1. αναγνωρίζω αντικείμενο, χρονολογία, ορισμό, τόπο 2. ανακαλώ προηγούμενη γνώση 3. απομνημονεύω χρονολογίες, όρους, ορισμούς 4. δείχνω ή επισημαίνω συγκεκριμένο αντικείμενο ή διαδικασία 5. μεταφράζω ή μεταφέρω ένα κείμενο από μια γλώσσα σε άλλη, από έναν συμβολισμό σε άλλο 6. απαριθμώ μέρη, είδη, περιπτώσεις, αίτια, αποτελέσματα, παραδείγματα, επιχειρήματα, στάδια λογικής διαδικασίας ή δράσης 7. διατυπώνω επιχείρημα, νόμο, ορισμό, υπόθεση 8. ολοκληρώνω ή συμπληρώνω πρόταση, κανόνα, νόμο, τύπο 9. αναφέρω μέρη, στοιχεία, είδη, αίτια, αποτελέσματα 10. εκτελώ άσκηση, πειράματα, οδηγίες, διαγράμματα ροής 11. ορίζω λέξεις, τάξεις, σύνολα, έννοιες, πρότυπα μεγέθη 12. αναλύω στα επιμέρους στοιχεία, στα είδη, στα συστατικά, στις προϋποθέσεις 13. εφαρμόζω κανόνα, νόμο, μέθοδο, αρχή, θεώρημα 14. παραβάλλω ή αντιπαραβάλλω ή συγκρίνω γεγονότα, καταστάσεις, αποτελέσματα, για να εξαγάγουμε ομοιότητες, διαφορές κτλ 15. αντικαθιστώ λέξεις, όρους, έννοιες, σύμβολα, συναρτήσεις, τελεστές 16. εξάγω ή συνάγω κανόνα, νόμο, μέθοδο, αρχή, θεώρημα 17. περιγράφω καταστάσεις, συνθήκες 18. αιτιολογώ (α) αναφέροντας την αιτία ή το λόγο, (β) ανευρίσκοντας διαδικασίες 19. κάνω παραλλαγές, αντικαταστάσεις, συμπληρώσεις 20. αναφέρω ή παραθέτω επιχειρήματα, παραδείγματα 21. αποδεικνύω πρόταση, ισχυρισμό, θεώρημα (λογικά), νόμο (πειραματικά) υπόθεση 22. κατατάσσω ή ιεραρχώ σε έννοια, τάξη, κατηγορία, γένος με βάση καθορισμένα κριτήρια, προχωρώ σε γενικεύσεις, συμπεράσματα 23. αποκρυπτογραφώ, ερμηνεύω διαβάζοντας δυσνόητο κείμενο 24. κατασκευάζω πρότυπο, προσομοίωμα (μοντέλο), πειραματική διάταξη, μετρικό όργανο 25. συνοψίζω μια διάλεξη, δηλώσεις, συμπεράσματα 26. αποκωδικοποιώ, μεταφράζω αναλυτικά τη μεθοδική κατάταξη νόμων, κανόνων, διαδικασιών 27. λύω ή επιλύω άσκηση, πρόβλημα 28. ταξινομώ με βάση καθορισμένα κριτήρια 29. γράφω ή καταγράφω παρατηρήσεις, μετρήσεις, κύρια σημεία, κομβικά σημεία, περίληψη 30. μετρώ συνεχή ή ασυνεχή δεδομένα (μεγέθη βασικά ή παράγωγα) 31. ταυτοποιώ ή ταυτίζω, (εξομοιώνω), ανακαλύπτω την ταυτότητα διαφορετικών μορφών μιας συνάρτησης Οι δραστηριότητες μπορούν να ζητούν από το μαθητή: 1
να συγκεντρώσει και να συνοψίσει τα σημαντικότερα σημεία κάποιου τμήματος της ύλης, να εντοπίσει και να αναλύσει έννοιες, να αναλύσει δεδομένα, πληροφορίες, πίνακες, διαγράμματα, να συγκρίνει δύο ή περισσότερες απόψεις, να επεξεργαστεί βιβλιογραφικές αναφορές και να προβεί σε σύνθεσή τους, να εντοπίσει προβλήματα προς επίλυση, να προτείνει ένα σχέδιο ενεργειών για την αντιμετώπιση κάποιας κατάστασης, να εντοπίσει λάθη, εσφαλμένα επιχειρήματα ή αδυναμίες σε θεωρίες, να επεξεργαστεί μελέτες περίπτωσης, διατυπώνοντας τις προσωπικές του κρίσεις για τον τρόπο που αντιμετωπίστηκε κάποια κατάσταση ή κάποιο θέμα προτείνοντας καλύτερους ή εναλλακτικούς τρόπους για την αντιμετώπισή του, να διατυπώσει τεκμηριωμένα δικές του σκέψεις για ένα ζήτημα, να ανατρέξει στην εμπειρία του αναζητώντας καταστάσεις τις οποίες είτε θεωρεί όμοιες με κάποια δοσμένη κατάσταση είτε θα χειριζόταν τώρα διαφορετικά υπό το πρίσμα των γνώσεων και δεξιοτήτων που απέκτησε, να θυμηθεί κάτι από το προηγούμενο κείμενο π.