ΑΙΩΡΟΥΜΕΝΑ ΜΙΚΡΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗ ΝΟΣΟΣ Κατερίνα Χαϊδοπούλου

ΑΙΩΡΟΥΜΕΝΑ ΜΙΚΡΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗ ΝΟΣΟΣ Κατερίνα Χαϊδοπούλου Η ρύπανση του περιβάλλοντος αποτελεί παγκοσμίως σημαντικό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, η ρύπανση του ατμοσφαιρικού αέρα στους εξωτερικούς χώρους συμβάλλει στο 5% των θανάτων σε όλο τον κόσμο (1,3 εκατομμύρια θάνατοι / χρόνο), ενώ η ρύπανση του ατμοσφαιρικού αέρα στους εσωτερικούς χώρους υπολογίζεται πως οδηγεί γρηγορότερα στο θάνατο 2 εκατομμύρια ανθρώπους το χρόνο, κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η εφαρμογή αυστηρής νομοθεσίας πέτυχε τη σημαντική βελτίωση της ποιότητας του αναπνεόμενου αέρα σε πολλά μέρη της υφηλίου, ωστόσο υπάρχουν ακόμη πολλές πόλεις στον κόσμο με βαριά ατμοσφαιρική ρύπανση. Οι σημαντικότεροι αέριοι ρύποι στους εξωτερικούς χώρους είναι τα αιωρούμενα μικροσωματίδια (particulate matter, PM), το όζον και το διοξείδιο του αζώτου. Οι βλαβερές αυτές ουσίες, εκτός του ότι εναποτίθενται με την αναπνοή στους πνεύμονες και προκαλούν τοπικά βλάβη, μπορούν ιδιαίτερα τα αιωρούμενα μικροσωματίδια με πολύ μικρή διάμετρο- να εισέλθουν στη συστηματική κυκλοφορία μέσω της τριχοκυψελιδικής μεμβράνης και να προκαλέσουν βλάβη και σε άλλα σημεία του σώματος. Είδη αέριων ρύπων Ο ατμοσφαιρικός αέρας μολύνεται από διάφορες πηγές, σημαντικότεροι όμως είναι οι ρύποι που προέρχονται από τα ορυκτά καύσιμα που χρησιμοποιούνται σε αυτοκίνητα, σταθμούς ηλεκτρικής παραγωγής και εργοστάσια. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι διακρίνονται ανάλογα με την πηγή προέλευσής τους, τη χημική τους σύσταση, το μέγεθός τους και την ελευθέρωσή τους σε εξωτερικούς ή εσωτερικούς χώρους (Πίνακας 1). Πρωτογενείς αέριοι ρύποι είναι όσοι ελευθερώνονται άμεσα στην ατμόσφαιρα, ενώ δευτερογενείς αυτοί που σχηματίζονται μετά από χημικές αντιδράσεις με άλλους ρύπους ή αέρια της ατμόσφαιρας. Το σημαντικότερο μέρος του προβλήματος αποτελούν οι εκπομπές ρύπων από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων, και η κίνηση των αυτοκινήτων θεωρείται υπεύθυνη για το μεγαλύτερο ποσοστό μόλυνσης του αέρα. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι που παράγονται από τα αυτοκίνητα περιέχουν αιωρούμενα μικροσωματίδια (ΡΜ), όζον (Ο 3 ), μονοξείδιο του άνθρακα (CO) και οξείδια του θείου και αζώτου. Τα αιωρούμενα μικροσωματίδια και το όζον αποτελούν τους περισσότερο επιβλαβείς ρύπους. Αιωρούμενα Μικροσωματίδια Με τον όρο αιωρούμενα μικροσωματίδια (particulate matter, PM) περιγράφεται ένα ετερογενές μίγμα πολύ μικρών σωματιδίων και υγρών σταγονιδίων που αιωρούνται στον αέρα. Αναλόγως του μεγέθους των, τα αιωρούμενα μικροσωματίδια διακρίνονται σε: μεγάλα (coarse) με αεροδυναμική διάμετρο 2,5-10 μm (ΡΜ 10 ), μικρά (fine) με αεροδυναμική διάμετρο 2,5 μm (PM 2,5 ) και εξαιρετικά μικρά (ultra-fine) με αεροδυναμική διάμετρο 0,1 μm (ΡΜ 1 ). Τα μεγάλα (ΡΜ 10 ) προέρχονται από τη σκόνη του εδάφους, τη σκόνη των δρόμων (υπολείμματα φρένων, ελαστικών), οικοδομικά μπάζα ή συνένωση μικρότερων σωματιδίων ενώ τα μικρά (ΡΜ 2,5 ) και εξαιρετικά μικρά σωματίδια (ΡΜ 1 ) αποτελούν κατ εξοχήν παράγωγα της καύσης ορυκτών καυσίμων. 1

