Ελληνικός Τουρισμός Εξελίξεις - Προοπτικές. Οι εξελίξεις στην Παγκόσμια Οικονομία και στις Κύριες Αγορές Τουρισμού της Ελλάδας

Οι εξελίξεις στην Παγκόσμια Οικονομία και στις Κύριες Αγορές Τουρισμού της Ελλάδας Ελληνικός Τουρισμός Εξελίξεις - Προοπτικές ΤΕΥΧΟΣ 4 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2017 Ι Ν Σ Τ Ι Τ Ο Υ Τ Ο Σ Ε Τ Ε

Πρόλογοι Η περιοδική σειρά Ελληνικός Τουρισμός Εξελίξεις και Προοπτικές του Ινστιτούτου ΣΕΤΕ καταγράφει με τεκμηριωμένο τρόπο την πορεία και τις προοπτικές του ελληνικού τουρισμού, αναλύοντας τόσο το περιβάλλον των αγορών του, εγχώριο και διεθνές, όσο και το περιβάλλον λειτουργίας των επιχειρήσεων εντός της χώρας. Λόγω του εύρους των θεμάτων που καλύπτει η σειρά και της πολυπλοκότητας του κάθε επιμέρους θέματος, εφεξής κάθε τεύχος θα επικεντρώνεται σε μια θεματική ενότητα. Με την νέα μορφή εκτιμούμε ότι οι πληροφορίες και οι αναλύσεις που περιέχονται σε κάθε τεύχος θα καταστούν πιο στοχευμένες για τους τουριστικούς φορείς και τις τουριστικές επιχειρήσεις. Επίσης, κάθε τεύχος θα συνοδεύεται και από μια συνοπτική παρουσίαση που θα περιλαμβάνει τα κύρια σημεία της θεματικής ενότητας. Δεδομένης της εξωστρέφειας του ελληνικού τουρισμού, το παρόν -πρώτο με την νέα μορφή- τεύχος εστιάζει στο διεθνές οικονομικό περιβάλλον των αγορών του ελληνικού τουρισμού αλλά και πολλών εξαγωγικών επιχειρήσεων. Ηλίας Κικίλιας Γενικός Διευθυντής Ινστιτούτο ΣΕΤΕ (ΙΝΣΕΤΕ) Ο τουρισμός στην Ελλάδα είναι μια κατ εξοχήν εξωστρεφής δραστηριότητα. Κατά τις εκτιμήσεις μας, περισσότερο από το 90% της τουριστικής δραστηριότητας στην χώρα προέρχεται από εισερχόμενο τουρισμό. Προφανώς η τουριστική συμπεριφορά του εισερχόμενου τουρίστα επηρεάζεται κατ εξοχήν από τις οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στην χώρα του, και σε πολύ μικρότερο βαθμό από τις οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό οι φορείς του τουρισμού και οι τουριστικές επιχειρήσεις να έχουν μια σαφή εικόνα για τις οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στις κύριες τουριστικές αγορές της Ελλάδας. Το παρόν τεύχος αποσκοπεί στην αποτύπωση των συνθηκών αυτών, καθώς και των οικονομικών συνθηκών παγκοσμίως, με στόχο να υποστηρίξει τις επιχειρήσεις στην εκτίμηση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος στο οποίο θα λειτουργήσουν το 2018. Σύμφωνα με την ΕΕ και το ΔΝΤ, το Παγκόσμιο ΑΕΠ αναμένεται να αυξηθεί το 2018 κατά 3,7% (έναντι 3,6% το 2017), των ΗΠΑ κατά 2,5% (2,3%), της ΕΕ-28 κατά 2,1% (2,3%) και της Κίνας κατά 6,5% (6,8%). Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι οι τελευταίες εκτιμήσεις για το 2018 είναι βελτιωμένες σε σχέση με τις αντίστοιχες προ εξαμήνου. Παράλληλα οι επιχειρηματικές και καταναλωτικές προσδοκίες έχουν βελτιωθεί λόγω του διαφαινόμενου σημαντικού περιορισμού των κινδύνων κάποιας κρίσης στην επόμενη 5ετία. Παρ όλ αυτά εξακολουθούν να υφίστανται σημαντικές μακροοικονομικές ανισορροπίες μεταξύ χωρών με μεγάλα πλεονάσματα από την μια πλευρά και μεγάλα ελλείμματα από την άλλη, καθώς και εντός του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Θετική προοπτική εμφανίζουν και οι κυριότερες Ευρωπαϊκές αγορές μας, με θετική μεταβολή του ΑΕΠ για το 2018: Γερμανία +2,1%, Γαλλία +1,7%, Ιταλία +1,5%, Βρετανία +1,3%. Σημαντική θετική μεταβολή του ΑΕΠ αναμένεται να έχουν οι γειτονικές Βουλγαρία με +3,8% και Τουρκία με +4,0% που αποτελούν πολύ σημαντικές αγορές για τις βόρειες Περιφέρειες της χώρας. Άρης Ίκκος Επιστημονικός Διευθυντής Ινστιτούτο ΣΕΤΕ (ΙΝΣΕΤΕ) 2 Οι Οικονομικές Εξελίξεις στις Χώρες Προέλευσης των Ξένων Τουριστών στην Ελλάδα

1 2 2. 3 3. 4 4. 5 Περιεχόμενα 1. Οι εξελίξεις στην Παγκόσμια Οικονομία Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία 2.1. Η επίπτωση των παγκόσμιων μακροοικονομικών ανισορροπιών (GMI) 2.2. Οι τιμές του πετρελαίου 2.3. Οι εξελίξεις στα Χρηματιστήρια 2.4. Οι αποδόσεις των μακροπρόθεσμων ομολόγων Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών Προβλέψεις για την ανάπτυξη των αναπτυγμένων οικονομιών το 2017-2018 5. Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών 5 8 8 10 12 13 15 23 27 6 6. Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 6.1. Η οικονομία της Γερμανίας 6.2. Η οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου 6.3. Η οικονομία της Γαλλίας 6.4. Η οικονομία της Ιταλίας 6.5. Η οικονομία της Βουλγαρίας 6.5.1. Η οικονομία της ΠΓΔΜ 6.6. Η οικονομία της Σερβίας 33 33 35 38 40 43 45 46 3 Οι Οικονομικές Εξελίξεις στις Χώρες Προέλευσης των Ξένων Τουριστών στην Ελλάδα

Συγγραφείς Μελέτης Δημήτριος Μαρούλης Οικονομολόγος Άρης Ίκκος, ISHC Επιστημονικός Διευθυντής ΙΝΣΕΤΕ 4 Οι Οικονομικές Εξελίξεις στις Χώρες Προέλευσης των Ξένων Τουριστών στην Ελλάδα

1 Οι εξελίξεις στην Παγκόσμια Οικονομία Το ΔΝΤ τον Οκτώβριο 2017 και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Νοέμβριο 2017 αναβάθμισαν εκ νέου ουσιαστικά τις εκτιμήσεις-προβλέψεις τους για σε αύξηση του Παγκόσμιου ΑΕΠ σε 3,6% το 2017, 3,7% το 2018 και 3,7% το 2019, μετά την αύξησή του κατά 3,2% το 2016. Η αύξηση αυτή στηρίζεται στην εκτιμώμενη σημαντική αύξηση του Παγκόσμιου Εμπορίου κατά 4,2% το 2017 (προηγούμενη πρόβλεψη +3,8%), 4,0% το 2018 και κατά 4,0% το 2019, από το χαμηλό +2,4% το 2016 και +3,4% το 2015. Ειδικότερα, το ΔΝΤ έχει αναθεωρήσει ελαφρά προς τα πάνω τις προβλέψεις του για την ανάπτυξη των μεγάλων ανεπτυγμένων οικονομιών (ΗΠΑ, Ζώνη του Ευρώ, Ιαπωνία, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδάς, κ.ά.) στο 2,2% (από 2,0%) το 2017 και στο 2,0% το 2018, από 1,7% το 2016 και 2,1% το 2015, καθώς και τις προβλέψεις του για την ανάπτυξη των αναδυόμενων αγορών και των αναπτυσσόμενων οικονομιών (όπου συμπεριλαμβάνονται η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία, το Μεξικό, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία, η Νιγηρία, η Νότια Κορέα, κ.ά.) στο 4,6% (από 4,5%) το 2017 και στο 4,9% (από 4,8%) το 2018, από 4,3% το 2016 και από 4,2% το 2015 (Πίνακας 1). Οι εξελίξεις στα βασικά οικονομικά μεγέθη στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις ΗΠΑ και στις άλλες αναπτυγμένες ΔΝΤ και ΕΕ αναβάθμισαν τις προβλέψεις τους για την πορεία του Παγκόσμιου ΑΕΠ και των περισσότερων οικονομιών. Πίνακας 1 Ανάπτυξη 2017 και προοπτικές ανάπτυξης το 2018-2019 σε επιλεγμένες χώρες Χώρες Έτη Έτη Χώρες 2015 2016 2017 2018 2019 2015 2016 2017 2018 2019 Παγκόσμια Οικονομία 3,4 3,2 3,6 3,7 3,7 Ελλάδα -0,3-0,2 1,8 2,6 2,5 Παγκόσμιο Εμπόριο 2,7 2,4 4,2 4,0 4,0 Κύπρος 2,0 3,0 3,5 2,9 2,7 ΗΠΑ 2,6 1,6 2,3 2,5 2,1 Ην. Βασίλειο 2,3 1,8 1,5 1,3 1,1 ΕΕ-28 2,2 1,9 2,3 2,1 1,9 Σουηδία 4,5 3,3 3,2 2,7 2,2 Ιαπωνία 1,2 1,0 1,6 1,2 1,0 Ελβετία 0,8 1,3 1,4 1,6 1,6 KINA 6,9 6,7 6,8 6,5 6,2 Πολωνία 3,8 2,9 4,2 3,8 3,4 Καναδάς 0,9 1,4 1,9 2,0 1,9 Ουγγαρία 3,4 2,2 3,7 3,6 3,1 Ζώνη του Ευρώ (ΕΕ-19) 2,1 1,8 2,2 2,1 1,9 Τσεχία 5,3 2,6 4,3 3,0 2,9 Γερμανία 1,7 1,9 2,2 2,1 2,0 Ρωσία -2,8-0,2 1,7 1,6 1,5 Γαλλία 1,1 1,2 1,6 1,7 1,6 ΠΓΔΜ 3,9 2,9 1,7 2,7 3,2 Ιταλία 1,0 0,9 1,5 1,3 1,0 Σερβία 0,8 2,8 2,0 3,3 3,5 Ισπανία 3,4 3,3 3,1 2,5 2,1 Βουλγαρία 3,6 3,9 3,9 3,8 3,6 Ιρλανδία 25,6 5,1 4,8 3,9 3,1 Τουρκία 6,1 3,2 5,3 4,0 4,1 Βέλγιο 1,4 1,5 1,7 1,8 1,7 Ρουμανία 4,0 4,6 5,7 4,4 4,1 Ολλανδία 2,3 2,2 3,2 2,7 2,5 Κροατία 2,2 3,0 3,2 2,8 2,7 Πηγή: IMF WEO October 2017 και Ευρωπαϊκή Επιτροπή -Autumn 2017 Economic Forecast 5 Οι εξελίξεις στην Παγκόσμια Οικονομία

οικονομίες, καθώς και σε πολλές αναδυόμενες αγοράς, στο 11μηνο 2017 ενισχύουν γενικά την εκτίμηση για την προαναφερθείσα αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης αυτών των οικονομιών και της παγκόσμιας οικονομίας το 2017 και το 2018. Η αύξηση του ΑΕΠ στις ΗΠΑ, την Ιαπωνία και στη παγκόσμια οικονομία στο 9μηνο 2017 ήταν υψηλότερη του αναμενομένου, ενώ πολύ καλύτερη του αναμενομένου ήταν η ανάπτυξη στην Ευρώπη και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Η αύξηση του ΑΕΠ στο 1ο, το 2ο και στο 3ο 3μηνο του 2017 ήταν ως ακολούθως: α) Στις ΗΠΑ ήταν χαμηλότερη του αναμενομένου, στο 2,0% σε ετήσια βάση στο 1ο 3μηνο 2017, για να επιταχυνθεί στη συνέχεια στο 2,2% και στο 2,3% στο 2ο και το 3ο 3μηνο 2017. β) Στη Ζώνη του Ευρώ (ΕΖ-19) ανήλθε στο 2,0%, 2,3% και 2,5% αντίστοιχα σε ετήσια βάση. γ) Στην Ιαπωνία ανήλθε στο 1,5%, 1,4% και 1,7% αντίστοιχα σε ετήσια βάση. δ) Στην Κίνα ανήλθε 6,9%, 6,9% και 6,8% αντίστοιχα. ε) Τέλος, στη Ρωσία ανήλθε στο 0,5%, 2,5% και 1,8% αντίστοιχα. Επιτάχυνση ρυθμών ανάπτυξης των οικονομιών και διεθνούς εμπορίου το 2017 που αναμένεται να διατηρηθεί και το 2018. Στα τέλη του 2017 η παγκόσμια οικονομία φαίνεται να απομακρύνεται από το φαινόμενο της μακροχρόνιας στασιμότητας με χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, χαμηλό πληθωρισμό και χαμηλά επιτόκια. Συνολικά, στα τέλη του 2017 οι προοπτικές ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας και του διεθνούς εμπορίου το 2017-2019 παρουσιάζονται ακόμη πιο βελτιωμένες από ότι τον Ιούνιο 2017 και οι κίνδυνοι μιας νέας Ευρωπαϊκής ή Παγκόσμιας κρίσης παρουσιάζονται σημαντικά υποβαθμισμένοι. Η ανάπτυξη των οικονομιών και η αύξηση του διεθνούς εμπορίου που εξελίχθηκαν με σχετικά χαμηλό (αλλά υψηλότερο από προηγούμενες εκτιμήσεις) ρυθμό το 2016 (3,2%, 2,4% αντίστοιχα), φαίνεται ότι επιταχύνθηκαν ουσιαστικά (στο 3,6% και 4,2% αντίστοιχα) το 2017 και αναμένεται να διατηρηθούν (στο 3,7% και 4,0% αντίστοιχα) το 2018 και το 2019. Η υλοποίηση αυτών των σχετικά αισιόδοξων προβλέψεων αναμένεται τώρα με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Αυτό έχει συμβάλλει στη συνεχή άνοδο σε επίπεδα ρεκόρ των τιμών των μετοχών στα χρηματιστήρια και, τους τελευταίους μήνες, και στη σημαντική άνοδο και των τιμών του πετρελαίου (στα $ 56,28 - $ 63,1/βαρέλι τον Νοέμβριο 2017), από τα χαμηλά επίπεδά τους τον Ιανουάριο του 2016 ($ 31,7-$30,7/βαρέλι) και στη συνέχεια τον Ιούνιο 2017 ($45,2-$46,4/βαρέλι). Επίσης, η σχετικά απότομη άνοδος του πληθωρισμού στις ΗΠΑ, στο Ηνωμένο Βασίλειο και στη Ζώνη του Ευρώ στους πρώτους μήνες του 2017, ως αποτέλεσμα κυρίως της απότομης αύξησης των τιμών του πετρελαίου, δεν είχε συνέχεια, αφού στη συνέχεια ο πληθωρισμός με βάση το ΔΤΚ υποχώρησε σε χαμηλότερα επίπεδα σε όλες τις χώρες. Ο χαμηλός πληθωρισμός στηρίζεται εκτός των άλλων και στην πολύ χαμηλή αύξηση των μισθολογικών αμοιβών στις αναπτυγμένες οικονομίες που με τη σειρά της συνδυάζεται με σχετικά χαμηλή αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας σε αυτές τις χώρες. Χαρακτηριστικό της ανάπτυξης των αναπτυγμένων οικονομιών τα τελευταία χρόνια είναι το γεγονός ότι συνδυάζεται με σχετικά μεγάλη αύξηση της απασχόλησης και μείωση της ανεργίας. Τέλος, θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η απειλή επαναφοράς πολιτικών προστατευτισμού από τις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες (που παρουσιάστηκε μετά την εκλογή του νέου Προέδρου στις αρχές του 2017) φαίνεται σήμερα πολύ λιγότερο πιθανή. Επομένως, η παγκόσμια οικονομία στα τέλη του 2017 φαίνεται να απομακρύνεται σε κάποιο βαθμό από τον συνδυασμό της σχετικά χαμηλής ανάπτυξης των οικονομιών με σχετικά χαμηλό πληθωρισμό και με σχετικά χαμηλά επιτόκια. Η κατάσταση δηλαδή της μακροχρόνιας στασιμότητας (secular stagnation) στην οποία βρίσκονταν οι μεγάλες αναπτυγμένες χώρες στην περίοδο 2010-2016, φαίνεται ότι αλλάζει σε κάποιο βαθμό από το 2017, με ισχυρή προοπτική να μετατραπεί στα επόμενα έτη σε μια διατηρήσιμη πορεία με σχετικά ικανοποιητικό Οι εξελίξεις στην Παγκόσμια Οικονομία 6