χ. ορισμός, να διατυπώσει ένα κείμενο με δικά του λόγια π.χ. να συνθέσει μια περίληψη επισημαίνοντας τα σημαντικότερα σημεία, να εφαρμόσει αυτά που έχει μάθει π.χ. να λύσει προβλήματα, να αποφασίσει π.χ. να επιλέξει τη σωστή απάντηση, να προτείνει δικά του παραδείγματα και ιδέες, να εξετάσει νέα δεδομένα υπό το φως των όσων έμαθε μέχρι τώρα ή και να επανεξετάσει προηγούμενες γνώσεις μέσα από το πρίσμα νέων δεδομένων, να εκτελέσει μια πρακτική εργασία, να συζητήσει με άλλους ανθρώπους π.χ. να συγκεντρώσει τις απόψεις τους για ένα θέμα και να τις επεξεργαστεί κατάλληλα, να μαντέψει, να πιθανολογήσει π.χ. να πιθανά αίτια ενός γεγονότος. προτείνει τα Τι άλλο θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας; Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μαθητών (Individual differences) Το επίπεδο γνώσεων Το μαθησιακό/γνωσιακό στυλ (learning/cognitive style) : π.χ. Ακτιβιστής, Ανακλαστικός, Θεωρητικός, Πραγματιστής (Honey & Mumford, 1993) ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Μπορούμε να τις διακρίνουμε σε γραπτές και σε αρχαιολογικά ευρήματα. Άλλοι μελετητές προτιμούν το διαχωρισμό σε πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές. Η τυπολογία μπορεί να τις διακρίνει σε δημοσιευμένες και αδημοσίευτες, υλικές και άυλες. 2
ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ. Aπομνημονεύματα, γενεαλογίες, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, βιογραφίες, αλληλογραφίες, δημόσια έγγραφα, δημόσιες ομιλίες, αφηγήσεις, λογοτεχνικά έργα, αρθρογραφία, ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΕΣ. Δημοτικά και κοινοτικά αρχεία, ληξιαρχικά βιβλία και έγγραφα, διοικητικά αρχεία, σχολικά αρχεία, αρχεία επιχειρήσεων, προσωπικά αρχεία, συμβολαιογραφικά έγγραφα. ΗΧΗΤΙΚΕΣ. Ηχογραφημένες μαρτυρίες κάθε είδους, τραγούδια, δημόσιοι λόγοι, μαγνητοφωνημένες ραδιοφωνικές εκπομπές ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΕΣ. Επίκαιρα, ιστορικές τηλεοπτικές εκπομπές, ντοκιμαντέρ, δημοσιογραφικές εκπομπές σταθμών, κινηματογραφικά έργα ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ. Πολυμέσα, Διαδίκτυο, ψηφιακοί δίσκοι ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ. Μαρτυρίες, συλλογές μαρτυριών. Στατιστικοί πίνακες ΤΟΠΙΟΥ. Τοποθεσίες, τοπωνύμια, δημόσια κτήρια, ερείπια, αναμνηστικά μνημεία, μουσεία ΧΑΡΤΕΣ. Τοπογραφικοί, εμπορικοί, ναυτικοί, γεωφυσικοί, πολιτικοί Αντικείμενα τέχνης και καθημερινής ζωής. Μεθοδολογία ανάλυσης πηγών 1. Τοποθέτηση της πηγής στο ιστορικό πλαίσιο. - Ποιος είναι ο δημιουργός της και τι γνωρίζουμε για αυτόν; - Πού και πότε