Κεφ. 44 (από μετάφραση) Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος Θέμα: Παραμυθία προς τους γονείς των νεκρών Τα επιχειρήματα με τα οποία ο Περικλής προσπαθεί να μετριάσει τον πόνο των γονιών Τα επιχειρήματα είναι α) ο τρόπος ζωής των γονιών (πολύτροπες αλλαγές) β) ο τρόπος που πέθαναν τα παιδιά τους (ευπρεπέστατα) γ) η ποιότητα του πόνου των γονιών (ευπρεπέστατη), τιμημένος θάνατος, τιμημένο πένθος Το γεγονός ότι οι γονείς έχουν ζήσει σε μια εποχή που επεφύλαξε συμφορές, ταλαιπωρίες, δοκιμασίες και συχνές αλλαγές της τύχης πρέπει να τους κάνει δυνατούς, ώστε να αντιμετωπίζουν με κουράγιο και ψυχικό σθένος τη νέα συμφορά. Οι ταλαιπωρίες στις οποίες αναφέρεται ο ρήτορας πρέπει να σχετίζονται με την περίοδο των Περσικών πολέμων, καθώς οι περισσότεροι γονείς των νεκρών είναι 30-40 ετών. Οι γονείς χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: α) αυτοί που μπορούν ακόμη να τεκνοποιήσουν β) αυτοί που βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία Τα επιχειρήματα με τα οποία ο Περικλής προσπαθεί να αμβλύνει τον πόνο των γονιών που μπορούν ακόμη να τεκνοποιήσουν Τους παρακινεί να δείξουν εγκαρτέρηση με την ελπίδα να αποκτήσουν άλλα παιδιά, επειδή ακόμη βιολογικά μπορούν. Η απόκτηση νέων παιδιών θα ωφελήσει: και τους γονείς (ατομική ωφέλεια), γιατί θα τους βοηθήσει να ξεχάσουν τα παιδιά που έχασαν. Το όφελος για αυτούς θα είναι ψυχολογικό, αφού θα επέλθει η ανακούφιση της λύπης. και την πόλη (συλλογική ωφέλεια). Για την πόλη η ωφέλεια θα είναι υλική και ηθική. Δεν θα ερημωθεί από τους πολίτες της, θα καλύψει το κενό και θα είναι ασφαλής, αφού θα ενισχυθεί με νέους υπερασπιστές. Όντας ασφαλής, θα εξασφαλίσει αγαθά στους πολίτες της και θα επιβληθεί στους αντιπάλους της. Ο ρήτορα πιστεύει πως οι γονείς που έχουν παιδιά είναι πιο υπεύθυνοι. όταν πρόκειται να πάρουν αποφάσεις, γιατί οι αποφάσεις αυτές θα επηρεάσουν και τα παιδιά τους. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 1
Αξιολόγηση του επιχειρήματος του επιχειρήματος Το επιχείρημα χαρακτηρίζεται από συναισθηματική σκληρότητα, ψυχρότητα, ορθολογισμό, και χρησιμοθηρικό πνεύμα. Τα παιδιά αντιμετωπίζονται ως αντικείμενα που όταν καταστραφούν εύκολα μπορούν να αντικατασταθούν από άλλα. Το επιχείρημα όμως πρέπει να το εξετάσουμε από την πλευρά των ανθρώπων του 5 ου αι. π.χ. που θεωρούσαν την πόλη ως το σπουδαιότερο αγαθό. Το συλλογικό συμφέρον, το συμφέρον της πόλης, προηγείται του συλλογικού. Ο πολίτης είναι ευτυχισμένος και ευημερεί, όταν και η πόλη ευτυχεί. Τα λόγια έχουν παρηγορητικό αποτέλεσμα, επειδή αναφέρονται στην προσφορά του πολίτη προς την πόλη, μια προσφορά που προσφέρει καταξίωση στον πολίτη. Το συναισθηματικό στοιχείο που κυριαρχούσε μέχρι τώρα στον έπαινο της πόλης απουσιάζει, γιατί θα είχε το αντίθετο αποτέλεσμα. Οι γονείς πρέπει να πεισθούν ότι