ρυθμό αύξησης του Παγκόσμιου ΑΕΠ με μεγάλη αύξηση της απασχόλησης, παρά τη διατήρηση του πληθωρισμού, του ρυθμού αύξησης των μισθολογικών αμοιβών και των επιτοκίων σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι, η αύξηση του ΑΕΠ στις ΗΠΑ στο 9μηνο 2017 οφείλεται στην αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης και των ιδιωτικών επενδύσεων (πριν ακόμη πραγματοποιηθούν οι φορολογικές περικοπές που υποσχέθηκε η Κυβέρνηση Τραμπ). Από την άλλη πλευρά, η επιτάχυνση της ανάπτυξης στη Ζώνη του Ευρώ και στην ΕΕ-27 φαίνεται ότι οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο μίγμα οικονομικής πολιτικής στη Ζώνη του Ευρώ. Βασικός παράγοντας είναι η πολιτική της ποσοτικής ενίσχυσης της ρευστότητας που ακολουθείται συστηματικά από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), που συνδυάζεται με την σταδιακή μετακίνηση της Δημοσιονομικής πολιτικής από την επίπονη προσπάθεια για δημοσιονομική προσαρμογή. Επίσης, ακόμη και στην Κίνα η Κυβερνητική πολιτική φαίνεται να μετακινείται σταδιακά από την μονομερή προσπάθεια ανάπτυξης μέσω των εξαγωγών και των επενδύσεων σε μια πιο εποικοδομητική δημοσιονομική πολιτική και πολιτική ενίσχυσης της εγχώριας ζήτησης. Παρά τις περί του αντιθέτου προσδοκίες του ΔΝΤ, και όχι μόνο, τα μέτρα ενίσχυσης της ανάπτυξης που προωθήθηκαν στην Ευρώπη, την Ιαπωνία και την Κίνα φαίνεται να έχουν συμβάλλει στην επιτάχυνση της ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας και να έχουν ενισχύσει τις προοπτικές για έξοδο από την κατάσταση της ουσιαστικής μακροχρόνιας στασιμότητας. Ωστόσο, η ασυμβατότητα της οικονομικής πολιτικής των μεγάλων χωρών παγκοσμίως στις δεκαετίας του 1990 και του 2000 έχει οδηγήσει στη δημιουργία σοβαρών μακροοικονομικών ανισορροπιών (Global Macroeconomic Imbalances) που εξακολουθούν να θέτουν σημαντικά εμπόδια στη διατηρησιμότητα της παγκόσμιας ανάπτυξης. Αυτές οι ανισορροπίες φαίνεται να επιδεινώνονται περαιτέρω με την επιτάχυνση της παγκόσμιας ανάπτυξης το 2017-2019 και αυτό, ενδεχομένως, μπορεί να ανακόψει αυτή την ανάπτυξη αν δεν ληφθούν τα αναγκαία μέτρα για αποτροπή αυτής της επιδείνωσης. ΗΠΑ: η αύξηση του ΑΕΠ το 2017 οφείλεται σε αύξηση ιδιωτικής κατανάλωσης και ιδιωτικών επενδύσεων. ΕΕ-27: η ποσοτική χαλάρωση σε συνδυασμό με την σταδιακή χαλάρωση της δημοσιονομικής προσαρμογής οδηγεί σε επιτάχυνση ανάπτυξης. Κίνα Ιαπωνία: η ενίσχυση της εγχώριας ζήτησης συμβάλλει στην επιτάχυνση της ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας. 7 Οι εξελίξεις στην Παγκόσμια Οικονομία

2 Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία Ειδικότερα, οι πιο σημαντικοί παράγοντες και εξελίξεις που αναμένεται να επηρεάσουν την παγκόσμια οικονομία το 2017 και το 2018 συνοψίζονται στα ακόλουθα: 2.1. Η επίπτωση των παγκόσμιων μακροοικονομικών ανισορροπιών (GMI) Οι μακροοικονομικές ανισορροπίες σε παγκόσμιο επίπεδο εμποδίζουν την ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας με ταχύτερους ρυθμούς. Η παγκόσμια οικονομία επηρεάζεται αρνητικά από την ύπαρξη σοβαρών μακροοικονομικών ανισορροπιών (Global Macroeconomic Imbalances ή GMI), όπου τα μεγάλα και επιδεινούμενα ελλείμματα στο εξωτερικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών σε ορισμένες χώρες (ΗΠΑ) αντικατοπτρίζουν αντίστοιχα μεγάλα και αυξανόμενα πλεονάσματα σε άλλες χώρες (Κίνα, Γερμανία, Ιαπωνία, κ.ά.), καθώς και από την εφαρμογή μη συμβατών στρατηγικών μακροοικονομικής πολιτικής από τις μεγάλες χώρες. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας, παρά τη διαφαινόμενη επιτάχυνσή της το 2017 και στα επόμενα έτη, δεν φαίνεται να μπορεί να ανέλθει σε διατηρήσιμα επίπεδα άνω του 4,0% ετησίως, όπως συνέβαινε πριν από την κρίση του 2007-2009, για τους ακόλουθους λόγους: α) Όπως προαναφέρθηκε η προοπτική εφαρμογής μιας πιο επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής από τις ΗΠΑ φαίνεται να εξασθενίζει, ενώ, από την άλλη πλευρά, και η διαδικασία περιορισμού της διευκολυντικής κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής από τη FED βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη αν και με πολύ προσεκτικές κινήσεις από την ηγεσία της FED. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανάπτυξη στις ΗΠΑ στην περίοδο 2013-2017 στηρίχθηκε στην αύξηση του ελλείμματος του Εξωτερικού Ισοζυγίου Αγαθών και Υπηρεσιών (ΕΙΑ&Υ) της στα $ 630 δις (3,5% του ΑΕΠ) το 2017, από $ 404,9 δις (2,6% του ΑΕΠ το 2013). Επιπλέον, η προσδοκώμενή ανάπτυξη της οικονομίας των ΗΠΑ κατά 2,2% ετησίως στην περίοδο 2018-2019 εκτιμάται ότι θα στηριχθεί αποκλειστικά στην εγχώρια ζήτηση με περαιτέρω αύξηση του ελλείμματος του ΕΙΑ&Υ της χώρας στο 4,2% του ΑΕΠ το 2019. Η ανάπτυξη αυτή των ΗΠΑ στηρίζει πράγματι την παγκόσμια ανάπτυξη, αλλά δεν μπορεί να συνεχίζεται με συνεχή αύξηση του ελλείμματος του ΕΙΑ&Υ της χώρας αυτής. β) Πιο ενθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι από το 2016 η ανάπτυξη τόσο στη Γερμανία (Πίνακας 7) όσο και στην Κίνα (Πίνακας 5) και σε άλλες πλεονασματικές χώρες φαίνεται να στηρίζεται περισσότερο στην ενίσχυση της εγχώριας ζήτησης παρά στην περαιτέρω αύξηση των μεγάλων πλεονασμάτων στα ΕΙΑ&Υ τους. Ειδικότερα, στη Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία 8

Γερμανία το πλεόνασμα στο ΕΙΑ&Υ μειώθηκε ελαφρά στα 194,0 δις το 2017, από 207,5 δις το 2015 και εκτιμάται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι θα μειωθεί περεταίρω στα 190,5 δις το 2019. Η επίπτωση των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ που ήταν σημαντικά θετική στις 0,72 π.μ. το 2014 και στις 0,24 π.μ. το 2015, έγινε αρνητική στις -0,33 π.μ. το 2016 και αναμένεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να παραμείνει ελαφρά αρνητική το 2017 (-0,15 π.μ.) και το 2018 (-0,14 π.μ.). Αντίθετα, στην Ιαπωνία το ΕΙΑ&Υ είναι ελαφρά ελλειμματικό, με το έλλειμμα, ωστόσο, να μειώνεται από 1,8% του ΑΕΠ το 2013, στο 0,2% του ΑΕΠ το 2017, με προοπτική να μετατραπεί και πάλι σε πλεόνασμα από το 2018. Αυτό σημαίνει ότι η επίπτωση των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ στην Ιαπωνία ήταν θετική στην περίοδο 2014-2017 και αναμένεται να παραμείνει θετική και το 2018. Στην Κίνα, σύμφωνα με το ΔΝΤ, οι καθαρές εξαγωγές που είχαν συνεχή θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ έως το 2014, είχαν αρνητική επίπτωση το 2015 (-0,1 π.μ.), το 2016 (-0,5 π.μ.) και το 2017 (-0,1%), αντικατοπτρίζοντας το γεγονός ότι το ΕΙΑ&Υ της Κίνας άρχισε να μειώνεται από το 2015. Επίσης, το ΔΝΤ θεωρεί ότι η επίπτωση των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ της Κίνας θα είναι ελαφρά αρνητική σε ολόκληρη την περίοδο 2018-2022. Η ανωτέρω, μικρή μείωση του πλεονάσματος του ΕΙΑ&Υ στη Γερμανία και στην Κίνα (τις δύο πιο σημαντικές πλεονασματικές χώρες στον κόσμο) αποτελεί ασφαλώς μια πρώτη συμβολή προς την κατεύθυνση της μείωσης των GMI και στήριξης μαζί με τις ΗΠΑ της παγκόσμιας ανάπτυξης. Από την άλλη πλευρά, η μείωση του ελλείμματος του ΕΙΑ&Υ στην Ιαπωνία και η πιθανή μετατροπή του σε πλεόνασμα από το 2018 λειτουργεί προς την περαιτέρω επιδείνωση των GMI. Ωστόσο, ανεξάρτητα από βραχυχρόνιες διακυμάνσεις, οι πλεονασματικές αυτές χώρες (Γερμανία, Κίνα Ιαπωνία) δεν φαίνεται να είναι διατεθειμένες να εγκαταλείψουν την πολιτική τους για ανάπτυξη μέσω της δυναμικής αύξησης των εξαγωγών τους και των επενδύσεων για περαιτέρω βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητάς τους με υψηλά επίπεδα εγχώριων αποταμιεύσεων και επενδύσεων και στο εξωτερικό. Οι πολιτικές αυτών των συστηματικά πλεονασματικών χωρών, παρά το ότι συνέβαλαν πράγματι στην παγκόσμια ανάπτυξη το 2016 και το 2017, δεν φαίνεται ακόμη να επιδιώκουν την ώθηση της παγκόσμιας ανάπτυξης και του διεθνούς εμπορίου σε υψηλότερα από τα σημερινά επίπεδα και την διατηρήσιμη εξομάλυνση των GMI σε πιο μακροχρόνιο ορίζοντα. Τα ανωτέρω συμπεράσματα ενισχύονται και από το γεγονός ότι τα τελευταία τρία έτη σημειώνεται σημαντική επιβράδυνση στους ρυθμούς ανάπτυξης και των μεγάλων αναπτυσσόμενων οικονομιών και ιδιαίτερα της Νότιας Κορέας και πολλών από τις χώρες της ΝΑ Ασίας, ενώ οι οικονομίες της Βραζιλίας και της Ρωσίας περιήλθαν σε αρνητική ανάπτυξη το 2015 και το 2016. Επίσης, ορισμένες μεγάλες αναπτυγμένες (πλεονασματικές) οικονομίες, όπως η Ιαπωνία και η Γερμανία, παρά την καλύτερη του αναμενομένου επίδοση των οικονομιών τους στο 4ο 3μηνο του 2016 και στο 9μηνο 2017, δεν έχουν καταφέρει να εισέλθουν σε μια πορεία υψηλότερης ανάπτυξης με διατηρήσιμο πληθωρισμό στο 2,0%. Γενικά, όλες οι ανωτέρω χώρες εξακολουθούν να στηρίζουν σε μεγάλο βαθμό την μεσο-μακροχρόνια ανάπτυξη των οικονομιών τους στη συνεχή αύξηση των καθαρών εξαγωγών τους - με ανταγωνιστικές υποτιμήσεις της πραγματικής σταθμισμένης ισοτιμίας των νομισμάτων τους και με συνεχή ενίσχυση των επενδύσεων στους κλάδους που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα. Παρά την προσπάθεια που καταβάλουν ορισμένες από αυτές τις χώρες, και ιδιαίτερα η Κίνα και σε μικρότερο βαθμό και η Γερμανία, στην ανάπτυξη και της εγχώριας καταναλωτικής δαπάνης και των επενδύσεων σε κοινωνικές και οικονομικές υποδομές στις οικονομίες τους, οι προσπάθειες αυτές δεν είναι ακόμη επαρκείς για να συμβάλλουν πράγματι στη μείωση της εξάρτησης της ανάπτυξης των οικονομιών τους από τις καθαρές εξαγωγές Τα υψηλά πλεονάσματα εξωτερικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών μεγάλων οικονομιών δεν έχουν ακόμα αντιμετωπισθεί επαρκώς. 9 Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία

και τις επενδύσεις στους κλάδους που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα. Ωστόσο, αυτή η στρατηγική ανάπτυξης δεν είναι διατηρήσιμη, ιδιαίτερα όταν ακολουθείται από τόσο μεγάλες οικονομίες. Επίσης, η ανάπτυξη μέσω της μεγάλης αύξησης για μια σειρά ετών των τιμών και της ζήτησης των εξαγώγιμων πρώτων υλών και άλλων εμπορευμάτων χωρών όπως η Βραζιλία, η Ρωσία, η Αυστραλία και γενικά οι χώρες εξαγωγής πετρελαίου και άλλων πρώτων υλών και εμπορευμάτων, δεν είναι διατηρήσιμη σε περιόδους μεγάλης πτώσης του ρυθμού της παγκόσμιας ανάπτυξης που συνεπάγεται μεγάλη πτώση του ρυθμού αύξησης του διεθνούς εμπορίου και των τιμών αυτών των πρώτων υλών και των εμπορευμάτων. 2.2. Οι τιμές του πετρελαίου Η πορεία των τιμών του πετρελαίου αντικατοπτρίζει τις βελτιωμένες αναπτυξιακές προοπτικές της παγκόσμιας οικονομίας. Η εξέλιξη των τιμών του πετρελαίου αποτελεί αφενός ένδειξη των προσδοκιών ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας και αφετέρου επηρεάζει ουσιαστικά αυτή την ανάπτυξη, ιδιαίτερα όταν διαμορφώνεται σε υπερβολικά υψηλά ή σε υπερβολικά χαμηλά επίπεδα. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 1, οι τιμές του αργού πετρελαίου διεθνώς ανέκαμψαν σταθερά για να διαμορφωθούν στα $ 56,28/βαρέλι το WTI (και στα $ 63,06/βαρέλι το Brent) τον Νοέμβριο 2017. Είχαν προηγηθεί διακυμάνσεις των τιμών ως ακολούθως: Μετά την αύξησή τους στα $51 - $52/βαρέλι τον Φεβρουάριο-Μάρτιο 2017, από $46 - $48/βαρέλι τον Νοέμβριο 2016 και από το χαμηλό, κάτω από τα $30/βαρέλι τον Φεβρουάριο 2016, οι τιμές του πετρελαίου σταθεροποιήθηκαν γύρω στα $51/βαρέλι τον Απρίλιο-Μάιο 2017), για να μειωθούν και πάλι στα $ 45,18/βαρέλι το WTI (και στα $46,37/βαρέλι το Brent τον Ιούνιο 2017). Στη συνέχεια οι τιμές του πετρελαίου ανέκαμψαν διστακτικά στην αρχή αλλά πιο ουσιαστικά τον Νοέμβριο 2017. 160,00 140,00 120,00 100,00 Διάγραμμα 1. WTI $/barrel μέσες μηνιαίες τιμές (Spot) 133,37 105,79 80,00 60,00 40,00 56,28 45,18 20,00 0,00 19,39 31,68 Μαϊ-00 Νοε-00 Μαϊ-01 Νοε-01 Μαϊ-02 Νοε-02 Μαϊ-03 Νοε-03 Μαϊ-04 Νοε-04 Μαϊ-05 Νοε-05 Μαϊ-06 Νοε-06 Μαϊ-07 Νοε-07 Μαϊ-08 Νοε-08 Μαϊ-09 Νοε-09 Μαϊ-10 Νοε-10 Μαϊ-11 Νοε-11 Μαϊ-12 Νοε-12 Μαϊ-13 Νοε-13 Μαϊ-14 Νοε-14 Μαϊ-15 Νοε-15 Μαϊ-16 Νοε-16 Μαϊ-17 Νοε-17 Πηγή: US Energy Information Administration (eia) Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία 10