Το μέγεθος των αιωρούμενων μικροσωματιδίων είναι καθοριστικό για τις επιπτώσεις τους στην υγεία του ανθρώπου: τα μικροσωματίδια με διάμετρο <10μm μπορούν να περάσουν από τη μύτη και το φάρυγγα, να εισέλθουν στους πνεύμονες και να βλάψουν διάφορα όργανα, ιδιαίτερα όμως την καρδιά και τους πνεύμονες. Τα μικρότερα των 2,5 μm αιωρούμενα μικροσωματίδια, αποτελούν ένα «ιδιαίτερο» υποπληθυσμό των μικροσωματιδίων, καθώς έχουν μικρότερη μάζα, εισπνέονται ευκολότερα και επομένως μπορεί να είναι περισσότερο τοξικά. Στις αστικές περιοχές, έως και 90% των αιωρούμενων μικροσωματιδίων είναι της κατηγορίας ΡΜ 2,5 και προέρχονται από τις διάφορες καύσεις, κυρίως του πετρελαίου. Τέλος, τα πολύ μικρά αιωρούμενα σωματίδια, με διάμετρο μικρότερη του 0,1μm, αποκαλούμενα και νανοσωματίδια, έχουν σαφώς διαφορετικές φυσικο-χημικές ιδιότητες και το δυναμικό να χρησιμοποιηθούν σε μελλοντικές θεραπείες. Τα παιδιά είναι περισσότερο ευαίσθητα στην ατμοσφαιρική ρύπανση Τα δεδομένα της πρόσφατης βιβλιογραφίας εισηγούνται ότι οι ατμοσφαιρικοί ρύποι, και ιδιαίτερα τα αιωρούμενα μικροσωματίδια, έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των παιδιών. Τα παιδιά είναι περισσότερο ευάλωτα από τους ενήλικες στην ατμοσφαιρική ρύπανση καθώς οι πνεύμονές τους είναι σημαντικά ανώριμοι κατά τη γέννηση και η ανάπτυξή τους συνεχίζεται περίπου μέχρι την ηλικία των 6-8 χρόνων. Τα 2 πρώτα χρόνια της ζωής αποτελούν μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο για την ωρίμανση του αναπνευστικού συστήματος, καθώς σχηματίζονται τα αναπνευστικά βρογχιόλια, δεκαπλασιάζεται ο αριθμός των κυψελίδων, αποκτά την τελική του μορφή το αναπνευστικό επιθήλιο και το ανοσοποιητικό σύστημα. Αν και δεν γνωρίζουμε πολλά για την ανάπτυξη του αναπνευστικού συστήματος των παιδιών κάτω από τις αντίξοες συνθήκες της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, εκτιμάται πως οι ανώριμοι πνεύμονές τους είναι ευάλωτοι σε βλαπτικούς παράγοντες και δεν διαθέτουν ανεπτυγμένους επιδιορθωτικούς μηχανισμούς για να αντιμετωπίσουν βλάβες που διακόπτουν τη μορφογένεση. Επιπλέον, τα παιδιά περνούν περισσότερες ώρες από τους ενήλικες σε εξωτερικούς χώρους, όπου κατά κανόνα οι αέριοι ρύποι που οφείλονται σε καυσαέρια έχουν υψηλότερες συγκεντρώσεις. Η σχέση επιφάνειας πνεύμονα με το σωματικό βάρος στα παιδιά είναι μεγαλύτερη από τους ενήλικες και αντιστρόφως ανάλογη της ηλικίας των παιδιών, γεγονός που σημαίνει ότι αναπνέοντας στις ίδιες συνθήκες με τους ενήλικες, η έκθεση των παιδιών είναι αναλογικά μεγαλύτερη. Η στοματική αναπνοή που παρατηρείται συνήθως στα παιδιά τα διαφοροποιεί επίσης από τους ενήλικες, όπου λόγω ρινικής αναπνοής ορισμένοι από τους ρύπους συγκρατώνται στο ανώτερο