δημιουργήθηκε; - Ποιος υπήρξε ο σκοπός της δημιουργίας της; - Ποιο το κοινό στο οποίο απευθυνόταν και τι γνωρίζουμε για αυτό; 2. Κατάταξη της πηγής - Σε ποιο είδος ανήκει; - Δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια των φαινομένων που περιγράφει; των πληροφοριών που διασώζει; - Είναι μεταγενέστερη μαρτυρία; ποια η χρονική απόσταση; σε ποιες μαρτυρίες στηρίχθηκε; - Που βρέθηκε; πού σώθηκε; πού βρίσκεται σήμερα; σε ποια κατάσταση; 3. Κατανόηση της πηγής - Ποιο είναι το θέμα που πραγματεύεται; - Ποιες είναι οι βασικές ιστορικές έννοιες που εμπεριέχονται; - Ποια είναι η άποψη του δημιουργού για το θέμα; - Ποιες αξίες ενυπάρχουν; - Ποια προβλήματα επισημαίνονται; - Ποιο αποτέλεσμα αναμένεται από το δημιουργό της πηγής; 4. Αξιολόγηση της πηγής - Πόσο χαρακτηριστική της εποχής της είναι η πηγή; - Πόσο γνωστή; - Υπάρχουν άλλες πηγές αυτού του είδους; - Διαφοροποιείται από άλλες πηγές της εποχής της; - Διακρίνεται προκατάληψη; μεροληψία; 3
- Διασώζει την άποψη των νικητών; των ηττημένων; άλλων; Έννοιες σχετιζόμενες με ΤΠΕ Εκπαιδευτικές Τεχνικές Οι εκπαιδευτικές τεχνικές θα πρέπει να συνδέουν τη σκέψη με τη δράση: χρησιμοποιούνται εναλλακτικά ανάλογα με τις συνθήκες και τις απαιτήσεις ώστε να επιτυγχάνονται τα βέλτιστα εκπαιδευτικά αποτελέσματα. 4
Εισήγηση/Διάλεξη Μεγάλες ομάδες Επίδειξη Μεγάλες ομάδες Μελέτη περίπτωσης Μικρές ομάδες Καταιγισμός ιδεών Μικρές ομάδες Χιονοστιβάδα Μικρές ομάδες Συνθετικές εργασίες Ατομική/Ομαδική εργασία Παίξιμο ρόλων Μικρές ομάδες Εισήγηση/Διάλεξη Ο διδάσκοντας παρουσιάζει ένα θέμα στους μαθητές σε περιορισμένο χρόνο. Δομή διάλεξης: (α) εισαγωγή στο θέμα και στα περιεχόμενα της διάλεξης, (β)παρουσίαση-ανάπτυξη θέματος, (γ) σύνοψη-συμπεράσματα της διάλεξης Πλεονεκτήματα: απευθύνεται σε μεγάλο ακροατήριο, παρουσίαση μεγάλης έκτασης ύλης σε μικρό χρόνο, ο διδάσκοντας έχει τον πλήρη έλεγχο (εκτός εάν στασιάσουν οι ακροατές!) Μειονεκτήματα: μονόδρομη επικοινωνία περιορισμένες ερωτήσεις, ελάχιστη ανατροφοδότηση για την αξιολόγηση της μάθησης, απαιτεί μεγάλο χώρο, οι μαθητές είναι παθητικοί. Επίδειξη Συνήθως χρησιμοποιείται για την επίδειξη μιας πρακτικής δεξιότητας: εισάγει τη δεξιότητα, το στόχο και τη σημαντικότητά της. Στη συνέχεια οι μαθητές εξασκούνται στη δεξιότητα και υποστηρίζονται προσωπικά στη διεκπεραίωσή της. Παραδείγματα: εκτέλεση πειράματος, πλοήγηση στο Διαδίκτυο Πλεονεκτήματα: εαν εκτελεστεί σωστά προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών, συνδυάζει θεωρία και πράξη, ο ρυθμός της επίδειξης μπορεί να ποικίλει ανάλογα με τις ανάγκες των μαθητών, οι μαθητές ενεργοποιούνται ρωτούν και συμμετέχουν, δυνατότητα βιντεοσκόπησης της επίδειξης διαθεσιμότητα, σημαντικά σημεία μπορεί να τονιστούν και να επαναληφθούν, Μειονεκτήματα: μία ανεπαρκής επίδειξη μπορεί να αποθαρρύνει τους μαθητές, μπορεί να γίνει πολύ αργά ή πολύ γρήγορα, δεν είναι