Από την πλευρά της προσφοράς, η απόφαση των χωρών μελών του ΟΠΕΚ τον Μάιο 2017 να περιορίσουν την παραγωγή και προσφορά πετρελαίου δεν είχε αρχικά κάποια ισχυρή επίπτωση στις τιμές του πετρελαίου. Όμως, τα μέλη του ΟΠΕΚ επιβεβαίωσαν την απόφασή τους τον Ιούλιο 2017 και αυτή απέκτησε μεγαλύτερη αξιοπιστία στη συνέχεια. Επίσης, η παραγωγή και η προσφορά πετρελαίου στις ΗΠΑ παρά το ότι ήταν αυξημένη το 2017 και προβλέπεται να φτάσει σε επίπεδα ρεκόρ το 2018, δεν διαμορφώθηκε στα πολύ υψηλότερα επίπεδα που θα μπορούσε να φτάσει εάν δεν είχε σημειωθεί η μεγάλη πτώση της τιμής του πετρελαίου. Σημαντικές ενδείξεις για εξελίξεις στην προσφορά πετρελαίου στους επόμενους 12 μήνες αναμένεται να προκύψουν από την Σύνοδο των χωρών του ΟΠΕΚ την 30η Νοεμβρίου 2017. Σε κάθε περίπτωση, ο ισχυρότερος παράγων που φαίνεται ότι οδηγεί τις τιμές του πετρελαίου υψηλότερα τους τελευταίους μήνες είναι η αναθεώρηση προς τα πάνω των προοπτικών ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας και ιδιαίτερα της Κίνας που αναμένεται να συμβάλλει στη μεγαλύτερη αύξηση της ζήτησης πετρελαίου διεθνώς στα επόμενα έτη. Ήδη τα αποθέματα πετρελαίου των χωρών του ΟΟΣΑ έχουν επανέλθει σε φυσιολογικά επίπεδα από τα πολύ υψηλά επίπεδα στα οποία κυμαίνονταν έως πρόσφατα. Σημειώνεται ότι το ΔΝΤ στο World Economic Outlook (WΕΟ) του Απριλίου 2017 πρόβλεπε αύξηση της μέσης τιμής του πετρελαίου κατά 28,9% (στα $55,2/βαρέλι) το 2017, από +19,9%, στα $51,3/βαρέλι, που πρόβλεπε τον Ιανουάριο του 2017, μετά την πτώση της κατά -15,9% (στα $42,8/βαρέλι) το 2016.Επίσης, το ΔΝΤ πρόβλεπε μικρή πτώση της τιμής του πετρελαίου κατά -0,3% (στα $55,06/βαρέλι) το 2018, έναντι αύξησής της κατά 3,6%, στα $53,1/βαρέλι που πρόβλεπε τον Ιανουάριο 2017. Ωστόσο, στο WEO του Οκτωβρίου 2017 το ΔΝΤ προβλέπει την αύξηση της τιμής του πετρελαίου στο 17,4% (στα $50,25/βαρέλι), με μικρή πτώση της κατά -0,2% (στα $ 50,15/βαρέλι) το 2018. Ωστόσο, αν η εξέλιξη των τιμών του πετρελαίου τον Νοέμβριο 2017 συνεχιστεί και τον Δεκέμβριο 2017, τότε η μέση τιμή του πετρελαίου το 2017 θα διαμορφωθεί στα $ 50,7/βαρέλι για το WTI και στα $54,2/βαρέλι για το Brent. Στη συνέχεια, για να επιτευχθεί μέση τιμή του πετρελαίου στα $ 50,15/βαρέλι το 2018, όπως προβλέπει το ΔΝΤ, θα πρέπει οι τιμές του πετρελαίου να υποχωρήσουν εντός του 2018 από τα σχετικά υψηλά επίπεδά τους ($56,3/βαρέλι και $63,2/βαρέλι για το WTI και για το Brent αντίστοιχα) στο 2μηνο Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2017. Ανάκαμψη στο 11μηνο 2017 έχει σημειωθεί και στις τιμές των άλλων πρώτων υλών και εμπορευμάτων. Το ΔΝΤ προβλέπει αύξηση του δείκτη τιμής των εμπορευμάτων εξαιρουμένου του πετρελαίου κατά 7,1% το 2017 και κατά 0,5% το 2018. Εφόσον επιβεβαιωθούν αυτές οι εξελίξεις στις αγορές πετρελαίου και εμπορευμάτων, δεν αναμένεται ουσιαστική αύξηση του πληθωρισμού στις μεγάλες αναπτυγμένες οικονομίες, ούτε και στις αναδυόμενες αγορές, στα επόμενα δύο έτη, με ότι αυτό συνεπάγεται για την πολιτική επιτοκίων και ποσοτικής ενίσχυσης της ρευστότητας από τις Κεντρικές Τράπεζες. Επίσης, η εξέλιξη των τιμών του πετρελαίου, όπως αυτή προβλέπεται από το ΔΝΤ, δεν αναμένεται να αποτελέσει εμπόδιο στην ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας, τουλάχιστον στα επόμενα δύο έτη. Η εξέλιξη των τιμών του πετρελαίου δεν αναμένεται να επιδράσει αρνητικά στην ανάπτυξη ή να οδηγήσει σε ουσιαστική αύξηση του πληθωρισμού. 11 Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία

2.3. Οι εξελίξεις στα Χρηματιστήρια Η έγκαιρη αντιμετώπιση της κρίσης που είχε διαφανεί στην Κίνα το 2015 και το 2016, οδήγησε σε σταθεροποίηση και προσδοκίες για ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας, και σε νέα επίπεδα ρεκόρ στα χρηματιστήρια ΗΠΑ, Ευρώπης και Ασίας. Οι δείκτες τιμών των μετοχών στα χρηματιστήρια των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ασίας, εξακολουθούν να διαμορφώνονται (έως το τέλος του Νοεμβρίου 2017) σε διαρκώς νέα επίπεδα ρεκόρ (Βλέπε τα Διαγράμματα 2 και 3.). Η κρίση στο 1ο 3μηνο 2016, που είχε αρχίσει στην Κίνα τον Αύγουστο 2015 και επανήλθε με μεγαλύτερη ένταση τον Δεκέμβριο 2015 και τον Ιανουάριο 2016, μεταδόθηκε στις χρηματιστηριακές αγορές των μεγάλων αναπτυγμένων χωρών (και ιδιαίτερα στην Ιαπωνία) και στις αγορές συναλλάγματος και κρατικών ομολόγων στις αναπτυσσόμενες οικονομίες και στις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Ωστόσο, αντιμετωπίστηκε σχετικά γρήγορα και η οικονομία της Κίνας και η παγκόσμια οικονομία φαίνεται ότι τώρα όχι μόνο έχουν σταθεροποιηθεί, αλλά και έχουν ενισχύσει τις προσδοκίες για πιο υψηλή και σταθερή ανάπτυξη. Η σημαντική ενίσχυση των προσδοκιών για μια τέτοια εξέλιξη, σε συνδυασμό με την υψηλή κερδοφορία και τα υψηλά ταμειακά διαθέσιμα των επιχειρήσεων και την πολιτική του QE που συνεχίζεται αναπόσπαστα από της κεντρικές τράπεζες της Ζώνης του Ευρώ, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ιαπωνίας και ακόμη και της Κίνας, συμβάλλουν στη συνεχή άνοδο των χρηματιστηριακών αγορών των αναπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων οικονομιών σε υψηλότερα επίπεδα. Αυτό φαίνεται από την δυναμική ανοδική εξέλιξη των δεικτών DJIA και Nikkei 225 που παρουσιάζονται στα Διαγράμματα 2 και 3, Αυτοί οι δείκτες αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα που απεικονίζει την ανάλογη εξέλιξη των χρηματιστηριακών δεικτών στην Ευρώπη και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες ακόμη και στην Κίνα. Διάγραμμα 2. Dow Jones Industrial Average (DJIA, 7-day moving average) 25000 23000 21000 19000 17000 15000 13000 11000 9000 7000 5000 6.810 16.030 23.423 21/11/2007 21/5/2008 21/11/2008 21/5/2009 21/11/2009 21/5/2010 21/11/2010 21/5/2011 21/11/2011 21/5/2012 21/11/2012 21/5/2013 21/11/2013 21/5/2014 21/11/2014 21/5/2015 21/11/2015 21/5/2016 21/11/2016 21/5/2017 21/11/2017 Πηγή: FRED: Economic Data FED of St Louis Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία 12

25.000 Διάγραμμα 3. Nikkei 225 stock index monthly 23.000 22.516 21.000 19.000 18.138 17.000 15.000 15.576 13.000 11.000 9.000 7.568 7.000 Αυγ-00 Απρ-01 Δεκ-01 Αυγ-02 Απρ-03 Δεκ-03 Αυγ-04 Απρ-05 Δεκ-05 Αυγ-06 Απρ-07 Δεκ-07 Αυγ-08 Απρ-09 Δεκ-09 Αυγ-10 Απρ-11 Δεκ-11 Αυγ-12 Απρ-13 Δεκ-13 Αυγ-14 Απρ-15 Δεκ-15 Αυγ-16 Απρ-17 Δεκ-17 Πηγή: FRED: Economic Data FED of St Louis Ασφαλώς, οι ισχυρές προσδοκίες για υψηλότερη ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας στηρίζουν την ανωτέρω ανοδική πορεία των χρηματιστηριακών αγορών. Παράλληλα η διαμόρφωση των τιμών των μετοχών σε υψηλά επίπεδα στηρίζει με τη σειρά της την ανάπτυξη μέσω της διαθεσιμότητας χρηματοδότησης δια της αύξησης των ιδίων κεφαλαίων των επιχειρήσεων σε σχετικά χαμηλό κόστος. Η σταθερή και βιώσιμη επιτάχυνση της ανάπτυξης μπορεί να συμβάλει στη σταθερότητα των χρηματιστηριακών αγορών. Η διαμόρφωση των τιμών των μετοχών σε υψηλά επίπεδα στηρίζει με τη σειρά της την ανάπτυξη, μέσω αυξήσεων μετοχικών κεφαλαίων με χαμηλό σχετικά κόστος χρηματοδότησης. 2.4. Οι αποδόσεις των μακροπρόθεσμων ομολόγων Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 4, η απόδοση (το επιτόκιο) χαμηλά 10ετών κρατικών ομολόγων των ΗΠΑ συνεχίζει να διαμορφώνεται σε σχετικά επίπεδα στο 11μηνο 2017, παρά τη μικρή άνοδό τους από τα εξαιρετικά χαμηλά επίπεδά τους έως τον Νοέμβριο 2016. Με την η εκλογή του νέου Προέδρου των ΗΠΑ, και όταν άρχισαν να ανακοινώνονται τα βασικά στοιχεία και οι κατευθύνσεις της οικονομικής πολιτικής της νέας Κυβέρνησης των ΗΠΑ, οι αποδόσεις επιτόκια στη δευτερογενή αγορά) των μακροχρόνιων ομολόγων άρχισαν να αυξάνονται. Ειδικότερα, η απόδοση του 10ετούς κρατικού ομολόγου των ΗΠΑ που παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 4., αυξήθηκε σημαντικά σε επίπεδα άνω του 2,6% τον Φεβρουάριο-Μάρτιο 2017, για να επανέλθει σε πτωτική πορεία από τον Απρίλιο 2017 και να κυμανθεί κατά μέσο όρο στο 2,2% τον Ιούνιο και τον Σεπτέμβριο 2017 και να επανέλθει στους επόμενους μήνες γύρω στο 2,35% (27.11.2017: 2,347%). Ανάλογη εξέλιξη είχαν τα μακροπρόθεσμα επιτόκια και στην Ευρώπη (εκτός της Γερμανίας και των άλλων χωρών που θεωρούνται ασφαλή καταφύγια). Αυξήθηκαν σημαντικά στο 1ο 3μηνο 2017, από τα πολύ χαμηλά επίπεδά τους έως τον Νοέμβριο 2016 και υποχώρησαν επίσης σημαντικά στη συνέχεια (27.11.2017 10ετές ομόλογο: Ιαπωνίας: 0,033%, Γερμανίας: 0,358%, Γαλλίας: 0,705%, Ιταλίας: 1,81%, Ισπανία: 1,486%, Πορτογαλία: 1,93%, Ελλάδα: 5,39%). Οι μακροπρόθεσμες αποδόσεις ομολόγων διαμορφώνονται σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. 13 Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία

18,00 16,00 Διάγραμμα 4. Απόδοση του 10ετούς Κυβερνητικού Ομολόγου των ΗΠΑ (Μηνιαία στοιχεία) 15,32 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 2,42 1,53 2,36 0,00 Ιαν-60 Ιουν-62 Νοε-64 Απρ-67 Σεπ-69 Φεβ-72 Ιουλ-74 Δεκ-76 Μαϊ-79 Οκτ-81 Μαρ-84 Αυγ-86 Ιαν-89 Ιουν-91 Νοε-93 Απρ-96 Σεπ-98 Φεβ-01 Ιουλ-03 Δεκ-05 Μαϊ-08 Οκτ-10 Μαρ-13 Αυγ-15 Πηγή: FRED: Economic Data FED of St Louis Οι ισχυρές προσδοκίες για χαμηλό πληθωρισμό στις αναπτυγμένες οικονομίες στα επόμενα έτη συμβάλουν στη διατήρηση των αποδόσεων μακροπρόθεσμων ομολόγων σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα, με θετικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη των οικονομιών και στην ανοδική πορεία των χρηματιστηριακών αγορών. Το παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον επηρεάζεται από τις συχνές γεωπολιτικές εξάρσεις και υφέσεις. Το ανωτέρω εξαιρετικά περίπλοκο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, επηρεάζεται περαιτέρω από τις αρνητικές επιπτώσεις των συχνών εξάρσεων στις γεωπολιτικές αναταραχές (όπως, π.χ., από το προσφυγικό πρόβλημα και οι τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη και αλλού), ή από πολιτικές αναταράξεις στις αναπτυγμένες χώρες (όπως η εκτροπή της οικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα στο 1ο 7μηνο 2015, το Brexit τον Ιούνιο του 2016, το πραξικόπημα στην Τουρκία στις αρχές του 2016, η εκλογή του νέου Προέδρου στις ΗΠΑ τον Νοέμβριο του 2016, οι εκλογικές αναμετρήσεις στην Ολλανδία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία που ολοκληρώθηκαν εντός του 2017 με αποτελέσματα θετικά για τις αγορές και την παγκόσμια οικονομία, με αποτέλεσμα κάθε φορά να σημειώνεται νέα έξαρση, ή υποχώρηση, στους κινδύνους ανατροπής της παγκόσμιας οικονομικής ανάπτυξης, με αποκατάσταση της κανονικότητας όταν οι θεωρούμενοι κίνδυνοι δεν υλοποιούνται. Πολιτικοοικονομικοί παράγοντες που επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομία 14