αναπνευστικό σύστημα και δεν φθάνουν στις κυψελίδες. Ο συνδιασμός στοματικής αναπνοής και μεγαλύτερης αναπνευστικής συχνότητας που χαρακτηρίζει τα παιδιά, μπορεί τελικά να διευκολύνει τους αέριους ρύπους να εισχωρήσουν βαθύτερα στους πνεύμονες των παιδιών επιβραδύνοντας και δυσχεραίνοντας την κάθαρσή τους. Παράλληλα με την ωρίμανση του αναπνευστικού συστήματος, ωριμάζει και το ανοσοποιητικό σύστημα των παιδιών, που επίσης είναι ανώριμο κατά τη γέννηση. Στο σημείο αυτό εστιάζονται αρκετές από τις πρόσφατες μελέτες για την παθογένεια του άσθματος, και ιδιαίτερα στη διαταραχή της ισορροπίας μεταξύ ΤΗ1/ΤΗ2 2

ανοσιακής απάντησης καθώς τα επιδημιολογικά δεδομένα εισηγούνται πιθανή συσχέτιση των αλλεργικών νοσημάτων στα παιδιά με την ρύπανση του ατμοσφαιρικού αέρα από αιωρούμενα μικροσωματίδια. Επιπτώσεις των αιωρούμενων μικροσωματιδίων στην υγεία των παιδιών Η παραδοσιακή αντίληψη είναι ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση έχει άμεση «τοξική» δράση στους πνεύμονες. Ωστόσο, τα σύγχρονα βιβλιογραφικά δεδομένα εισηγούνται ότι η έκθεση στους ατμοσφαιρικούς ρύπους και ιδιαίτερα στα αιωρούμενα μικροσωματίδια μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία των παιδιών, που ξεκινούν ήδη από την ενδομήτρια ζωή. Οι περισσότερες μελέτες αφορούν αιωρούμενα μικροσωματίδια ΡΜ 10 και ΡΜ 2,5, ενώ λίγα είναι τα διαθέσιμα στοιχεία για τις επιπτώσεις των ΡΜ 0,1 (νανοσωματίδια). Επιπτώσεις κατά την προγεννητική περίοδο Οι αρνητικές επιπτώσεις της έκθεσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση ξεκινούν πριν ακόμη τη γέννηση του παιδιού. Έχει διαπιστωθεί ότι ο πλακούντας δεν μπορεί να προστατεύσει το έμβρυο από τους βλαπτικούς παράγοντες που εισέρχονται στη συστηματική κυκλοφορία της μητέρας όταν εκείνη εκτίθεται σε περιβάλλον αυξημένης ατμοσφαιρικής ρύπανσης 2. Η διείσδυση των ατμοσφαιρικών ρύπων στην εμβρυϊκή κυκλοφορία έχει σημαντικές επιπτώσεις στην αύξηση και ανάπτυξη του εμβρύου. Ιδιαίτερα, η ενδομήτρια έκθεση σε αιωρούμενα μικροσωματίδια που αποτελούν προϊόντα καύσης, έχει πολλές ομοιότητες με την ενδομήτρια έκθεση στον καπνό του τσιγάρου (που είναι επίσης πλούσιος σε αιωρούμενα μικροσωματίδια αλλά και πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες) και συσχετίζεται με αποβολή, πρόωρο τοκετό και χαμηλό βάρος γέννησης. Αιωρούμενα μικροσωματίδια και βρεφική θνησιμότητα Το «νέφος» του Λονδίνου οδήγησε σε περισσότερους από 4000 θανάτους, κυρίως σε ενήλικες, ωστόσο η βρεφική θνησιμότητα κατά τη διάρκειά του υπερδιπλασιάστηκε. Στην πρόσφατη βιβλιογραφία διαπιστώνεται συσχέτιση των επιπέδων των ΡΜ 10 και ΡΜ 2,5 και του κινδύνου για θάνατο στη βρεφική ηλικία ή της εκδήλωσης του συνδρόμου του αιφνιδίου θανάτου του λίκνου. Αιωρούμενα μικροσωματίδια και αναπνευστική λειτουργία Αντικείμενο αρκετών μελετών κοόρτης ήταν η διερεύνηση των επιπτώσεων της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ιδιαίτερα των αιωρούμενων μικροσωματιδίων στην αναπνευστική λειτουργία