η πόλη αξίζει περισσότερο από το παιδί τους, να ξεφύγουν από το συναίσθημα και να λειτουργήσουν με τον ορθό λόγο. Τα επιχειρήματα με τα οποία ο Περικλής προσπαθεί να αμβλύνει τον πόνο των γονιών που είναι περασμένης ηλικίας Στην αρχαία Ελλάδα η απαιδία, η έλλειψη αρσενικού απογόνου, θεωρούνται μεγάλη δυστυχία και καταλαβαίνουμε πόσο δύσκολο ήταν για τον Περικλή να παρηγορήσει τους γονείς που δεν είχαν καμιά ελπίδα να αποκτήσουν παιδιά, επειδή βρίσκονταν σε ηλικία που δεν μπορούσαν να τεκνοποιήσουν. Για να απαλύνει την λύπη τους χρησιμοποιεί τρία επιχειρήματα: α) Είναι κέρδος η ευτυχία που γνώρισαν στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους. Καλεί τους γονείς να αναπολούν τις παλιές καλές στιγμές. (το επιχείρημα απευθύνεται στη λογική). β) είναι λίγος ο χρόνος που τους απομένει, αργά ή γρήγορα θα πεθάνουν, κι έτσι σύντομα θα απαλλαγούν από την τωρινή δυστυχία. Ο θάνατος που θα έρθει σύντομα θα τους απαλλάξει από τη δυστυχία. (το επιχείρημα απευθύνεται στη λογική) Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 2
γ) Η δόξα που τα παιδιά τους απέκτησαν με τη θυσία τους, μπορεί να τους προσφέρει ανακούφιση. (το επιχείρημα απευθύνεται στο συναίσθημα). Ο ρήτορας αιτιολογεί το επιχείρημα του με: το γνωμικό ότι μόνο η δόξα δεν γερνάει και συνοδεύει για πάντα τους ανθρώπους που με τα έργα τους αναδείχθηκαν γενναίοι και αυτό θα απαλύνει τον πόνο των γονιών. τη διαπίστωση ότι τους γονείς που βρίσκονται στο τέλος της ζωής του δεν πρέπει να τους ευχαριστεί το κέρδος, αλλά η τιμές που απολαμβάνουν τα νεκρά παιδιά τους από τους σύγχρονους και τους μεταγενέστερους. Τα δύο πρώτα επιχειρήματα χαρακτηρίζονται από ψυχρό υπολογισμό και δεν έχουν καμιά ευαισθησία. Το τρίτο επιχείρημα που αναφέρεται στην ανακούφιση που προσφέρει στους γονείς η δόξα των παιδιών είναι συναισθηματικό. Νέοι ορισμοί της ευτυχίας Ευτυχία σύμφωνα με τον ρήτορα θεωρείται: ο τιμημένος θάνατος στον πεδίο της μάχης για χάρη της πατρίδας το τιμημένο πένθος των γονέων για τα ηρωικά τους παιδιά η σύμπτωση του τέλους της ευτυχίας με το τέλος της ζωής Η ευτυχία πηγάζει από την επιλογή κάποιου να πεθάνει τιμημένα για την πατρίδα, όταν πέσει από το δόρυ του εχθρού σε αντίθεση με τον ατιμωτικό ή άδοξο θάνατο που επιβάλλεται ύστερα από μια καταδικαστική απόφαση, που οφείλεται σε αρρώστια ή στα γηρατειά. Η ευτυχία και η δόξα των παιδιών αντανακλά στους γονείς. Έτσι αν οι πολεμιστές που πέθαναν για την πατρίδα είναι καλότυχοι, τότε καλότυχοι θεωρούνται και οι γονείς τους. Το πένθος για την απώλεια των παιδιών είναι ένα πένθος παράξενα ωραίο, γιατί συνδυάζει τον πόνο και την απόγνωση με τη χαρά και την περηφάνια. Η ευτυχία είναι λύπη «εὐπρεπεστάτη». (οξύμωρος σχήμα). Αν σκοπός της ζωής είναι η ευτυχία, οι νεκροί την κατέκτησαν με τον ηρωικό τους θάνατό τους και την εξασφάλισαν και στους γονείς τους. Συνεπώς οι γονείς τους τώρα δεν πρέπει να λυπούνται. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 3