3 Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών Κυρίαρχο ρόλο στην ακολουθούμενη οικονομική πολιτική από τις μεγάλες χώρες έχουν τα τελευταία χρόνια οι κεντρικές τράπεζες. Το ενδιαφέρον των αγορών διεθνώς συνεχίζει να επικεντρώνεται στην προσπάθεια εκτίμησης της πολιτικής των μεγάλων κεντρικών τραπεζών (FED, ΤτΙαπωνίας, ΕΚΤ, ΤτΑγγλίας και Κεντρική Τράπεζα της Κίνας ή PBC), όσον αφορά την πορεία των επιτοκίων και την ενίσχυση της ρευστότητας για την ενίσχυση της ανάπτυξης στις οικονομίες τους και στην παγκόσμια οικονομία. Ο ρόλος της δημοσιονομικής πολιτικής ήταν έως τώρα σχετικά υποβαθμισμένος. Με τη νέα Κυβέρνηση των ΗΠΑ, που λειτουργεί υπό τον νέο Προέδρο από τον Ιανουάριο του 2017, υπήρξαν προσδοκίες ότι μπορεί η δημοσιονομική ενίσχυση της οικονομίας των ΗΠΑ να επανέλθει ξανά στο προσκήνιο, επηρεάζοντας και τη νομισματική πολιτική. Ωστόσο, αυτές οι προσδοκίες δεν φαίνεται να επαληθεύονται, με κύριο αποτέλεσμα τη μείωση των κινδύνων υπερθέρμανσης και αποσταθεροποίησης της οικονομίας των ΗΠΑ και της παγκόσμιας οικονομίας. Έτσι, η κεντρική ευθύνη για τη διαχείριση της μακροοικονομικής πολιτικής στις μεγάλες χώρες παραμένει κυρίως στις κεντρικές τράπεζες, που άσκησαν αυτήν την πολιτική με μεγάλη επιτυχία τα τελευταία έτη. Η κεντρική ευθύνη για τη διαχείριση της μακροοικονομικής πολιτικής στις μεγάλες χώρες παραμένει -τα τελευταία έτη- κυρίως στις κεντρικές τράπεζες, που άσκησαν αυτήν την πολιτική με μεγάλη επιτυχία. Η FED (η κεντρική ομοσπονδιακή τράπεζα των ΗΠΑ), αποφασίζει την πολιτική της με δεδομένη την σχετικά καλή πορεία της οικονομίας των ΗΠΑ, όπου η αύξηση του ΑΕΠ διαμορφώθηκε στο 2,2% στο 9μηνο 2017, από 1,5% το 2016, και η ανεργία διαμορφώνεται στο 4,1% τον Οκτώβριο 2017, από 4,3% τον Μάιο 2017, με αύξηση της απασχόλησης κατά 169 χιλ. άτομα μηνιαίως στο 10μηνο 2017. Επίσης, ο πληθωρισμός με βάση το ΔΤΚ διαμορφώνεται το 2016 και το 2017 σε επίπεδα χαμηλότερα, ή κοντά, στο 2,0% (από πολύ χαμηλότερα επίπεδα στα προηγούμενα έτη), με το δομικό πληθωρισμό να ανέρχεται στο 2,2% το 2016, αλλά να κυμαίνεται σε επίπεδα κάτω του 2,0% το 2017 (Διάγραμμα 5.) 15 Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών

Διάγραμμα 5. Πληθωρισμός στις ΗΠΑ 3,0% 2,7% 2,5% 2,0% 1,5% 2,0% 1,8% 1,0% 0,5% 0,0% -0,5% Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-15 Απρ-15 Ιουλ-15 Οκτ-15 Ιαν-16 Απρ-16 Ιουλ-16 Οκτ-16 Ιαν-17 Απρ-17 Ιουλ-17 Οκτ-17 ΗΠΑ: Πληθωρισμός με βάση το ΔΤΚ ΗΠΑ: Δομικός Πληθωρισμός (ΔΤΚ εκτός ενέργειας και τροφίμων) Συνολικά, δεν προβλέπεται αύξηση του πληθωρισμού με βάση το ΔΤΚ και του δομικού πληθωρισμού σε επίπεδα άνω του 2,3% και 2,1% αντίστοιχα έως το τέλος του 2018 και αυτό θα συμβεί αν οι τιμές του πετρελαίου σημειώσουν πολύ μεγαλύτερη άνοδο από τις προβλέψεις του ΔΝΤ. Από την άλλη πλευρά η παραγωγικότητα της εργασίας κατέγραψε μηδενική αύξηση το 2016 και 1,33% στο 9μηνο 2017, ενώ οι ωριαίες αμοιβές των εργαζομένων κατέγραψαν μικρή αύξηση κατά 1,33% το 2016 και κατά 1,47% στο 9μηνο 2017. Επομένως, οι πληθωριστικές πιέσεις από αυτή την πλευρά είναι επίσης μηδαμινές. Η πολιτική σταδιακής αύξησης των επιτοκίων της FED θεωρείται επιτυχημένη, αφού από τη μια μεριά συνετέλεσε στην άμεση διακοπή της αυξητικής πορείας του πληθωρισμού, και από την άλλη δεν ανέκοψε την αναπτυξιακή πορεία της οικονομίας και την τάση αύξησης της απασχόλησης και μείωσης της ανεργίας. Με αυτά τα δεδομένα, η FED προχώρησε ήδη σε τρείς (3) αυξήσεις των επιτοκίων παρέμβασής της στις συνεδριάσεις της Επιτροπής Νομισματικής Πολιτικής (FOMC) τον Δεκέμβριο 2016 κατά 0,25 π.μ. στο 0,5%-0,75% και τον Μάρτιο του 2017 κατά επίσης 0,25 π.μ. στο 0,75-1,0% και την 15η Ιουνίου 2017 κατά 0,25 π.μ. στο 1,0%-1,25%. Επίσης, επιβεβαίωσε την προοπτική για μια ακόμη αύξηση των επιτοκίων παρέμβασης εντός του 2017 (πιθανότατα το Δεκέμβριο 2017), πράγμα που έχει σε μεγάλο βαθμό προεξοφληθεί από τις αγορές. Το σπουδαιότερο είναι ότι έως τώρα η FED δεν έχει ανακοινώσει κάποια επιτάχυνση της διαδικασίας περιορισμού της διευκολυντικής θέσης της νομισματικής πολιτικής με μια ταχύτερη αύξηση των επιτοκίων. Ανακοίνωσε, ωστόσο την 15η Ιουνίου 2017 την προοπτική για έναρξη της διαδικασίας μείωσης του ενεργητικού της (με μη ανανέωση των κρατικών ή άλλων ομολόγων που έχει στην κατοχή της και λήγουν). Συνολικά, η πολιτική της FED θεωρείται επιτυχημένη αφού από τη μια μεριά συνετέλεσε στην άμεση διακοπή της αυξητικής πορείας του πληθωρισμού έως το Φεβρουάριο 2017 και από την άλλη δεν ανέκοψε την αναπτυξιακή πορεία της οικονομίας και την τάση αύξησης της απασχόλησης και μείωσης της ανεργίας. Επίσης, η FED δεν ανασκεύασε την εκτίμησή της, που διατυπώθηκε τον Σεπτέμβριο 2016, ότι ο τρέχον κύκλος αυξήσεων των επιτοκίων θα είναι πιο σταδιακός από οποιονδήποτε άλλον στο παρελθόν. Συνολικά η πολιτική της FED έθεσε υπό έλεγχο της πληθωριστικές προσδοκίες και ανέκοψε την αυξητική πορεία των μακροπρόθεσμων επιτοκίων. Αυτό συνέβαλε στη βελτίωση των προσδοκιών για την ανάπτυξη της οικονομίας και έδωσε νέα ώθηση στις χρηματιστηριακές αγορές. Τέλος, η προσεκτική διατύπωση της πολιτικής της για σταδιακή εφαρμογή της διαδικασίας περιορισμού της διευκολυντικής θέσης της νομισματικής της πολιτικής συνέβαλε στη διακοπή της ανατιμητικής πορείας του δολαρίου (Διάγραμμα 6.). Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών 16

140,00 130,00 120,00 Διάγραμμα 6. Δείκης Ονομαστικής Σταθμισμένης Συναλλαγματικής Ισοτιμίας του Δολαρίου (USDNEER, FC/USD) 129,69 127,62 120,24 110,00 100,00 90,00 94,62 80,00 70,00 69,34 60,00 Πηγή: FED Οκτ-90 Ιουλ-91 Απρ-92 Ιαν-93 Οκτ-93 Ιουλ-94 Απρ-95 Ιαν-96 Οκτ-96 Ιουλ-97 Απρ-98 Ιαν-99 Οκτ-99 Ιουλ-00 Απρ-01 Ιαν-02 Οκτ-02 Ιουλ-03 Απρ-04 Ιαν-05 Οκτ-05 Ιουλ-06 Απρ-07 Ιαν-08 Οκτ-08 Ιουλ-09 Απρ-10 Ιαν-11 Οκτ-11 Ιουλ-12 Απρ-13 Ιαν-14 Οκτ-14 Ιουλ-15 Απρ-16 Ιαν-17 Οκτ-17 Τέλος, η επικείμενη αλλαγή της Ηγεσίας της FED δε αναμένεται να έχει ως συνέπεια κάποια σημαντική αλλαγή της πολιτικής της όπως αυτή ήδη έχει προεξοφληθεί από τις αγορές. Η Τράπεζα της Ιαπωνίας (ΤτΙαπωνίας): Οι ανωτέρω αποφάσεις της FED συνδυάζονται και με την απόφαση της ΤτΙαπωνίας (από τον Σεπτέμβριο 2016) να επεκτείνει περαιτέρω την πολιτική της για ποσοτική ενίσχυση της ρευστότητας στην οικονομία της και να θέσει ως στόχο τη διατήρηση των επιτοκίων των 10ετών κρατικών ομολόγων της Ιαπωνίας όχι υψηλότερα από το μηδέν (την 6η Ιουνίου 2017 διαμορφώνονταν στο 0,09%, ενώ στα τέλη Νοεμβρίου 2017 κυμαίνονταν στο 0,033%). Στην πραγματικότητα, βασική επιδίωξη της ΤτΙαπωνίας είναι η περαιτέρω υποτίμηση του Γιέν έναντι του δολαρίου, πράγμα που δεν φαίνεται να είναι στις προθέσεις της FED να το διευκολύνει με τη δική της πολιτική. Η εξέλιξη της ισοτιμίας του Γιέν έναντι του δολαρίου παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 7. πιο κάτω. Η πολιτική ποσοτικής ενίσχυσης της ρευστότητας της Τράπεζας της Ιαπωνίας στοχεύει στην αντιστροφή τάσης ανατίμησης του Γιεν και υποτίμησή του. Σημειώνεται ότι, το Ιαπωνικό Γιέν (JPY) είχε ανατιμηθεί στα 104,82 JPY/USD την 1/11/2016, από 122,57 JPY/USD την 29/11/2015. Η ΤτΙαπωνίας προσπαθεί να αντιστρέψει αυτή την τάση ανατίμησης του Γιέν με την πολιτική των αρνητικών επιτοκίων στις καταθέσεις των τραπεζών στην ΤτΙαπωνίας και των αρνητικών έως και 0% επιτοκίων στα κρατικά 10ετή ομόλογα. Ωστόσο, η επιθυμητή υποτίμηση έγινε δυνατή μόνο μετά την εκλογή του νέου Προέδρου των ΗΠΑ - και την προοπτική που δημιουργήθηκε για ταχύτερη αύξηση των επιτοκίων από τη FED - όπου το Γιέν υποτιμήθηκε στα 111,06 JPY/USD την 21/11/2016 και στα 115,02 JPY/USD την 10.3.2017. Στη συνέχεια, ωστόσο, το Γιέν επανήλθε στα 110,97 JPY/USD τον Ιούνιο 2017, στα 109,81 JPY/USD τον Αύγουστο 2017, για να υποχωρήσει και πάλι στα 113,32 JPY/USD τον Νοέμβριο 2017. 17 Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών

130,00 120,00 110,00 Διάγραμμα 7. Ιαπωνικά Γιεν ανά Δολλάριο (JPY/USD) 123,31 116,00 113,32 110,97 100,00 101,24 90,00 80,00 70,00 76,64 Νοε-07 Μαϊ-08 Νοε-08 Μαϊ-09 Νοε-09 Μαϊ-10 Νοε-10 Μαϊ-11 Νοε-11 Μαϊ-12 Νοε-12 Μαϊ-13 Νοε-13 Μαϊ-14 Νοε-14 Μαϊ-15 Νοε-15 Μαϊ-16 Νοε-16 Μαϊ-17 Νοε-17 Πηγή: FED Γενικά, η προοπτική για αύξηση των επιτοκίων από την FED το Δεκέμβριο του 2017, και οι περαιτέρω προσεκτικές αυξήσεις αυτών των επιτοκίων που αναμένονται το 2018, δεν είναι τώρα τόσο ισχυρές ώστε να συμβάλλουν στην ανατίμηση του USD έναντι του JPY και έναντι του Ευρώ και άλλων νομισμάτων, όπως αναλύεται στη συνέχεια. Η ΤτΙαπωνίας, ακόμη και με την πολιτική της των επιτοκίων παρέμβασής της στο 0% και με την συνεχιζόμενη ποσοτική ενίσχυση της ρευστότητας σε Γιεν στην οικονομία της, δεν φαίνεται έχει τη δυνατότητα να σταματήσει την τάση ανατίμησης του Γιεν στην τρέχουσα περίοδο. Το τελευταίο, ήδη κυμαινόταν στα 111,17 JPY/USD την 28η Νοεμβρίου 2017. Η πολιτική υποτίμησης της λίρας από την Τράπεζα της Αγγλίας οδηγεί σε αύξηση του πληθωρισμού. Η ΤτΑγγλίας, από την πλευρά της, έχει συμβάλλει με την πολιτική της στην απότομη υποτίμηση της Αγγλικής Λίρας (GBP), που διαμορφωνόταν στα 0,8882 GBP/EUR και στα 1,1345 USD/GBP τον Νοέμβριο 2017 (Διαγράμματα 8 και 9). Δηλαδή τον Νοέμβριο 2017 η Αγγλική λίρα ήταν υποτιμημένη: α) έναντι του Ευρώ κατά 14,2% έναντι του Μαΐου 2016 και κατά 22,4% έναντι του Δεκεμβρίου 2015 και β) έναντι του δολαρίου κατά 9,5% έναντι του Μαΐου 2016 και κατά 12,3% έναντι του Δεκεμβρίου 2015. Η υποτίμηση της GBP έναντι του Ευρώ σημειώνεται παρά το ότι η ανάπτυξη της οικονομίας στο Ην. Βασίλειο (2016: 1,8%, 2015: 2,3%, 2014: 3,07%), ήταν ισχυρότερη από ότι στη Ζώνη του Ευρώ έως το 2016 (2016: 1,8%, 2015: 2,1%, 2014: 1,17%). Ωστόσο, μετά το BREXIT οι εκτιμήσεις είναι ότι η ανάπτυξη στο ΗΒ θα είναι χαμηλότερη από την ανάπτυξη στη Ζώνη του Ευρώ, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Η μεγάλη υποτίμηση της Αγγλικής λίρας και η συνεπαγόμενη αύξηση των τιμών των εισαγομένων προϊόντων στο ΗΒ, επηρεάζει τώρα ουσιαστικά τον εγχώριο πληθωρισμό που ανήλθε στο 3,0% τον Οκτώβριο και τον Σεπτέμβριο 2017, από 2,9% τον Μάιο 2017, 2,7% τον Απρίλιο 2017, 1,8% τον Ιανουάριο 2017 και από 1,6% τον Δεκέμβριο 2017. Σε αυτά τα επίπεδα ο πληθωρισμός στο ΗΒ είναι τώρα σημαντικά υψηλότερος από τον πληθωρισμό στη Ζώνη του Ευρώ που μειώθηκε στο 1,4% τον Οκτώβριο 2017, από 1,5% τον Σεπτέμβριο και τον Αύγουστο, 1,4% τον Μάιο 2017 και από 1,8% τον Ιανουάριο 2017. Επομένως, ο πληθωρισμός έχει αρχίσει ήδη να ασκεί πίεση στην ΤτΑγγλίας για περιορισμό της υπέρμετρα διευκολυντικής κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής της χώρας. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε στην απόφαση της Επιτροπής Οικονομικής Πολιτικής (EPC) της ΤτΑγγλίας την 1η Νοεμβρίου 2017 να προχωρήσει στην αύξηση των επιτοκίων παρέμβασής της Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών 18