των παιδιών. Τα πλέον «πειστικά» δεδομένα προέρχονται από την μελέτη των Gauderman και συν που συσχέτισαν την έκθεση σε αυξημένα επίπεδα ΡΜ 10 με μειωμένη ανάπτυξη αναπνευστικής λειτουργίας. Με τα δεδομένα τους στήριξαν την υπόθεση πως η μακροχρόνια έκθεση σε αιωρούμενα μικροσωματίδια μπορεί να επηρεάσει την αναπνευστική λειτουργία σε παιδιά και εφήβους καθώς και ότι η έκπτωση της αναπνευστικής λειτουργίας είναι μεγαλύτερη σε όσους διαβιούν σε περιοχές με μεγαλύτερη ατμοσφαιρική ρύπανση, αλλά και ότι εάν τα επίπεδα έκθεσης αλλάξουν αλλάζει και ο τρόπος που αναπτύσσονται οι πνεύμονες. 3

Αιωρούμενα μικροσωματίδια και αναπνευστική νόσος: Χρόνιος βήχας και Βρογχίτιδα Η βιβλιογραφική συσχέτιση των αιωρούμενων μικροσωματιδίων με την εκδήλωση χρόνιας βρογχίτιδας ή άλλων συμπτωμάτων από τους πνεύμονες των παιδιών έγινε ήδη σε μελέτες της δεκαετίας του 1980, και επιβεβαιώθηκε από μεταγενέστερες μελέτες και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, όπου διαπιστώθηκε συσχέτιση των επιπέδων των ΡΜ 10 με την πιθανότητα εκδήλωσης χρόνιου βήχα και συχνών επεισοδίων βρογχίτιδας στα παιδιά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη των Pope και συν όπου καταγράφηκαν οι εισαγωγές παιδιών στο νοσοκομείο για βρογχίτιδα, άσθμα και πνευμονία επί τρία συνεχόμενα χρόνια και συσχετίσθηκαν με τα επίπεδα των ΡΜ 10 στην ατμόσφαιρα. Διαπιστώθηκε ότι κατά το δεύτερο χρόνο της μελέτης που τα επίπεδα των ΡΜ 10 μειώθηκαν σημαντικά, λόγω μιας παρατεταμένης απεργίας που οδήγησε σε κλείσιμο ένα μεγάλο εργοστάσιο της περιοχής, αυτό οδήγησε επίσης στην ελάττωση των εισαγωγών στο νοσοκομείο παιδιών με αναπνευστικά προβλήματα. Κατά τη διάρκεια του 3 ου χρόνου της μελέτης, το εργοστάσιο τέθηκε ξανά σε λειτουργία, τα επίπεδα των ΡΜ 10 στην ατμόσφαιρα επανήλθαν στα προηγούμενα αυξημένα επίπεδα και ακολούθησε αύξηση των εισαγωγών στο νοσοκομείο. Η μελέτη αυτή εισηγείται ότι είναι εφικτή η μείωση της νοσηρότητας των παιδιών από παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος μέσω της λήψης μέτρων περιορισμού της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Αιωρούμενα μικροσωματίδια και αναπνευστική νόσος: Πνευμονία της κοινότητας Η πνευμονία αποτελεί σημαντική αιτία θανάτου στις αναπτυσσόμενες χώρες και υπάρχουν αρκετές μελέτες που εξετάζουν τη συσχέτιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης με τη σοβαρή νόσηση από πνευμονία σε χώρες με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Στις μελέτες αυτές τεκμηριώνεται ότι η έκθεση σε αυξημένα επίπεδα αιωρούμενων μικροσωματίδιων ΡΜ 10 (στην περίπτωση των χωρώ αυτών προέρχονται κυρίως από καύση στερεών και υγρών καυσίμων για τη θέρμανση του σπιτιού) αυξάνει τον κίνδυνο εκδήλωσης πνευμονίας και γενικότερα της λοίμωξης του αναπνευστικού σε βαθμό ανάλογο με αυτό της έκθεσης στον καπνό του τσιγάρου. Η σημασία των επιπέδων των ΡΜ 10 που ελευθερώνονται από πηγές θέρμανσης μέσα στους χώρους του σπιτιού στις ανεπτυγμένες χώρες δεν