζεται εξιδανικευμένο και στον Αρνώ. Ο ποιητής είναι καταγοητευμένος και πολύ ερωτευμένος με: «Αυτής της γης την πιο όμορφη κυρά», «Ψηλόλιγνη, ξανθή, καμαρωτή», «Την αγαπώ με πάθος, την ποθώ». 22 7 4. Επίλογος Με βάση τα παραπάνω παρουσιάστηκαν δύο μορφές, του ιππότη και του ερωτευμένου τροβαδούρου. Και οι δύο εκθείασαν την αγαπημένη τους η οποία στην καθημερινότητα αποτελεί κάτι το εξωπραγματικό. Δεν εμμένει κανένας στην υλική 16 Κρετιέν ντε Τρουά, ό.π., σ. 18. 17 Κρετιέν ντε Τρουά, ό.π., σ. 19. 18 Κρετιέν ντε Τρουά, ό.π., σσ. 20-21. 19 Ντανιέλ Αρνώ, «Canzo», μτφρ, Σπύρος Σκιαδαρέσης, στο Αντιγόνη Βλαβιανού (φιλ. επιμέλεια), Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008, σ. 22. 20 Ντανιέλ Αρνώ, ό.π., σ. 23. 21 Ντανιέλ Αρνώ, ό.π., σ. 23. 22 Ντανιέλ Αρνώ, ό.π., σσ. 22-23.
υπόσταση του έρωτα, αλλά παραμένει αγνός. Είναι ένα μαρτύριο που κανένας δε θέλει να απαρνηθεί. Ο πόνος είναι γλυκός για τον Λάνσελοτ όπως και για τον τροβαδούρο. Οι λογοτεχνικές αυτές εκφάνσεις του ανθρώπινου υποκειμένου και του φύλου του προτείνουν τον εξιδανικευμένο έρωτα που έρχεται σε αντίθεση με την καθημερινότητα. Ο έρωτας είναι ένα θέμα που μας αφορά πάντα και πάντα θα αποτελεί πηγή έμπνευσης. Η κάθε αγαπημένη αποτελεί τη μούσα και την έμπνευση του ποιητή. 8
Βιβλιογραφία - Βάρσος Γιώργος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Α, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008. - Κρετιέν ντε Τρουά, «Το χτένι της Γκουίνιβερ», μτφρ. Καλλιόπη Πατέρα, στο: Αντιγόνη Βλαβιανού (φιλ. επιμέλεια), Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008. - Ντανιέλ Αρνώ, «Canzo», μτφρ, Σπύρος Σκιαδαρέσης, στο Αντιγόνη Βλαβιανού (φιλ. επιμέλεια), Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008. 9