πάντα διαθέσιμη (εκτός εάν βιντεοσκοπηθεί), οι μαθητές μπορεί να είναι παθητικοί, η παρακολούθηση μπορεί να είναι δύσκολη λόγω περιορισμένης ορατότητας, μπορεί να έχει υψηλό κόστος. Παίξιμο ρόλων (role playing) Οι μαθητές υποδύονται ρόλους σε γεγονότα που προηγούνται μιας κατάστασης, κατά τη διάρκεια της κατάστασης και μετά από αυτήν. Στόχος είναι μέσα από το βίωμα να κατανοήσουν βαθύτερα τόσο την κατάσταση όσο και τις αντιδράσεις τους απέναντί της. Ο καθηγητής θα πρέπει να σχεδιάσει τους ρόλους των μαθητών που συμμετέχουν και δραστηριότητες για τους υπόλοιπους ως παρατηρητές. Στη διάρκεια του μαθήματος ο καθηγητής κάνει μια εισαγωγή και επεξηγεί τους διδακτικούς στόχους (γιατί), δεν παρεμβαίνει παρά μόνο αν κάτι πάει στραβά, και μετά την ολοκλήρωση των ρόλων συζητά με τους μαθητές για τη συγκεκριμένη εμπειρία τους και με βάση τους διδακτικούς στόχους του μαθήματος. Μελέτη περίπτωσης (Case Study) Εξέταση/μελέτη ενός συγκεκριμένου πραγματικού ή υποθετικού παραδείγματος που αντανακλά μια ευρύτερη κατάσταση που παρουσιάζεται στους μαθητές με σκοπό να αναλυθεί σε βάθος και να διερευνηθούν οι εναλλακτικές λύσεις στα προβλήματα που αναδύονται. Έχει στόχο να γίνει εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων που έχουν αποκτηθεί και χρησιμοποιείται όταν δεν έχει ολοκληρωθεί η απόκτηση των απαιτούμενων γνώσεων και στόχος είναι να υποκινηθεί η ευρετική πορεία προς τη μάθηση. 5
Παράδειγμα: μελέτη ενός μαθήματος Ιστορίας που βασίστηκε στο Διαδίκτυο Οι μελέτες περίπτωσης μπορεί να βοηθήσουν το μαθητή: - να γνωρίσει τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζονται οι γνώσεις που αποκτά, - να αποκτήσει θετική στάση απέναντι σε κάποια θεωρία ή πρακτική, γνωρίζοντας τη χρησιμότητα της εφαρμογής της, - να αντιληφθεί τις δυσμενείς συνέπειες λανθασμένων ενεργειών ή εκτιμήσεων, - να συνειδητοποιήσει τα κριτήρια για τη λήψη συγκεκριμένων αποφάσεων, - να εμπεδώσει τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες που πρέπει να πληρούνται ώστε να είναι δυνατή η εφαρμογή θεωριών, νόμων κανονισμών και ενεργειών, - να αποκτήσει εμπειρία και κριτική σκέψη. Καταιγισμός ιδεών (Brainstorming) Τεχνική επίλυσης προβλημάτων στην ελεύθερη και αυθόρμητη έκφραση ιδεών (λύσεων) σε σύντομο χρονικό διάστημα π.χ. 5 ως 15 Παράδειγμα: «γιατί έπεσε η Πόλη το 1453;» Ζητούμενο είναι οι μαθητές να συμβάλλουν στη διαδικασία με όποια ιδέα ή πρόταση ή «λέξη κλειδί» έρχεται στο μυαλό τους. Στη συνέχεια οι λέξεις κατηγοριοποιούνται και σχολιάζονται. Πλεονεκτήματα: συμμετέχουν όλοι, βασίζεται στις εμπειρίες των μαθητών, ενθαρρύνει την ομαδική εργασία Ιδιαιτερότητες: η ομάδα θα πρέπει να μάθει και να ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες Χιονοστιβάδα Χρησιμοποιείται με στόχο να εξοικειωθούν τα μέλη μιας ομάδας και να νιώσουν ως μέλη μιας μαθησιακής κοινότητας Οι μαθητές ανταλλάσσουν απόψεις γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα. Η μεθοδολογία είναι διαφορετική από εκείνη της συζήτησης: 1. Αποφασίζεται το ζήτημα προς επεξεργασία από την ομάδα των μαθητών. 