στο 0,5%, από 0,25%. Από την άλλη πλευρά, η EPC αποφάσισε να αφήσει αμετάβλητο το απόθεμα των κρατικών ομολόγων ύψους 435 δις και επιχειρηματικών ομολόγων ύψους 10 δις που έχει ήδη στο ενεργητικό της, ως αποτέλεσμα της πολιτικής της για την ποσοτική ενίσχυση της ρευστότητας στην οικονομίας της που εφαρμοζόταν έως πρόσφατα. Στα ανωτέρω επίπεδα είχε αποφασιστεί να ανέλθουν τα αποθέματα των ομολόγων από τον Αύγουστο του 2016. Σύμφωνα με την πολιτική που έχει ανακοινωθεί έως τώρα από την EPC η διαδικασία μείωσης των ανωτέρω αποθεμάτων δεν θα αρχίσει πριν τα επιτόκια παρέμβασης της ΤτΑγγλίας ανέλθουν στο 2,0%. Η ανωτέρω έναρξη της διαδικασίας περιορισμού της διευκολυντικής νομισματικής πολιτικής της ΤτΑγγλίας δεν έχει ακόμη συμβάλει σε σημαντική αντιστροφή της μεγάλης υποτίμησης της GBP έναντι του EUR και του USD (Διαγράμματα 8 και 9). Διάγραμμα 8. Δολάρια ΗΠΑ ανά Λίρα Αγγλίας (USD/GBP) 2,15 2,05 1,95 1,85 1,75 1,65 1,55 1,45 1,35 1,25 1,15 1,417 1,5768 1,7066 1,556 1,2351 1,3145 Νοε-07 Μαρ-08 Ιουλ-08 Νοε-08 Μαρ-09 Ιουλ-09 Νοε-09 Μαρ-10 Ιουλ-10 Νοε-10 Μαρ-11 Ιουλ-11 Νοε-11 Μαρ-12 Ιουλ-12 Νοε-12 Μαρ-13 Ιουλ-13 Νοε-13 Μαρ-14 Ιουλ-14 Νοε-14 Μαρ-15 Ιουλ-15 Νοε-15 Μαρ-16 Ιουλ-16 Νοε-16 Μαρ-17 Ιουλ-17 Νοε-17 Πηγή: FED 0,9500 Διάγραμμα 9. Λίρες Αγγλίας ανά Ευρώ (GBP/EUR) 0,9000 0,8500 0,8000 0,8590 0,9120 0,8940 0,8882 0,8444 0,7500 0,7000 0,7260 0,6500 0,6000 0,5500 Πηγή: ΕΚΤ Νοε-00 Μαϊ-01 Νοε-01 Μαϊ-02 Νοε-02 Μαϊ-03 Νοε-03 Μαϊ-04 Νοε-04 Μαϊ-05 Νοε-05 Μαϊ-06 Νοε-06 Μαϊ-07 Νοε-07 Μαϊ-08 Νοε-08 Μαϊ-09 Νοε-09 Μαϊ-10 Νοε-10 Μαϊ-11 Νοε-11 Μαϊ-12 Νοε-12 Μαϊ-13 Νοε-13 Μαϊ-14 Νοε-14 Μαϊ-15 Νοε-15 Μαϊ-16 Νοε-16 Μαϊ-17 Νοε-17 19 Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών

Η πολιτική ποσοτικής χαλάρωσης της ΕΚΤ συνέβαλε στην αύξηση του ΑΕΠ και του πληθωρισμού. Η ανατίμηση του Ευρώ οδήγησε την ΕΚΤ στην απόφαση να διατηρήσει τα επιτόκια αναχρηματοδότησης και διευκόλυνσης σε χαμηλά επίπεδα. Η ΕΚΤ, επιδιώκοντας να ενισχύσει την ανάπτυξη και τον πληθωρισμό στη Ζώνη του Ευρώ, διατηρεί το βασικό επιτόκιο παρέμβασής της στο 0% και το επιτόκιο καταθέσεων των τραπεζών στην ΕΚΤ στο -0,4%. Επιπλέον, η ΕΚΤ από τον Απρίλιο του 2017 αγοράζει ομόλογα, κυρίως κρατικά, αξίας 60 δις μηνιαίως ( 80 δις μηνιαίως πριν τον Απρίλιο 2017) και αυτή η πολιτική θα συνεχιστεί έως τον Δεκέμβριο 2017. Από τον Ιανουάριο 2018 έως τον Σεπτέμβριο 2018 οι αγορές ομολόγων από την ΕΚΤ θα περιοριστούν στα 30 δις μηνιαίως και το πρόγραμμα αυτό μπορεί να συνεχιστεί και πέραν αυτής της ημερομηνίας αν κριθεί αναγκαίο. Με τα προγράμματα αυτά η ΕΚΤ επιδιώκει την ποσοτική ενίσχυση της ρευστότητας στις οικονομίες της Ζώνης του Ευρώ και για αύξηση της πιστωτικής επέκτασης των τραπεζών και του πληθωρισμού, που στις αρχές του 2016 διαμορφωνόταν σε αρνητικά επίπεδα. Η πολιτική αυτή της ΕΚΤ έχει θετικά αποτελέσματα, αφού συνέβαλε στην αύξηση του πληθωρισμού σε επίπεδα άνω του 1,4% στο 1ο 6μηνο 2017 και στο 1,4% τον Νοέμβριο 2017, καθώς και στη ενίσχυση της αύξησης του ΑΕΠ στο 1,8% το 2016 και στο 2,2% στο 9μηνο 2017. Σημαντική συμβολή σε αυτές τις θετικές εξελίξεις είχε η θετική πιστωτική επέκταση των τραπεζών (+2.8% τον Σεπτέμβριο 2017, από +3,0% τον Μάιο 2017). Το πρόβλημα είναι ότι η πολιτική της ΕΚΤ δεν απέτρεψε την ανατίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας του ευρώ μετά τον Μάρτιο 2017, σε συνάρτηση και με τις εξελίξεις στις ΗΠΑ και με την αποδυνάμωση των πολιτικών κινδύνων που προαναφέρθηκαν. Μετά από αυτές τις εξελίξεις η ΕΚΤ στις συνεδριάσεις του ΔΣ της έως τον Νοέμβριο 2017 διατηρεί αμετάβλητη την απόφασή της ότι «το επιτόκιο των πράξεων κύριας αναχρηματοδότησης καθώς και τα επιτόκια της διευκόλυνσης οριακής χρηματοδότησης και της διευκόλυνσης αποδοχής καταθέσεων θα παραμείνουν αμετάβλητα σε 0,00%, 0,25% και -0,40% αντιστοίχως». «Το ΔΣ εξακολουθεί να αναμένει ότι τα βασικά επιτόκια της ΕΚΤ θα παραμείνουν στα σημερινά ή σε χαμηλότερα επίπεδα για παρατεταμένη χρονική περίοδο και πολύ πέραν του χρονικού ορίζοντα διενέργειας των καθαρών αγορών στοιχείων ενεργητικού». Οι τελευταίες έχουν προγραμματιστεί, όπως προαναφέρθηκε, να συνεχιστούν στα 60 δις μηνιαίως έως το Δεκέμβριο του 2017 και στα 30 δις μηνιαίως έως τον Σεπτέμβριο του 2018. Βασική επιδίωξη της ΕΚΤ είναι η επίτευξη του στόχου της για τον πληθωρισμό (κοντά, αλλά χαμηλότερα του 2,0%), πράγμα που δεν αναμένεται να επιτευχθεί έως το τέλος του 2018, παρά την έξαρση του πληθωρισμού στο 1ο 3μηνο 2017, λόγω της αύξησης των τιμών του πετρελαίου. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει το μέσο πληθωρισμό στη Ζώνη του Ευρώ στο 1,5% το 2017, στο 1,4% το 2018 και στο 1,6% το 2019. Γενικά, η αντίθετη κατεύθυνση στις επιδιώξεις της νομισματικής πολιτικής της FED και της ΤτΑγγλίας από αυτή της ΕΚΤ και της ΤτΙαπωνίας έχουν πάψει να λειτουργούν υποτιμητικά για το Ευρώ και του Γιέν. Σημειώνεται η σημαντική ανατίμηση του Ευρώ μετά τον Απρίλιο του 2017 (Διάγραμμα 10), ενώ η Αγγλική λίρα εξακολουθεί να διατηρεί τα σημαντικά υποτιμημένα επίπεδά της έναντι του Ευρώ και έναντι του δολαρίου, όπως προαναφέρθηκε. Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών 20

1,6500 1,5500 1,4500 1,3500 Διάγραμμα 10. Δολάρια ΗΠΑ ανά Ευρώ (USD/EUR) 1,5770 1,3592 1,2500 1,1500 1,0500 0,9500 1,1915 1,1720 1,0685 0,8500 0,7500 Νοε-99 Μαϊ-00 Νοε-00 Μαϊ-01 Νοε-01 Μαϊ-02 Νοε-02 Μαϊ-03 Νοε-03 Μαϊ-04 Νοε-04 Μαϊ-05 Νοε-05 Μαϊ-06 Νοε-06 Μαϊ-07 Νοε-07 Μαϊ-08 Νοε-08 Μαϊ-09 Νοε-09 Μαϊ-10 Νοε-10 Μαϊ-11 Νοε-11 Μαϊ-12 Νοε-12 Μαϊ-13 Νοε-13 Μαϊ-14 Νοε-14 Μαϊ-15 Νοε-15 Μαϊ-16 Νοε-16 Μαϊ-17 Νοε-17 Ειδικότερα, το Ευρώ έκλεισε στα 1,1952 USD/EUR την 27 Νοεμβρίου 2017, ενώ διαμορφωνόταν στα 1,172 κατά μέσο όρο τον Νοέμβριο 2017, από 1,1915 USD/EUR τον Σεπτέμβριο 2017, 1,1229 τον Ιούνιο 2017 και από 1,0543 τον Δεκέμβριο 2016. Στην ανατίμηση του Ευρώ - υποτίμηση του δολαρίου συνέβαλαν κυρίως: α) η ουσιαστική αποδυνάμωση των εκτιμήσεων ότι η επεκτατική δημοσιονομική πολιτική του νέου Προέδρου των ΗΠΑ θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγαλύτερη άνοδο των επιτοκίων από τη FED, καθώς και των μακροπρόθεσμων επιτοκίων των ΗΠΑ, όπως προαναφέρθηκε, β) το γεγονός ότι το Ευρώ έπαψε να επηρεάζεται από τον κίνδυνο αρνητικής έκβασης των προγραμματισμένων για το 2017 εκλογικών αναμετρήσεων, στην Ολλανδία (ο κίνδυνος δεν επήλθε), στη Γαλλία (ο κίνδυνος επίσης δεν επήλθε) και στη Γερμανία (όπου η ενίσχυση των προσδοκιών για κυβέρνηση συνασπισμού από τα δύο μεγάλα κόμματα, μετά τις εκλογές της 24ης Σεπτεμβρίου 2017, οδηγεί και πάλι το Ευρώ σε ανατιμητική πορεία) και, τέλος, γ) στην ισχυρότερη από ότι αναμενόταν ανάκαμψη των οικονομιών της Ζώνης του Ευρώ. Σε κάθε περίπτωση, παρά την πρόσφατη ανατίμησή του το Ευρώ εξακολουθεί να παραμένει σημαντικά υποτιμημένο, πράγμα που ευνοεί την ανάπτυξη των χωρών της Ζώνης του Ευρώ, αλλά και των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης και των Βαλκανίων. Οι χώρες αυτές ευνοούνται επίσης και από τη σχετικά χαμηλή τιμή του πετρελαίου και τη συνεχιζόμενη πολιτική των μηδενικών ή/και αρνητικών επιτοκίων και της ποσοτικής ενίσχυσης της ρευστότητας από την ΕΚΤ. Επίσης, η Πολιτική της ΕΚΤ έχει επιτρέψει στις μεγάλες Τράπεζες των χωρών της Ζώνης του Ευρώ (και ιδιαίτερα της Ιταλίας, της Ιρλανδίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας) να αποκαταστήσουν την ισορροπία στους ισολογισμούς τους και τις ανωτέρω υπερχρεωμένες χώρες να μειώσουν δραστικά το κόστος των εξαιρετικά υψηλών ετήσιων δανειακών τους αναγκών για την αναχρηματοδότηση του δημοσίου χρέους τους. Έχουν αποτραπεί έτσι οι κίνδυνοι για μια νέα τραπεζική και οικονομική κρίση και μια ενδεχόμενη νέα κρίση δημοσίου χρέους (εκτός της Ελλάδος) που θα είχαν οδυνηρές συνέπειες για τις Ευρωπαϊκές οικονομίες, αλλά και για την παγκόσμια οικονομία. Σε αυτό το περιβάλλον, η αύξηση του ΑΕΠ στις χώρες της Ζώνης του Ευρώ ανήλθε τελικά στο 1,8% το 2016 και στο 2,2% στο 9μηνο 2017 και αναμένεται να διαμορφωθεί στο 2,2% το 2017, 2,1% το 2018 και στο 1,9% το 2019. Ανατίμηση του Ευρώ λόγω αποδυνάμωσης εκτιμήσεων για άνοδο επιτοκίων FED θετικής έκβασης εκλογών στην Ευρώπη ισχυρότερης ανάκαμψης οικονομιών Ευρωζώνης Παρ όλ αυτά το Ευρώ παραμένει υποτιμημένο που σε συνδυασμό με τις σχετικά χαμηλές τιμές πετρελαίου και την πολιτική Ποσοτικής Χαλάρωσης της ΕΚΤ οδήγησαν σε υψηλότερη ανάκαμψη και αποκατάσταση ισορροπίας ισολογισμών μεγάλων τραπεζών. 21 Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών

Ωστόσο, για την ελληνική οικονομία και ιδιαίτερα για τον Ελληνικό Τουρισμό, εξαιρετικά ευνοϊκή εξέλιξη αποτελεί και η μεγαλύτερη του αναμενομένου αύξηση του ΑΕΠ το 2015, 2016 και 2017 στις γειτονικές Βαλκανικές χώρες. Στη Βουλγαρία κατά 3,6%, 3,9% και 3,9% αντίστοιχα, στη Ρουμανία κατά 4,0%, 4,6% και 5,7%, στην Κύπρο κατά 2,0%, 3,0% και 3,5% και στην ΠΓΔΜ κατά 3,9%. 2,9% και 1,7%. Γενικά, η ανάπτυξη στην ΕΕ-28 ήταν στο 2,2% το 2015 και στο 1,9% το 2016 και 2,3% το 2017, από 1,4% το 2014. (Βλέπε τον Πίνακα 1). Η οικονομική πολιτική και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών 22

4 Προβλέψεις για την ανάπτυξη των αναπτυγμένων οικονομιών το 2017-2018 Όπως προαναφέρθηκε, οι διεθνείς Οργανισμοί (ΔΝΤ και Ευρωπαϊκή Επιτροπή) έχουν τώρα προσαρμόσει αυξητικά τις προβλέψεις τους για την παγκόσμια ανάπτυξη και για την ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και των επιμέρους οικονομιών το 2017, το 2018 και το 2019 (Πίνακας 1) και προβλέπουν τώρα ότι η ανάπτυξη των μεγάλων αναπτυγμένων οικονομιών έως το 2019 θα κυμαίνεται σε σχετικά αυξημένα (αν και χαμηλότερα σε σχέση με τα προ κρίσης) επίπεδα, με σχετικά χαμηλό πληθωρισμό και επιτόκια. Ειδικότερα: ΗΠΑ: Η χαμηλότερη του αναμενομένου ανάπτυξη της οικονομίας των ΗΠΑ κατά 1,5% το 2016, από 2,9% το 2015, οφείλεται αποκλειστικά στην αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 2,7% (2015: +3,2%) και στην πτώση των ιδιωτικών επενδύσεων κατά -1,6%, παρά την αύξηση των επενδύσεων σε κατοικίες κατά 4,9% (2015: +11,7%). Οι καθαρές εξαγωγές και η μεταβολή των αποθεμάτων είχαν αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -0,25 π.μ. και κατά -0,41 π.μ. αντίστοιχα. Η πτώση των επιχειρηματικών επενδύσεων οφείλεται κατά κύριο λόγο στην πτώση των επενδύσεων σε εγκαταστάσεις άντλησης πετρελαίου στις ΗΠΑ μετά τη δραματική πτώση των τιμών του πετρελαίου το 2015 και τη διατήρησή τους σε επίπεδα κάτω των $50/βαρέλι το 2016. Από την άλλη πλευρά, η πτώση των τιμών του πετρελαίου συμβάλλει στη σημαντική αύξηση της κατανάλωσης. ΗΠΑ: η κατανάλωση αποτελεί τον κύριο μοχλό ανάπτυξης. Πίνακας 2 ΑΕΠ των ΗΠΑ (Δισεκατομμύρια $, σταθερές τιμές 2009) 2009 2016 2016/2009 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 12.936,1 14.472,3 11,9% 2,3% 2,1% 2,2% 2,1% Ιδιωτική Κατανάλωση 9.847,0 11.572,1 17,5% 2,7% 2,6% 2,4% 2,3% Δημόσια κατανάλωση 3.089,1 2.900,2-6,1% 0,8% 0,1% 1,6% 1,2% Επενδύσεις 1.878,1 2.858,3 52,2% -1,6% 3,5% 3,8% 3,5% Μεταβολή Αποθεμάτων -147,6 33,4-122,6% -66,8% -52,0% 0,0% 0,0% Στατιστικές Διαφορές 147,6-61,5-141,7% -53,4% -41,5% -19,4% 6,9% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 14.814,2 17.302,4 16,8% 1,7% 2,4% 2,5% 2,3% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 1.587,7 2.120,1 33,5% -0,3% 3,3% 3,8% 3,9% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 1.983,2 2.706,3 36,5% 1,3% 4,2% 5,0% 4,8% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -395,4-586,3 48,3% 7,5% 7,5% 9,2% 7,8% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 14.418,7 16.716,2 15,9% 1,5% 2,2% 2,3% 2,1% Επίπτωση της Εγχώριας Τελικής Ζήτησης 17,26 1,73 2,46 2,64 2,41 Επίπτωση των Καθαρών εξαγωγών -1,32-0,25-0,26-0,34-0,31 Πηγή: US Bureau of Economic Analysis and European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2017 23 Προβλέψεις για την ανάπτυξη των αναπτυγμένων οικονομιών το 2017-2018