έχει αποσαφηνισθεί. Αιωρούμενα μικροσωματίδια και αναπνευστική νόσος: Άσθμα Η συσχέτιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης συμπεριλαμβανομένων των αιωρούμενων μικροσωματιδίων με τους παροξυσμούς του άσθματος είναι γνωστή και επιβεβαιωμένη με πολλές μελέτες, ήδη από τη δεκαετία του 1980. Ειδικότερα τα αυξημένα επίπεδα των ΡΜ έχουν συσχετισθεί με α) εντονότερα συμπτώματα, β) αυξημένη χρήση ανακουφιστικών φαρμάκων, γ) έκπτωση της αναπνευστικής λειτουργίας και δ) αύξηση των εκτάκτων επισκέψεων στα τμήματα επειγόντων περιστατικών. Η πρόσφατη βιβλιογραφία εστιάζεται περισσότερο στη διερεύνηση της υπόθεσης ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση σχετίζεται με την αυξημένη επίπτωση άσθματος και άλλων ατοπικών νοσημάτων. Η παρατήρηση ότι τα αυξημένα επίπεδα των ΡΜ οδηγούν σε αυξημένη συχνότητα άσθματος και γενικότερα αλλεργιών επιβεβαιώνεται από πολλές επιδημιολογικές μελέτες. Υποστηρίζεται ότι τα αιωρούμενα μικροσωματίδια, που στις πόλεις προέρχονται κυρίως από καυσαέρια αυτοκινήτων, ενισχύουν την αλλεργική και φλεγμονώδη απάντηση του οργανισμού στα διάφορα αντιγόνα και διευκολύνουν την ανάπτυξη νέων αλλεργιών. Ωστόσο, οι ακριβείς μηχανισμοί που 4

καθορίζουν την ευαισθησία του ατόμου και την εκδήλωση νόσου δεν έχουν διευκρινισθεί ακόμη. Πιστεύεται ότι παίζουν ρόλο γενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες που τροποποιούν την απάντηση του ατόμου στο οξειδωτικό stress και την κυτταρική βλάβη που προκαλεί η έκθεση στους ατμοσφαιρικούς ρύπους. Αιωρούμενα μικροσωματίδια, ενδομήτριος προγραμματισμός και αναπνευστική νόσος Ο κύριος όγκος της βιβλιογραφίας εξετάζει τη συσχέτιση των αναπνευστικών νοσημάτων με την έκθεση στα αιωρούμενα μικροσωματίδια μετά τη γέννηση. Οι μελέτες από το χώρο της ιατρικής της αναπαραγωγής εισηγούνται ότι το έμβρυο αποτελεί μια ιδιαίτερα ευπαθή ομάδα, καθώς πολλοί από τους εισπνεόμενους ρύπους διέρχονται εύκολα από τον πλακούντα και αθροίζονται στο έμβρυο ενδεχομένως σε συγκεντρώσεις υψηλότερες από αυτές που αντιστοιχούν στο αίμα της μητέρας. Οι ουσίες αυτές μπορεί να επηρεάσουν την ανατομία και τη φυσιολογία του αναπτυσσόμενου πνεύμονα σε επίπεδο μοριακό, κυτταρικό και λειτουργικό. Εκτός από το αναπνευστικό σύστημα επηρεάζονται το αυτόνομο νευρικό και το ενδοκρινικό σύστημα και τελικά το ανοσοποιητικό σύστημα. Με τον τρόπο αυτό, η ενδομήτρια έκθεση στα αιωρούμενα μικροσωματίδια οδηγεί σε «επαναπρογραμματισμό» του κινδύνου για αναπνευστική νόσο τόσο στην παιδική ηλικία (άσθμα, αλλεργία) αλλά και την ενήλικη ζωή (χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια). Νανοσωματίδια Η σύγχρονη έκρηξη των ερευνών στο πεδίο της νανοτεχνολογίας υπόσχεται πολλές εφαρμογές, μεταξύ των οποίων ιδιαίτερα ελκυστική είναι η δυνατότητα χορήγησης φαρμάκων με τη μορφή νανοσωματιδίων. Υπάρχουν όμως ανησυχίες για τις δυνητικές επιπτώσεις των νανοσωματιδίων στο αναπνευστικό σύστημα των παιδιών, είτε αυτά παράγονται στην ατμόσφαιρα όπως οι υπόλοιποι ρύποι είτε ελευθερώνονται με τις σύγχρονες εφαρμογές της νανοτεχνολογίας. Οι μέχρι τώρα μελέτες, έχουν κυρίως ασχοληθεί με τις επιπτώσεις των μεγαλύτερων αιωρούμενων μικροσωματιδίων στην υγεία των παιδιών, το ενδιαφέρον για τα νανοσωματίδια είναι πολύ πιο πρόσφατο και τα δεδομένα σαφώς λιγότερα. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι δόκιμη η εξαγωγή συμπερασμάτων με συγκρίσεις, υπάρχει ανησυχία ότι οι διαφορές στο μέγεθος, το σχήμα και την επιφάνεια των νανοσωματιδίων διαφοροποιεί την αλληλεπίδρασή τους με το αναπνευστικό και το ανοσοποιητικό σύστημα των παιδιών προκαλώντας ενδεχομένως εντονότερες βλάβες. Συμπεράσματα Η συχνότητα των χρόνιων αναπνευστικών νοσημάτων όπως το άσθμα και η χρόνια βρογχίτιδα έχει αυξηθεί, τόσο στους ενήλικες όσο και στα παιδιά. Έχουν ενοχοποιηθεί για αυτό παράγοντες όπως η γενετική προδιάθεση, ο σύγχρονος τρόπος ζωής και οι μεταβολές διαφόρων παραγόντων του περιβάλλοντος. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας έχει σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία των παιδιών αυξάνοντας τον κίνδυνο θανάτου και χρόνιων νοσημάτων, τα συμβάματα κατά την περιγεννητική περίοδο και τη νοσηρότητα από το αναπνευστικό σύστημα. Αν και δεν είναι απόλυτα σαφής ο ρόλος συγκεκριμένων ρύπων, επιβεβαιώνονται ισχυρότερα οι συσχετισμοί για τα αιωρούμενα μικροσωματίδια και το όζον. Η ασάφεια αυτή όμως δεν παίζει 5

ρόλο προκειμένου να υιοθετηθούν μέσα ελέγχου της ατμοσφαιρικής ρύπανσης όπως η δημιουργία αστικών χώρων πρασίνου, η βελτίωση της τεχνολογίας των αυτοκινήτων και ο περιορισμός της κίνησής τους μέσα στις πόλεις και η ενθάρρυνση της χρήσης εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Τα παιδιά αντιπροσωπεύουν την ευπαθέστερη ομάδα, καθώς οι επιπτώσεις στην υγεία τους είναι μακροπρόθεσμες, η φωνή τους δεν μπορεί να ακουσθεί αλλά το μέλλον τους πρέπει να προστατευθεί. 6

Πίνακας 1. Κατηγορίες ατμοσφαιρικών ρύπων Α. Πρωτογενείς & Δευτερογενείς ατμοσφαιρικοί ρύποι 1. Πρωτογενείς: Αέριοι ρύποι που ελευθερώνονται άμεσα στην ατμόσφαιρα (SO 2, διάφορα NO x, CO, PM) 2. Δευτερογενείς: Αέριοι ρύποι που σχηματίζονται στην ατμόσφαιρα ως αποτέλεσμα χημικής αντίδρασης με άλλους ρύπους ή αέρια (Ο 3, ΝΟ x, ορισμένα ΡΜ) Β. Εξω-οικιακοί & Ενδο-οικιακοί ατμοσφαιρικοί ρύποι 1. Ενδο-οικιακοί Εστίες θέρμανσης και μαγειρέματος, οικοδομικά υλικά, κλιματιστικά, κάπνισμα, βιολογικοί παράγοντες. (CO, CO 2, SVOC, μικρόβια, σκόνη) 2. Εξω-οικιακοί Βιομηχανία, εμπόριο, αυτοκίνητα, αστικοί ρύποι, γεωργία, φυσικοί ρύποι (SO 3, O 3, NO x, CO, PM, SVOC) Γ Αέριοι ρύποι & Αιωρούμενα μικροσωματίδια 1. Αέριοι SO 2, O 3, NO x, CO, SVOC (ΡΑΗ, διοξίνες, βενζένιο) 2. Μικροσωματίδια Μεγάλα (Αεροδυναμική διάμετρος 2,5-10 μm, PM 10 ) Μικρά (Αεροδυναμική διάμετρος 0,1-2,5 μm, PM 2,5 ) Εξαιρετικά Μικρά (Αεροδυναμική διάμετρος < 0,1μm) SO 2 :διοξείδιο του θείου, O 3 : όζον, NO 2 : διοξείδιο του αζώτου, CO: μονοξείδιο του άνθρακα, SVOC: ημι-πτητικές οργανικές ουσίες, ΡΑΗ : πολυκυκλικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες, ΡΜ: αιωρούμενα μικροσωματίδια 7