Ευτυχισμένος είναι κείνος που πεθαίνει ευτυχισμένος. Κανένα θνητό δεν πρέπει να μακαρίζουμε πριν δούμε το τέλος του (συνάντηση Κροίσου- Σόλωνα). Για τους προκείμενους νεκρούς η ευτυχία μοιράστηκε ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο. Η ζωή και ο θάνατος τους ήταν εξίσου ευτυχισμένα. Η ευτυχία στη διάρκεια της ζωής τους μετρήθηκε με τη συμμετοχή τους στα αγαθά της πόλης και ο πρόωρος θάνατος τους ήταν ευτυχισμένος. Οι γονείς πρέπει να είναι ικανοποιημένοι που τα παιδιά τους πέθαναν ευτυχισμένα. Οι γονείς που έχασαν τα παιδιά τους στη μάχη απέναντι στην ευτυχία των άλλων Η ευτυχία των άλλων γονιών που χαίρονται τα παιδιά τους θα τους υπενθυμίζει πάντα την ευτυχία που βίωναν και οι ίδιοι, όταν είχαν κοντά τους τα παιδιά τους που έχασαν στον πόλεμο. Δεν είναι δυνατόν οι γονείς όσων χάθηκαν να πεισθούν με λογικά επιχειρήματα ότι δεν πρέπει να υποφέρουν για την απώλεια των παιδιών τους. Ο ορισμός της λύπης Λύπη είναι η στέρηση των αγαθών. Τα αγαθά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: εκείνα που συνήθιζε κανείς να χαίρεται και να απολαμβάνει και σε εκείνα που δεν δοκίμασε ποτέ. Η λύπη για τα πρώτα είναι πιο δυσβάσταχτη. Έτσι δυσβάσταχτη είναι και η λύπη των γονιών που στερήθηκαν με βίαιο τρόπο τα παιδιά τους, ένα πολύτιμο αγαθό που το είχαν συνηθίσει. Για τα παιδιά που χάνει κάποιος, όταν αυτά έχουν μεγαλώσει, η λύπη είναι μεγαλύτερη, γιατί έχει συνηθίσει να ζει μ αυτά χρόνια, σε αντίθεση με τα παιδιά που χάνονται σε μικρή ηλικία. Γι αυτό ο Περικλής θεωρεί δύσκολο καθήκον να παρηγορήσει τους γονείς των νεκρών. Η άποψη του ρήτορα για τα γηρατειά Η γεροντική ηλικία χαρακτηρίζεται από τον Περικλή ως άχρηστη λόγω της ανικανότητας των γερόντων να συμμετέχουνε πολεμικές επιχειρήσεις αλλά και της ανάγκης τους από τις υπηρεσίες των άλλων, με αποτέλεσμα να γίνονται βάρος στους συγγενείς τους. Βέβαια πολύτιμη συνεισφορά τους στο κοινωνικό σύνολο είναι η πείρα και η σύνεσή τους. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 4
Ερμηνευτικές ερωτήσεις 65. Με ποιο τρόπο οι γονείς των νεκρών θα αντλήσουν κουράγιο, για να υπομείνουν τον πόνο τους; 66. Η παραμυθία του Περικλή προς τους γονείς απορρέει περισσότερο από τη λογική ή το συναίσθημα; Να αιτιολογήσετε τις απόψεις σας. 67.Στο κεφ. 44 ο Περικλής διατυπώνει δύο αντιφατικούς μεταξύ τους ορισμούς της ευτυχίας. Να τους επισημάνετε και να παρουσιάσετε τα επιχειρήματα με τα οποία ο ρήτορας καταλήγει σε καθέναν από αυτούς. 68. Ποια κατάσταση αποτελεί κατά τη γνώμη του Περικλή την απόλυτη ευδαιμονία; 69. Να αναλύσετε τις έννοιες «ευτυχία» και «λύπη». 70. Ποια άποψη διατυπώνει ο ρήτορας για τα γηρατειά; Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 5