Στο 9μηνο 2017 η αύξηση του ΑΕΠ ήταν στο 2,2% σε ετήσια βάση. Η αύξηση αυτή οφείλεται και πάλι σε μεγάλο βαθμό στην αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης (2,7%), ενώ οι επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα ήταν αυξημένες κατά 3,5% (κατοικίες: 1,4%, εκτός των κατοικιών: 4,1%), οι εξαγωγές κατά 2,9% και οι εισαγωγές κατά 3,7% που συνεπάγεται αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ από τις καθαρές εξαγωγές. Οι κρατικές δαπάνες για κατανάλωση και επενδύσεις ήταν μειωμένες κατά -0,1%, ενώ αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ είχε η μείωση των αποθεμάτων. Με βάση τα στοιχεία του 9μήνου προκύπτει η εκτίμηση για την αύξηση του ΑΕΠ και των συνιστωσών του το 2017, όπως φαίνεται στον Πίνακα 2. ΗΠΑ: μείωση της ανεργίας στο 4,1% ΗΠΑ: περαιτέρω επιδείνωση εξωτερικού ισοζυγίου Η απασχόληση (εκτός του γεωργικού τομέα) αυξήθηκε, όπως προαναφέρθηκε, κατά 169 χιλ. άτομα μηνιαίως στο 10μηνο 2017, από 187 χιλ. μηνιαίως to 2016, ενώ η ανεργία μειώθηκε περαιτέρω στο 4,1% τον Οκτώβριο 2017. Η οικονομία των ΗΠΑ, και όπως φαίνεται ιδιαίτερα ο καταναλωτής των ΗΠΑ, αποτελούν τον βασικό προωθητικό παράγοντα της ανάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία στην τρέχουσα περίοδο, ιδιαίτερα όσο η FED δεν επιταχύνει την τρέχουσα πολιτική της σταδιακής αύξησης των ακόμη πολύ χαμηλών επιτοκίων. Η δημοσιονομική ώθηση που σχεδιάζεται από τη νέα Κυβέρνηση από το 2017 και στα επόμενα έτη, στο βαθμό που θα υλοποιηθεί, αναμένεται να διατηρήσει την θετική ώθηση που ήδη ασκεί στην ανάπτυξη των ΗΠΑ και της παγκόσμιας οικονομίας η σημαντική αύξηση της κατανάλωσης και των επενδύσεων σε κατοικίες και των λοιπών επενδύσεων. Ωστόσο, η δημοσιονομική ώθηση στο 9μηνο 2017 ήταν μάλλον ελαφρά αρνητική, ενώ στα επόμενα έτη αυτή η ώθηση, αν πράγματι προκύψει, μπορεί να αντισταθμιστεί από μια ταχύτερη αύξηση των επιτοκίων ή από την σχεδιαζόμενη αντιστροφή του QE από τη FED. Οι προσδοκίες για επιπλέον αρνητικές επιπτώσεις μιας ενδεχόμενης έξαρσης του προστατευτισμού στο διεθνές εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών και στις επενδύσεις, έχουν τώρα περιοριστεί στο ελάχιστο. Συνολικά, όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, οι καθαρές εξαγωγές είχαν αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ των ΗΠΑ στην περίοδο 2009-2016 και αναμένεται να συνεχίσουν να έχουν αρνητική επίπτωση και στην περίοδο 2017-2019. Αυτό αποτελεί σαφή ένδειξη επιδείνωσης των Παγκόσμιων Μακροοικονομικών Ανισορροπιών (GMI), όπως προαναφέρθηκε. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ-27) και ειδικότερα στη Ζώνη του Ευρώ σημειώθηκε μικρή επιβράδυνση της ανάπτυξης το 2016 στο 1,9% και 1,8% αντίστοιχα, από 2,2% και 2,1% το 2015. Στη συνέχεια, στο 9μηνο 2017 η αύξηση του ΑΕΠ ήταν στο 2,32% στην ΕΕ-28 και στο 2,26% στη Ζώνη του Ευρώ. Με βάση αυτές τις εξελίξεις εκτιμάται τώρα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι η αύξηση του ΑΕΠ το 2017 θα ανέλθει στο 2,2% στη Ζώνη του Ευρώ (από 1,9% που εκτιμώταν τον Ιούνιο 2016) και στο 2,3% στην ΕΕ-28. ΕΕ: η αύξηση της εγχώριας ζήτησης οδηγεί σε αύξηση του ΑΕΠ. Η αύξηση του ΑΕΠ στη Ζώνη του Ευρώ το 2016 οφείλεται αποκλειστικά στην αύξηση της εγχώριας τελικής ζήτησης κατά 2,4%, με την ιδιωτική κατανάλωση να αυξάνεται κατά 2,0%, τη δημόσια κατανάλωση κατά 1,8% και τις επενδύσεις κατά 4,5% (Πίνακας 3.). Οι καθαρές εξαγωγές είχαν σημαντική αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -0,45 π.μ. το 2016, από θετική επίπτωση κατά 0,2 π.μ. το 2015. Το 2017, 2018 και 2019 η εκτιμώμενη αύξηση του ΑΕΠ στηρίζεται επίσης στην αύξηση της εγχώριας τελικής ζήτησης κατά 2,2% και 2,2% και 1,9% αντίστοιχα, ενώ οι καθαρές εξαγωγές αναμένεται να έχουν πολύ μικρή θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ στη Ζώνη του Ευρώ και στα δύο έτη. Προβλέψεις για την ανάπτυξη των αναπτυγμένων οικονομιών το 2017-2018 24

Πίνακας 3 ΑΕΠ της Ζώνης του Ευρώ (Δισεκατομμύρια, σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 2016/2009 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 7.360,4 7.648,1 3,9% 2,0% 1,6% 1,7% 1,5% Ιδιωτική Κατανάλωση 5.334,9 5.531,3 3,7% 2,0% 1,8% 1,7% 1,5% Δημόσια κατανάλωση 2.025,5 2.116,8 4,5% 1,8% 1,2% 1,6% 1,4% Επενδύσεις 1.980,0 2.073,8 4,7% 4,5% 3,9% 3,9% 3,3% Μεταβολή Αποθεμάτων -57,7 16,1-128,0% -47,5% 42,5% 0,0% 0,0% Στατιστικές Διαφορές -3,9-2,2-43,1% -42,5% - 100,0% 0,0% 0,0% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 9.278,9 9.735,7 4,9% 2,4% 2,2% 2,2% 1,9% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 3.349,7 4.784,6 42,8% 3,3% 4,5% 4,4% 4,2% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 3.275,7 4.419,6 34,9% 4,7% 4,7% 4,7% 4,4% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών 74,0 365,0 393,5% -11,0% 2,1% 0,7% 1,6% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 9.352,9 10.100,8 8,0% 1,8% 2,2% 2,1% 1,9% Επίπτωση της Εγχώριας Τελικής Ζήτησης 4,88 2,26 2,13 2,07 1,81 Επίπτωση των Καθαρών εξαγωγών 3,11-0,45 0,08 0,02 0,06 Πηγή: Eurostat, European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2017 Με βάση τα ανωτέρω, η ανάπτυξη στην επόμενη 2ετία αναμένεται να βασιστεί κατά κύριο λόγο στην αύξηση της εγχώριας ζήτησης τόσο στη Ζώνη του Ευρώ όσο και στην ΕΕ-28. Στα ανωτέρω γίνεται η υπόθεση ότι η τιμή του πετρελαίου θα σταθεροποιηθεί από το 2017 και το 2018 γύρω στα $ 51/βαρέλι, όπως προβλέπει το ΔΝΤ και ότι επομένως δεν θεωρείται ότι θα ασκήσει επιπλέον θετική επίπτωση στην αύξηση του διαθεσίμου εισοδήματος των καταναλωτών στην ΕΕ-27. Επίσης, η διολίσθηση του ευρώ, που στήριξε τις ευρωπαϊκές εξαγωγές και τους κλάδους που παράγουν υποκατάστατα εισαγομένων το 2015 και το 2016, φαίνεται ότι έχει ήδη ανακοπεί (βλέπε τα Διαγράμματα 9, 10 και 11) και αναμένεται κάποια σταθεροποίηση της σταθμισμένης συναλλαγματικής ισοτιμίας του Ευρώ το 2017 και το 2018 σε υψηλότερα (σχετικά ανατιμημένα) επίπεδα σε σχέση με το 2016. Δεν θεωρείται, ωστόσο, ότι θα αντισταθμιστούν τα σημαντικά κέρδη ανταγωνιστικότητας για τη Ζώνη του Ευρώ που πραγματοποιήθηκαν στη διετία 2015-2016. Από την άλλη πλευρά, η εγχώρια ζήτηση στη Ζώνη του Ευρώ συνεχίζει να υποστηρίζεται από την εξαιρετικά διευκολυντική νομισματική πολιτική που αναμένεται να διατηρήθηκε σε υψηλά επίπεδα το 2017 και αναμένεται να συνεχιστεί σε σημαντικό βαθμό και το 2018. Επίσης, η δημοσιονομική πολιτική έχει πάψει να ασκεί περιοριστική επίδραση στην εγχώρια ζήτηση τόσο στην ΕΕ-28, όσο και ειδικότερα στη Ζώνη του Ευρώ. Τέλος, Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θεωρεί ότι η αβεβαιότητα από τις διαπραγματεύσεις για το Brexit θα έχει σημαντική αρνητική επίπτωση στην ανάπτυξη το 2017 και το 2018 στο Ηνωμένο Βασίλειο (του οποίου η ανάπτυξη περιορίζεται γύρω στο 1,5% το 2018-2019), αλλά ελάχιστη αρνητική επίπτωση στην ανάπτυξη των χωρών της ΕΕ-27 και της Ζώνης του Ευρώ. ΕΕ: σταθεροποίηση Ευρώ Στην Ιαπωνία, η αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,0% το 2016 (Πίνακας 4), ήταν υψηλότερη του αναμενομένου. Επιτεύχθηκε κυρίως από την αύξηση των εξαγωγών Α&Υ (+1,2%) με ταυτόχρονη πτώση των εισαγωγών Α&Υ (-2.3%) που είχε ως συνέπεια τη σημαντική θετική επίπτωση των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ στο έτος αυτό κατά 0,58 π.μ. Η εγχώρια τελική ζήτηση συνέβαλε στην αύξηση του ΑΕΠ το 2016 κατά 0,43 π.μ. Ιαπωνία: η αύξηση των καθαρών εξαγωγών και της εγχώριας ζήτησης συνέβαλαν στην αύξηση του ΑΕΠ. Στη συνέχεια, η αύξησή του ΑΕΠ κατά το 9μηνο 2017 ανήλθε στο 1,52%, με αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 1,12%, των επενδύσεων σε κατοικίες κατά 4,64% και των ιδιωτικών επενδύσεων εκτός των κατοικιών κατά 3,16%. Επίσης, οι εξαγωγές Α&Υ αυξήθηκαν κατά 6,6% στο 9μηνο του 2017 με τις εισαγωγές Α&Υ να αυξάνονται μόνο κατά 2,6%. Με αυτά τα δεδομένα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει αύξηση των Εξαγωγών Α&Υ το 2017 κατά 5,0% και των εισαγωγών Α&Υ κατά 3,4%, με θετική επίπτωση των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ κατά το τρέχον έτος(+1,6%) της τάξης των 0,23 π.μ.. 25 Προβλέψεις για την ανάπτυξη των αναπτυγμένων οικονομιών το 2017-2018

Η επιβράδυνση της ανάπτυξης στο 1,2% που αναμένεται για το 2018 και στο 1,0% το 2019, που προβλέπεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οφείλεται στο ότι τα νέα δημοσιονομικά και νομισματικά μέτρα ενίσχυσης της οικονομίας που εφαρμόζονται από το 2ο 6μηνο του 2016 και συνέβαλαν στην ανάπτυξη το 2017, αναμένεται να έχουν εξασθενήσει από το 2018 με συνέπεια την επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης της ιδιωτικής κατανάλωσης και των επενδύσεων, ενώ οι καθαρές εξαγωγές προβλέπεται να έχουν μικρή αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ το 2018 και το 2019. Πίνακας 4 ΑΕΠ της Ιαπωνίας (Δισεκατομμύρια, σταθερές τιμές 2011) 2009 2016 2016/2009 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 376.101,3 402.616,3 7,0% 0,6% 1,3% 1,0% 1,1% Ιδιωτική Κατανάλωση 280.629,0 296.588,0 5,7% 0,4% 1,6% 1,1% 1,2% Δημόσια κατανάλωση 95.472,3 106.028,3 11,1% 1,3% 0,4% 0,8% 0,8% Επενδύσεις 107.623,3 121.516,6 12,9% 0,9% 3,1% 1,7% 1,1% Ιδιωτικές Επενδύσεις εκτός κατοικιών 67.359,8 80.679,1 19,8% 1,3% 3,6% 1,9% 1,0% Επενδύσεις σε κατοικίες 14.196,2 15.797,5 11,3% 5,6% 4,6% 1,7% 1,2% Δημόσιες επενδύσεις 26.067,3 25.040,0-3,9% -3,0% 0,4% 1,0% 1,5% - Μεταβολή Αποθεμάτων -4.871,4 1.172,4-124,1% -58,0% 176,8% 0,0% 0,0% Στατιστικές Διαφορές -866,3 295,7-134,1% 269,2% 86,0% 0,0% 0,0% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 477.986,9 525.601,0 10,0% 0,4% 1,3% 1,2% 1,1% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 58.861,0 84.031,6 42,8% 1,2% 5,0% 2,0% 1,9% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 64.621,4 88.213,0 36,5% -2,3% 3,4% 2,0% 2,5% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -5.760,4-4.181,4-27,4% -41,9% -28,8% 2,0% 20,3% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 472.226,5 521.419,6 10,4% 1,0% 1,6% 1,2% 1,0% Επίπτωση της Εγχώριας Τελικής Ζήτησης 10,08 0,43 1,36 1,19 1,11 Επίπτωση των Καθαρών εξαγωγών 0,33 0,58 0,23-0,01-0,11 Πηγή: (1) Japan, Cabinet Office, Economic and Social Research Institute, (2) European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2017 Η οικονομική πολιτική στην Ιαπωνία συνίσταται σε μια επεκτατική δημοσιονομική πολιτική (το πακέτο δημοσιονομικής ενίσχυσης της οικονομίας που εφαρμόζεται από τον Αύγουστο 2016 ανέρχεται στο 1,5% του ΑΕΠ), μετά τη νέα αναβολή της λήψης μέτρων για την αναγκαία δημοσιονομική προσαρμογή, και σε μια άκρως διευκολυντική νομισματική πολιτική - με στόχο επίσης την διατήρηση του Γιέν σε υποτιμημένα επίπεδα. Αυτή η πολιτική συνέβαλε στη διατήρηση της ανάπτυξης στο 1,0% το 2016 και στο εκτιμώμενο 1,6% το 2017. Ιαπωνία: το 2018 αναμένεται αναστροφή επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής. Ωστόσο, η δημοσιονομική πολιτική αναμένεται, από το 2018, να επιδιώξει τη μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων (που διαμορφώνονται στο 3,8% του ΑΕΠ παρά τα μηδενικά ή αρνητικά επιτόκια με τα οποία δανείζεται η Γενική Κυβέρνηση στην Ιαπωνία) και του χρέους της ΓΚ (που διαμορφώνεται στο 239,0% του ΑΕΠ το 2016). Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να γίνει λιγότερο επεκτατική, πράγμα που θα οδηγήσει αναπόφευκτα στον περιορισμό της ανάπτυξης από το 2018. Επίσης, από την πλευρά της προσφοράς η ανάπτυξη περιορίζεται από την ταχεία γήρανση του πληθυσμού και την αρνητική εξέλιξη της απασχόλησης που δεν αντισταθμίζεται από ικανοποιητική αύξηση της παραγωγικότητας. Οι παράγοντες αυτοί συμβάλουν στην πρόβλεψη για πτώση του ρυθμού ανάπτυξης της οικονομίας της Ιαπωνίας στο 1,2% το 2018 (από 0,5% που προβλεπόταν έως τον Ιούνιο 2017), στο 1,0% το 2019 και σε χαμηλότερα επίπεδα στα επόμενα έτη. Η αρνητική αυτή εξέλιξη μπορεί να αποφευχθεί μόνο εάν: α) οι δραστικές μεταρρυθμίσεις στην Ιαπωνία συμβάλλουν σε υψηλότερη αύξηση της απασχόλησης (π.χ. με εισροή περισσότερων μεταναστών) και της παραγωγικότητας στην εγχώρια οικονομία και β) γενικότεροι παράγοντες (όπως, π.χ., η οικονομική πολιτική των ΗΠΑ, της Κίνας και της Ζώνης του Ευρώ) συμβάλλουν στη δυναμικότερη ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας. Προβλέψεις για την ανάπτυξη των αναπτυγμένων οικονομιών το 2017-2018 26