Βιβλιογραφία 1 Arcus Arth A. and Blaisdell J. Statistical distributions of daily breathing rates for narrow age groups of infants and children. Risk Anal 2007; 27: 97-110. 2 Bateson T. and Schwartz J. Children s response to air pollutants. Journal of Toxicology and Environmental Health, Part A 2008; 71: 238-243. 3 Carlsten C, Melén E. Air pollution, genetics, and allergy: an update.curr Opin Allergy Clin Immunol. 2012; 12(5):455-60. 4 Gauderman WJ, Avol E, Gilliland F et al. The effect of air pollution on lung development from 10 to 18 years of age. N Engl J Med 2004; 351: 1057-1067. 5 Ghio AJ, Smith CB, Madden MC. Diesel exhaust particles and airway inflammation. Curr Opin Pulm Med. 2012; 18(2):144-50. 6 Gowers AM, Cullinan P, Ayres JG et al. Does outdoor air pollution induce new cases of asthma? Biological plausibility and evidence; a review. Respirology. 2012 ;17(6):887-98. 7 Holloway JW, Savarimuthu Francis S, Fong KM, Yang IA. Genomics and the respiratory effects of air pollution exposure. Respirology. 2012; 7(4):590-600. 8 Jedrychowski WA, Perera FP, Spengler JD et al. Intrauterine exposure to fine particulate matter as a risk factor for increased susceptibility to acute bronchopulmonary infections in early childhood. International Journal of Hygiene and Environmental Health 2013; 216: 395-401. 9 Kelly FJ, Fussell JC. Air pollution and airway disease. Clin Exp Allergy 2011; 41: 1057-1071. 10 Ko FW, Hui DS. Air pollution and chronic obstructive pulmonary disease. Respirology. 2012; 17(3):395-401. 11 Morgenstern V., Zutavern A., Cyrys J., et al. Atopic diseases, allergic sensitization and exposure to traffic-related air pollution in children. Am J Resp Crit Care Med 2008; 177: 1331-1337. 12 Pope CA 3rd. Respiratory disease associated with community air pollution and a steel mill, Utah valley. Am J Public Health 1989; 79: 623-628. 13 Ristovski ZD, Miljevic B, Surawski NC et al Respiratory health effects of diesel particulate matter. Respirology. 2012; 17(2):201-12. 14 Salvi S. Health effects of ambient air pollution in children. Paed Resp Rev 2007; 8: 275-280. 15 Sava F, Carlsten C. Respiratory health effects of ambient air pollution: an update. Clin Chest Med. 2012; 33(4):759-69. 16 Schüepp K & Sly P. The developing respiratory tract and its specific needs in regard to ultrafine particulate matter exposure. Paed Resp Rev 2012; 13: 95-99. 17 Schwartz J. Air Pollution and Children's Health. Pediatrics 2004;113;1037 18 Searing DA, Rabinovitch N. Environmental pollution and lung effects in children Curr Opin Pediatr. 2011; 23(3):314-8. 19 WHO. Air Quality and Health. Fact Sheet No 313. World Health Organization, Geneva, 2012 20 Wright RJ, Brunst KJ. Programming of respiratory health in childhood: influence of outdoor air pollution. Curr Opin Pediatr. 2013; 25(2):232-9.. 8