2. Κάθε μαθητής ατομικά σχολιάζει γραπτά το ζήτημα και στη συνέχεια συγκρίνει τα σχόλιά του με έναν άλλο μαθητή εντοπίζοντας κοινά σημεία, διαφορές, προβαίνοντας σε αλληλοσυμπλήρωση κτλ. 3. Η δραστηριότητα επαναλαμβάνεται μέσα σε ομάδες περισσότερων ατόμων και οι απόψεις της ομάδας παρουσιάζονται στην ολομέλεια, γίνεται σύνθεση και εξάγονται συμπεράσματα Συνθετικές εργασίες (Projects) Οι μαθητές αναλαμβάνουν μια συνθετική εργασία για ένα συγκεκριμένο θέμα το οποίο θα πρέπει να αναλύσουν σε βάθος. Εργάζονται ατομικά ή σε ομάδες, αναλαμβάνουν ρόλους, συλλέγουν πληροφορίες, ερευνούν, αξιολογούν, αποφασίζουν, και παρουσιάζουν τη δουλειά τους γραπτά ή προφορικά. Η συνθετική εργασία θα πρέπει να έχει ξεκάθαρους μαθησιακούς στόχους και να είναι ρεαλιστική ως προς τις απαιτήσεις σε χρόνο και κόστος. Διαθεματικότητα εργασιών. Απαραίτητη η παροχή πηγών υλικού (βιβλιοθήκες, Internet). Η παρακολούθηση των εργασιών από τον εκπαιδευτικό απαιτεί πολύ χρόνο. Η διεξαγωγή της διδασκαλίας 1η φάση: καλλιέργεια θετικού ψυχολογικού κλίματος, πρόκληση του ενδιαφέροντος του μαθητή, η γνωστοποίηση των στόχων του μαθήματος, η διερεύνηση των πρότερωνγνώσεων /αντιλήψεων των μαθητών. 2η φάση: Το μάθημα αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα το οποίο πρέπει να λυθεί σεσυνεργασία των μαθητών μεταξύ τους αλλά και με τον εκπαιδευτικό. Εφαρμόζονταιδιάφορες εκπαιδευτικές τεχνικές ώστε να προκαλείται το ενδιαφέρον των μαθητών καινα κινητοποιούνται οι γνωστικές τους λειτουργίες. 3η φάση: Επεξεργασία των δεδομένων, εξαγωγή συμπερασμάτων, αξιολόγηση. 6
4η φάση: Αποτελεί φάση ανακεφαλαίωσης, σχηματικής σύνοψης, γενικεύσεων,συμπερασμάτων (Μεταγνωστική φάση). Συνδέω Επιχειρηματολογώ Πείθω Παράγω Αναλύω Ανακεφαλαιώνω Συσχετίζω Συνθέτω Ανακαλώ Συνδέω Σειροθετώ (sequencing) Φαντάζομαι Συγκρίνω Διαισθάνομαι (intuiting) Αντιπαραβάλλω Προβάλλω Ερωτώ Εναρμονίζω / Συμβιβάζω(reconcile) Αναστέλλω (suspending) Απορώ Απορρίπτω Αποσαφηνίζω Συλλογίζομαι Στοχάζομαι (reflecting) Κρίνω Διαταράσσω (disrupting) Συνεργάζομαι (cooperating) Συγχρονίζομαι Εναρμονίζω Διαλογίζομαι Αντιλέγω Αφομοιώνω Βιώνω Συμβιβάζω (compromising) Ανασκευάζω Εσωτερικεύω (internalasing) Βελτιώνω Συμπεραίνω (inducing) Διατυπώνω κατά προσέγγιση (approximating) Επιλέγω Συμπεραίνω (deducing) Γενικεύω 7
Τροποποιώ Περιλαμβάνω Αντιστρέφω Επεκτείνω Προσαρμόζω (accomodating) Αποδεικνύω Υποθέτω Εκλεπτύνω / τελειοποιώ (refine) Προβλέπω Αποστηθίζω (rehearsing) Δοκιμάζω Υπαινίσσομαι (alluding) Επιλύω Συνταιριάζω-Αντιστοιχίζω (matching) Εξετάζω (probing) Εξάγω (eliciting) Ζητώ (soliciting) Ανακαλώ Υπολογίζω (calculating) Διατυπώνω (formulating) Αξιολογώ Διατυπώνω αφαιρετικά (abstracting) 8