5 Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών Όσον αφορά τις μεγάλες αναδυόμενες οικονομίες της Κίνας, της Ρωσίας και της Τουρκίας, των οποίων οι πολιτικές και οι αναπτυξιακές προοπτικές επηρεάζουν την παγκόσμια οικονομική τάξη και ανάπτυξη και τον ελληνικό τουρισμό, σημειώνονται τα ακόλουθα: Η Κίνα: Το ΑΕΠ της Κίνας αυξήθηκε κατά 22,4% το 2016 έναντι του 2013. Η αύξηση αυτή οφείλεται αποκλειστικά στην αύξηση της εγχώριας τελικής ζήτησης κατά 25,1% (επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά 24,03 π.μ.), ενώ οι καθαρές εξαγωγές είχαν αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο 2016/2013 κατά -1,64 π.μ. Στην εγχώρια τελική ζήτηση συμβάλουν τόσο η αύξηση της συνολικής κατανάλωσης κατά 25,8% (επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ 13,48 π.μ.), όσο και στην αύξηση των επενδύσεων κατά 21,6% (επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ 9,29 π.μ.). Με βάση τις προβλέψεις του ΔΝΤ και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην εγχώρια τελική ζήτηση θα στηριχθεί η ανάπτυξη της Κίνας και στην περίοδο 2017-2019, δεδομένου ότι η επίπτωση των καθαρών εξαγωγών εκτιμάται να είναι μηδενική (δεν θα είναι, ωστόσο, αρνητική) στην 3ετία 2017-2019. Το πλεόνασμα του ΕΙΑ&Υ της χώρας που μειώθηκε στα CNY 1.658,5 δις το 2016 δεν προβλέπεται να μειωθεί περαιτέρω έως το 2019. Κίνα: αύξηση ΑΕΠ λόγω αύξησης της εγχώριας ζήτησης και των καθαρών εξαγωγών Πίνακας 5 ΑΕΠ της Κίνας (Δισεκατομμύρια CNY, σταθερές τιμές 2016) 2013 2016 2016/2013 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 31.798,2 40.018,0 25,8% 8,4% 8,6% 8,0% 7,4% Επενδύσεις 26.228,2 31.891,0 21,6% 6,7% 5,2% 5,6% 6,1% Μεταβ. Αποθεμάτων & Στατ. Δθαφ. 295,4 1.063,5 260,1% 2,8% -1,6% -17,9% -42,1% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 58.321,8 72.972,5 25,1% 7,6% 7,0% 6,6% 6,3% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 14.174,4 14.617,7 3,1% 1,1% 5,0% 4,1% 3,7% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 11.517,6 12.959,2 12,5% 4,9% 5,7% 4,5% 4,2% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών 2.656,8 1.658,5-37,6% -21,2% -0,5% 0,8% -0,6% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 60.978,6 74.631,0 22,4% 6,7% 6,8% 6,5% 6,2% Επίπτωση της Συνολικής Κατανάλωσης 13,48 4,43 4,61 4,36 4,09 Επίπτωση των Επενδύσεων 9,29 2,86 2,22 2,36 2,55 Επίπτωση μεταβολής αοθεμάτων και Στατ Διαφ. 1,26 0,04-0,02-0,24-0,43 Επίπτωση των Καθαρών εξαγωγών -1,64-0,64-0,01 0,02-0,01 Πηγή: (1) European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2017, (2) IMF Country Report No. 17/247 27 Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών

Κίνα: η υπερχρέωση του ιδιωτικού τομέα τροχοπέδη για την περαιτέρω ενίσχυση της εγχώριας ζήτησης Δεδομένου ότι και η εγχώρια ζήτηση στη χώρα αυτή δεν είναι δυνατό να ενισχυθεί επαρκώς (χωρίς σημαντικές αρνητικές παρενέργειες, π.χ., στην υπερχρέωση του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας), παραμένει η προοπτική για σταδιακή μείωση του ρυθμού ανάπτυξης στο 6,5% το 2018, στο 6,2% το 2019 και ακόμη και κάτω του 6,0% στα επόμενα έτη, ιδιαίτερα αν οι εμπορικές τις σχέσεις της Κίνας με τις ΗΠΑ διαταραχθούν πέραν ενός ελεγχόμενου ορίου. Αυτό σημαίνει περαιτέρω σημαντική επιβράδυνση της αύξησης (ή και μείωση) των εισαγωγών πρώτων υλών (συμπεριλαμβανομένου και του πετρελαίου) και εμπορευμάτων από τη μεγάλη αυτή οικονομία, με εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις στις χώρες εξαγωγής αυτών των πρώτων υλών και εμπορευμάτων (π.χ., στη Βραζιλία, τη Ρωσία, κ.ά. αναπτυσσόμενες οικονομίες). Προς το παρόν, αυτή η προοπτική φαίνεται να απομακρύνεται στα επόμενα έτη, μετά την καλύτερη του αναμενομένου εξέλιξη των βασικών οικονομικών μεγεθών της Κίνας το 2016 και το 2017. Η Κυβέρνηση της Κίνας από την πλευρά της επιδιώκει τώρα να επιτύχει μια ουσιαστική μείωση της εξάρτησης της αναπτυξιακής δυναμικής της οικονομίας της από τις επενδύσεις και τις εξαγωγές και να ενισχύσει το ρόλο της εγχώριας κατανάλωσης στην ανάπτυξη της χώρας. Ωστόσο, παρά την σχετικά υψηλή αύξηση της συνολικής κατανάλωσης τόσο στην περίοδο 2013-2016 όσο και το 2017, η πολιτική αυτή δεν φαίνεται να πείθει τις αγορές. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2017 η συνολική κατανάλωση είχε αυξηθεί στο 54,5% του ΑΕΠ της χώρας (από 52,4% το 2013), ενώ οι επενδύσεις ακόμη απορροφούσαν το 42,1% του ΑΕΠ. Το δε ποσοστό της ακαθάριστης αποταμίευσης διαμορφωνόταν στο 45,5% του ΑΕΠ. Η ενίσχυση της εγχώριας ζήτησης επιχειρείται με συνέχιση της αυξητικής πορείας των επενδύσεων που σε μεγάλο βαθμό συμβάλλουν περαιτέρω στην ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών και των κλάδων που παράγουν υποκατάστατα εισαγομένων. Από την άλλη πλευρά, παρά την υψηλή αποταμίευση ο ιδιωτικός τομέας της Κίνας χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη υπερχρέωση που ενέχει κινδύνους για την βιωσιμότητα του τραπεζικού συστήματος της χώρας. Κίνα: αμφισβήτηση στοιχείων αλλά και ισχυρή ανάπτυξη Γενικά, υπάρχει έντονη αμφισβήτηση των στοιχείων για την ανάπτυξη της οικονομίας της Κίνας και εκτιμάται ότι ήταν χαμηλότερη από το 6,7% που ανακοινώθηκε επισήμως για 2016 (4ο τρίμηνο του 2016: 6,9%). Μάλιστα, έως τα τέλη του 2016 οι εκτιμήσεις ήταν ότι η ανάπτυξη της χώρας αυτής το 2017 και το 2018 θα επιβραδυνόταν ακόμη και κάτω του 6,0%. Ειδικότερα, το ΔΝΤ θεωρεί ότι τα μέτρα που λαμβάνονται για ενίσχυση της οικονομίας στη βραχυχρόνια περίοδο αντιστρατεύονται την προώθηση των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων και την αλλαγή της κατεύθυνσης της οικονομικής πολιτικής που θα εξασφάλιζαν ικανοποιητικούς ρυθμούς ανάπτυξης στη μεσο-μακροχρόνια περίοδο. Ωστόσο, μετά την καλύτερη του αναμενομένου πορεία της οικονομίας στο 4ο τρίμηνο 2016 και στο 9μηνο 2017 (όπου η αύξηση του ΑΕΠ διαμορφώθηκε στο 6,8%), το ΔΝΤ έχει αναβαθμίσει εκ νέου τις προβλέψεις του για την ανάπτυξη της Κίνας στο 6,7% το 2017 και στο 6,4% το 2018. Η Κίνα είναι μια από τις πλεονασματικές χώρας παγκοσμίως. Είναι χαρακτηριστικό, με βάση τα στοιχεία του ΔΝΤ, ότι το πλεόνασμα του εξωτερικού ισοζυγίου των τρεχουσών συναλλαγών της μειώθηκε από το 9,1% του ΑΕΠ το 2008, στο 1,5% του ΑΕΠ το 2013, για να αυξηθεί και πάλι στο 2,7% του ΑΕΠ το 2015 και να μειωθεί και πάλι στο 1,7% του ΑΕΠ το 2016. Ωστόσο, αυτό οφείλεται αποκλειστικά στην αύξηση του ελλείμματος του ισοζυγίου των υπηρεσιών (ιδιαίτερα το έλλειμμα του τουριστικού ισοζυγίου της Κίνας παρουσιάζεται σημαντικά διογκωμένο τα τελευταία έτη) και του ελλείμματος του ισοζυγίου των εισοδημάτων της Κίνας (μεταφορά στο εξωτερικό κερδών των πολυεθνικών που λειτουργούν στην Κίνα), ενώ το πλεόνασμα του εμπορικού ισοζυγίου της Κίνας έχει αυξηθεί από το 3,6% του ΑΕΠ το 2012 στο 5,1% του ΑΕΠ το 2015, για να μειωθεί ελαφρά στο 4,4% του ΑΕΠ το 2016. Στη Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών 28

συνέχεια αναμένεται από το ΔΝΤ περαιτέρω μείωση του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου στο 4,1% του ΑΕΠ το 2017 και στο 3,9% το 2018, με προοπτική να μειωθεί περαιτέρω στο 3,0% του ΑΕΠ το 2022. Επίσης, το πλεόνασμα του Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών (ΙΤΣ) αναμένεται να μειωθεί περαιτέρω στο 1,4% του ΑΕΠ το 2017, στο 1,3% του ΑΕΠ το 2018 και στο 0,4% του ΑΕΠ το 2022. Στους Εθνικούς Λογαριασμούς για την εκτίμηση των εξελίξεων στο ΑΕΠ της Κίνας, οι ανωτέρω εξελίξεις στο πλεόνασμα του ΙΤΣ μεταφράζονται στην εκτίμηση ότι η επίπτωση των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο 2017-2019 θα είναι μηδενική. Ωστόσο, όταν η ανάπτυξη στην Κίνα επιδιώκεται πια με συνεχή ενίσχυση της εγχώριας ζήτησης, αυτό συμβάλλει και στην επιδείνωση της ανταγωνιστικότητας της χώρας, όπως αυτή μετριέται με τους σχετικούς δείκτες τιμών ή κόστους παραγωγής. Ως επακόλουθο η αύξηση των εισαγωγών Α&Υ της Κίνας στα επόμενα χρόνια θα είναι κατά κανόνα υψηλότερη από την αύξηση των εξαγωγών Α&Υ και αυτό θα οδηγήσει σταδιακά σε σημαντική αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ. Η Κυβέρνηση της Κίνας προσπαθεί να αποφύγει αυτή την εξέλιξη προσπαθώντας μαζί με την αύξηση της εγχώριας ζήτησης να διατηρήσει και την ανταγωνιστικότητα των διεθνώς εμπορεύσιμων προϊόντων της χώρας. Σε αυτή την επιδίωξη τα τελευταία δύο έτη έχει συμβάλλει η σημαντική εκροή κεφαλαίων καθώς και των κερδών των πολυεθνικών που αντισταθμίζουν το πλεόνασμα του ΙΤΣ και αποτρέπουν την επίπτωση αυτού του πλεονάσματος στην εγχώρια ζήτηση. Αυτή η εκροή κεφαλαίων και κερδών ασκεί πιέσεις για υποτίμηση του Γουάν (CNY), όπως έτσι κι αλλιώς επιθυμούν η Κυβέρνηση και η Κεντρική Τράπεζα της Κίνας, ενισχύοντας περαιτέρω την ανταγωνιστικότητα των κλάδων της Κίνας που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά. 12,0 11,0 10,0 Διάγραμμα 11. Γουάν ανά Ευρώ (CNY/EUR) 11,0356 Κίνα: η σημαντική εκροή κεφαλαίων καθώς και των κερδών των πολυεθνικών αντισταθμίζουν το πλεόνασμα του Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών και ασκούν πιέσεις για υποτίμηση του Γουάν (CNY), ενισχύοντας περαιτέρω την ανταγωνιστικότητα των κλάδων που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά. 9,0 8,5984 8,0 7,0 7,8257 7,3692 7,7671 6,6863 6,0 Οκτ-05 Μαρ-06 Αυγ-06 Ιαν-07 Ιουν-07 Νοε-07 Απρ-08 Σεπ-08 Φεβ-09 Ιουλ-09 Δεκ-09 Μαϊ-10 Οκτ-10 Μαρ-11 Αυγ-11 Ιαν-12 Ιουν-12 Νοε-12 Απρ-13 Σεπ-13 Φεβ-14 Ιουλ-14 Δεκ-14 Μαϊ-15 Οκτ-15 Μαρ-16 Αυγ-16 Ιαν-17 Ιουν-17 Νοε-17 Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 11, η πολιτική της κεντρικής τράπεζας της Κίνας από τα μέσα του 2015 ήταν να μην επιτρέψει μια περαιτέρω ανατίμηση του Yuan, π.χ. υπό την επίδραση της ανατιμητικής πορείας του δολαρίου, ενώ από την άλλη πλευρά να ακολουθεί το δολάριο όταν αυτό έχει υποτιμητική τάση έναντι του Ευρώ και άλλων νομισμάτων. Αυτή η πολιτική, ενισχύεται τώρα από την ισχυρή τάση εκροής των κερδών των πολυεθνικών εταιριών και επενδυτικών κεφαλαίων από την οικονομία της Κίνας τόσο το 2015 όσο και το 2016 και στις αρχές του 2017. Έτσι, η ανατιμητική πορεία του Γουάν που ήταν συνεχής στην περίοδο 2009-2014, αντιστράφηκε στην 29 Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών

περίοδο 2015-2017. Με αυτή την πολιτική η υποτίμηση του Yuan έναντι του Ευρώ τον Νοέμβριο του 2017 ανήλθε στο 6,4% έναντι του Δεκεμβρίου 2016 και στο 13,4% έναντι του Νοεμβρίου 2015. Σε αυτή τη συγκυρία πολύ μεγάλης σημασίας εκτιμάται ότι θα είναι η αναμενόμενη ακόμη αναδιάταξη των οικονομικών σχέσεων ΗΠΑ-Κίνας, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τη νέα Κυβέρνηση των ΗΠΑ. Τουρκία: αρνητική οικονομική προοπτική λόγω πολιτικής αναταραχής στην χώρα, επιδείνωσης των σχέσεων με ΗΠΑ και Ευρώπη, και πολέμου στην Συρία 1 Σε μια ανάλογη κίνηση, η Ιρλανδική Στατιστική Υπηρεσία εκτίμησε ότι το ΑΕΠ της χώρας αυτής αυξήθηκε κατά 26,3%!!!!!! το 2015, μετά την αύξησή του κατά 8,5%!!!! το 2014. Κατά τα άλλα, αυτό που εξέπληξε τη διεθνή οικονομική κοινότητα ήταν τα Greek Statistics! Η Τουρκία, εξακολουθεί να επηρεάζεται από τους κινδύνους που προκύπτουν από την πολεμική κατάσταση και αποσταθεροποίηση της Συρίας, καθώς και από την ανατροπή της πολιτικής κατάστασης στο εσωτερικό της Τουρκίας - μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016. Μετά από αυτό η χώρα επηρεάζεται από μια σχετικά μακρά περίοδο πολιτικής αναταραχής και τρομοκρατικών χτυπημάτων που έχουν οδηγήσει σε μεγάλη πτώση, κατά 29,7%, των εισπράξεων της χωρας από τον εξωτερικό τουρισμό (στα $ 22,1 δις το 2016), και σε μεγάλη αύξηση των στρατιωτικών δαπανών. Επιπλέον, το Δημοψήφισμα της 16ης Απριλίου 2016, με το οποίο εγκρίθηκε η αναθεώρηση του Συντάγματος της Τουρκίας, διατηρεί τις αναταράξεις στις πολιτικές και οικονομικές σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρώπη, με απρόβλεπτες επιπτώσεις. Τέλος, αναμένεται επίσης και η επίπτωση που θα έχει η σημαντική επιδείνωση των σχέσεων της Τουρκίας με τη νέα Κυβέρνηση των ΗΠΑ και με την Ευρώπη και ιδιαίτερα με τη Γερμανία. Σε αυτό το πλαίσιο η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Τουρκίας αναθεώρησε τα στοιχεία για το ΑΕΠ και, αντίθετα με την Ελλάδα - που αναθεωρεί συνεχώς το ΑΕΠ της χώρας προς τα κάτω, η Τουρκική Στατιστική Υπηρεσία (TURKSTAT) τον Δεκέμβριο του 2016 εκτίμησε ότι Τουρκικό ΑΕΠ είναι κατά 20% υψηλότερο από ότι με τις προηγούμενες εκτιμήσεις της 1. Πίνακας 6 ΑΕΠ της Τουρκίας (Δισεκατομμύρια, σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 2016/2009 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 416,2 634,2 52,4% 4,7% 4,8% 4,5% 5,0% Ιδιωτική Κατανάλωση 330,7 515,1 55,7% 3,7% 3,9% 4,5% 4,0% Δημόσια κατανάλωση 85,5 119,1 39,3% 9,5% 8,5% 4,5% 8,9% Επενδύσεις 117,9 245,7 108,3% 2,2% 2,8% 4,0% 4,2% Μεταβολή Αποθεμάτων 8,3-12,9-256,0% -16,0% -35,0% 10,7% 4,3% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 542,5 866,9 59,8% 4,4% 4,8% 4,3% 4,8% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 116,9 173,3 48,3% -1,9% 7,4% 5,4% 4,3% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 123,7 195,3 57,8% 3,7% 5,0% 6,4% 7,1% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -6,9-22,0 219,5% 88,9% -13,9% 16,9% 31,9% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 535,6 844,9 57,76% 3,2% 5,3% 4,0% 4,1% Επίπτωση της Εγχώριας Τελικής Ζήτησης 60,59 4,45 4,93 4,37 4,86 Επίπτωση των Καθαρών εξαγωγών -2,82-1,26 0,36-0,36-0,76 Πηγή: Eurostat, European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2017 Τουρκία: ταχεία διολίσθηση της λίρας λόγω οικονομικών εξελίξεων, γεωπολιτικής αστάθειας και διευκολυντικής νομισματικής πολιτικής της κεντρικής τράπεζας Ανεξάρτητα από αυτές τις στατιστικές ενισχύσεις, οι πολιτικές εξελίξεις στην Τουρκία επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη της οικονομίας της χώρας, ιδιαίτερα μετά τη σημαντική πτώση των αφίξεων ξένων τουριστών στη χώρα. Έτσι, ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ της Τουρκίας επιβραδύνθηκε στο 3,2% το 2016, από 6,1% το 2015 (αναθεωρημένα στοιχεία), ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προβλέπει τώρα αύξησή του κατά 5,3% το 2017 (προηγούμενη εκτίμηση 2,5%), κατά 4,0% το 2018 (προηγούμενη εκτίμηση3,3%) και κατά 4,1% το 2019. Ειδικότερα, η αύξηση του ΑΕΠ το 2017 οφείλεται στη μεγάλη αύξηση της δημόσιας κατανάλωσης (+8,5%) και των εξαγωγών Α&Υ (+7,4%), ενώ και η ιδιωτική κατανάλωση εκτιμάται ότι θα αυξηθεί κατά 3,9% (εισαγωγές Α&Υ: +5,0), παρά τη σημαντική υποτίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας της Τουρκικής λίρας Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών 30

Οι πολιτικές, γεωπολιτικές και οικονομικές εξελίξεις και η διευκολυντική νομισματική πολιτική που ασκεί η κεντρική τράπεζα της Τουρκίας συμβάλουν στην ταχεία διολίσθηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας της Τουρκικής λίρας (ΤΡΥ), όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 12. Τον Νοέμβριο 2017 η τουρκική λίρα ήταν υποτιμημένη κατά 23,6% έναντι του Δεκεμβρίου 2016, κατά 43,4% έναντι του Δεκεμβρίου 2015 και κατά 63,6% έναντι του Δεκεμβρίου 2014. Η υποτιμητική τάση έχει επιταχυνθεί τους τελευταίους μήνες θέτοντας σε πραγματικό κίνδυνο το χρηματοπιστωτικό σύστημα και την οικονομία της χώρας. Η εκτίμηση ότι ο πληθωρισμός της Τουρκίας δεν υπερβαίνει το 11.9% τον Οκτώβριο 2017 με την υποτίμηση της Τουρκικής Λίρας να ανέρχεται στο 35,4% σε αυτό το διάστημα δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί. 5,0000 Διάγραμμα 12. Λίρα Τουρκίας ανά Ευρώ (TRY/EUR) 4,5000 4,0000 3,9869 4,5614 3,9554 3,5000 3,3835 3,0000 2,5000 2,7153 2,0000 1,5000 Νοε-05 Μαρ-06 Ιουλ-06 Νοε-06 Μαρ-07 Ιουλ-07 Νοε-07 Μαρ-08 Ιουλ-08 Νοε-08 Μαρ-09 Ιουλ-09 Νοε-09 Μαρ-10 Ιουλ-10 Νοε-10 Μαρ-11 Ιουλ-11 Νοε-11 Μαρ-12 Ιουλ-12 Νοε-12 Μαρ-13 Ιουλ-13 Νοε-13 Μαρ-14 Ιουλ-14 Νοε-14 Μαρ-15 Ιουλ-15 Νοε-15 Μαρ-16 Ιουλ-16 Νοε-16 Μαρ-17 Ιουλ-17 Νοε-17 Δεδομένου ότι η Τουρκία είναι σημαντικός εμπορικός εταίρος και ανταγωνίστρια χώρα της Ελλάδος τόσο στον τομέα των εξαγωγών και εισαγωγών αγαθών, όσο και πολύ περισσότερο στον τουρισμό, η μεγάλη υποτίμηση της τουρκικής λίρας έναντι του Ευρώ επηρεάζει ανατιμητικά τη σταθμισμένη συναλλαγματική ισοτιμία του Ευρώ για την Ελλάδα και περιορίζει τα κέρδη ανταγωνιστικότητας που προκύπτουν για τη χώρα μας από τη σημαντική εσωτερική υποτίμηση. Από την άλλη πλευρά, ειδικά σε ότι αφορά στον τουρισμό, η σημερινή εικόνα της Τουρκίας είναι βαθιά τραυματισμένη τόσο σε θέματα ασφαλείας του προορισμού λόγω των πρόσφατων πολλαπλών τρομοκρατικών επιθέσεων, όσο και σε θέματα εντάσεων που δημιουργούνται σε πολλές ευρωπαϊκές αγορές από την πολιτική αντιπαράθεση του Προέδρου της Χώρας (Ερντογάν) με τις πολιτικές ηγεσίες των χωρών αυτών. Η οικονομία της Ρωσίας επιβαρύνθηκε επίσης από τη μεγάλη πτώση της τιμής του πετρελαίου και από την ανάμιξή της στις γεωπολιτικές διενέξεις στην Ουκρανία και στη Συρία. Έτσι, το 2015 κατέγραψε πτώση του ΑΕΠ κατά -2,8%, η οποία συνεχίστηκε και το 2016 (-0,2%). Ανάκαμψη κατά 1,7% αναμένεται το 2017, κατά 1,6% επίσης το 2018 και κατά 1,5% το 2019 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Autumn 2017). Ωστόσο, με τις καλύτερες προοπτικές ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας το 2017-2019, την τώρα ισχυρότερη ανάκαμψη των τιμών του πετρελαίου και με την προωθούμενη βελτίωση των σχέσεων με τη νέα Κυβέρνηση των ΗΠΑ, οι προοπτικές ανάπτυξης της οικονομίας της Ρωσίας μπορεί να αποδειχθούν ισχυρότερες στην επόμενη 5ετία. Το ρωσικό ρούβλι έχει υποτιμηθεί σημαντικά εξαιτίας της κρίσης στην Ουκρανία, της μεγάλης πτώσης της τιμής του πετρελαίου, της κρίσης στη Συρία και της διένεξης με την Τουρκία, που οδήγησαν τη ρωσική οικονομία στη βαθιά ύφεση του 2015. Ωστόσο, σημείωσε σημαντική ανάκαμψη με τις τάσεις που υπήρχαν για Ρωσία: θετικές οικονομικές προοπτικές 31 Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών

αύξηση των τιμών του πετρελαίου και για σταδιακή εξομάλυνση των γεωπολιτικών διενέξεων στις οποίες εμπλέκεται η Ρωσία έως τον Απρίλιο 2017. Από τον Μάιο, με τις τιμές του πετρελαίου σε πτώση, το Ρούβλι επανήλθε σε πορεία υποτίμησης (Διάγραμμα 13.), ενώ φαίνεται να σταθεροποιείται τον Νοέμβριο 2017 μετά την άνοδο των τιμών του πετρελαίου. Ρούβλι: μεγάλες διακυμάνσεις και μερική ανάκαμψη από τα χαμηλά επίπεδα των αρχών του 2016 90,000 80,000 Διάγραμμα 13. Ρούβλια ανά Ευρώ (RUB/EUR) 85,616 70,000 69,210 60,000 60,572 50,000 40,000 30,000 Ιουλ-05 Νοε-05 Μαρ-06 Ιουλ-06 Νοε-06 Μαρ-07 Ιουλ-07 Νοε-07 Μαρ-08 Ιουλ-08 Νοε-08 Μαρ-09 Ιουλ-09 Νοε-09 Μαρ-10 Ιουλ-10 Νοε-10 Μαρ-11 Ιουλ-11 Νοε-11 Μαρ-12 Ιουλ-12 Νοε-12 Μαρ-13 Ιουλ-13 Νοε-13 Μαρ-14 Ιουλ-14 Νοε-14 Μαρ-15 Ιουλ-15 Νοε-15 Μαρ-16 Ιουλ-16 Νοε-16 Μαρ-17 Ιουλ-17 Νοε-17 Σε κάθε περίπτωση, το ρούβλι εξακολουθεί να διαμορφώνεται σε λιγότερο υποτιμημένα επίπεδα από ότι στις αρχές του 2016 και αυτό σε συνδυασμό με την διαφαινόμενη ανάκαμψη της οικονομίας της Ρωσίας επιδρούν ευνοϊκά στον Ελληνικό τουρισμό και την Ελληνική οικονομία γενικότερα. Ωστόσο, η ταξιδιωτική κίνηση από τη Ρωσία που ήταν αυξημένη κατά 5,1% το 2016, ήταν ελάχιστα αυξημένη 1,1% στο 9μηνο 2017, ενώ οι τουριστικές εισπράξεις από τη Ρωσία ήταν αυξημένες κατά 3,5% το 2016 και μειωμένες κατά -3,1% στο 9μηνο 2017. Αισιόδοξη προοπτική και για τις άλλες Αναδυόμενες οικονομίες Άλλες αναδυόμενες οικονομίες: Η πτώση του ΑΕΠ στη Βραζιλία διακόπηκε το 2017, όπου εκτιμάται ανάκαμψη κατά 0,7%, μετά την πτώση κατά -3,6% το 2016, -3,8% το 2015 και τη μικρή αύξηση κατά 0,1% το 2014. Η ανάκαμψη αναμένεται να επιταχυνθεί στο 1,5% το 2018 και σε υψηλότερα ποσοστά στα επόμενα έτη. Όπως στην περίπτωση της Ρωσίας, ευεργετικά λειτουργεί και εδώ η προαναφερθείσα ελαφρά ανάκαμψη των τιμών των πρώτων υλών και εμπορευμάτων και η υψηλότερη του αναμενομένου ανάπτυξη στις ΗΠΑ την Κίνα και την Ευρώπη. Επίσης, για τη Βραζιλία και για άλλες αναδυόμενες οικονομίες κρίσιμη θα είναι η ένταση της αυξητικής πορείας των επιτοκίων από την FED, η οποία προς το παρόν έχει προεξοφληθεί ότι θα είναι σχετικά ήπια. Πάντως το ΔΝΤ εκτιμά τώρα την αύξηση του ΑΕΠ των αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων οικονομιών κατά 4,6% το 2017 και κατά 4,9% το 2018, από το 4,6% το 2016 (προηγούμενη εκτίμηση 4,1%). Επίσης, όπως προαναφέρθηκε προβλέπει άνοδο της μέσης τιμής του πετρελαίου κατά 17,4% (από 28,9%) το 2017 και πτώση του κατά -0,2% το 2018, με την άνοδο του δείκτη τιμών των εμπορευμάτων να περιορίζεται στο 7,1% το 2017 και στο 0,5%% το 2018. Η σταθεροποίηση της τιμής του πετρελαίου σε επίπεδα άνω των $ 50/βαρέλι το 2017 και η περαιτέρω άνοδός το 2018, αν επαληθεύονταν στην πράξη θα συνέβαλαν στη σταθεροποίηση και ανάκαμψη τόσο της οικονομίας της Ρωσίας όπως προαναφέρθηκε, όπως και της Νορβηγίας (χώρα προέλευσης τουριστών στην Ελλάδα) και της Βραζιλίας και των άλλων χωρών που παράγουν και εξάγουν πετρέλαιο. Σημειώνεται ότι η τιμή του πετρελαίου στα τέλη Νοεμβρίου 2017 διαμορφώνεται στο $57,86/βαρέλι το WTI και στα $63,15/βαρέλι το Brent. Προβλέψεις για την ανάπτυξη των μεγάλων αναδυόμενων οικονομιών 32

6 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 6.1. Η οικονομία της Γερμανίας Όπως φαίνεται στον Πίνακα 7, η οικονομία της Γερμανίας κατέγραψε αύξηση του ΑΕΠ κατά 15,2% (μέση ετήσια αύξηση, ή μ.ε.α., 2,04%) στην περίοδο 2009-2016. Κινητήριος μοχλός αυτής της ανάπτυξης ήταν η δυναμική αύξηση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών της με μ.ε.α. 5,61%, ενώ η μ.ε.α. των εισαγωγών της αγαθών και υπηρεσιών διαμορφώθηκε στο 5,06%. Ως αποτέλεσμα το πλεόνασμα του Εξωτερικού Ισοζυγίου Αγαθών και Υπηρεσιών (ΕΙΑ&Υ) της Γερμανίας, αυξήθηκε κατά 89,9% (μ.ε.α. κατά 9,6%). Γερμανία: ανάπτυξη μέσω εξαγωγών Πίνακας 7 ΑΕΠ της Γερμανίας (Δισεκατομμύρια, σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 2016/2009 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 1.927,9 2.118,7 9,9% 2,5% 2,0% 2,0% 1,9% Ιδιωτική Κατανάλωση 1.440,9 1.566,5 8,7% 2,1% 2,1% 1,9% 1,8% Δημόσια κατανάλωση 487,0 552,2 13,4% 3,7% 1,8% 2,3% 2,0% Επενδύσεις 475,8 572,3 20,3% 3,1% 3,8% 3,6% 2,9% Μεταβολή Αποθεμάτων -27,7-33,6 21,1% 20,5% 0,0% 0,0% 0,0% Στατιστικές Διαφορές -1,8-0,5-72,6% -72,6% - 505,7% 0,0% 0,0% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 2.374,3 2.657,0 11,9% 2,5% 2,5% 2,4% 2,1% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 951,8 1.395,1 46,6% 2,6% 3,6% 4,0% 4,0% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 847,1 1.196,7 41,3% 3,9% 4,6% 5,0% 4,6% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών 104,7 198,4 89,6% -4,5% -2,2% -2,2% 0,4% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 2.478,9 2.855,4 15,2% 1,9% 2,2% 2,1% 2,0% Επίπτωση της Εγχώριας Τελικής Ζήτησης 11,40 2,28 2,35 2,22 1,97 Επίπτωση των Καθαρών εξαγωγών 3,78-0,33-0,15-0,14 0,02 Πηγή: Eurostat, European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2017 33 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης

Η μ.ε.α. της ιδιωτικής κατανάλωσης στην περίοδο 2009-2016 ήταν μόνο 1,2%, που συνεπάγεται σημαντική αύξηση του ήδη εξαιρετικά υψηλού ποσοστού αποταμίευσης των νοικοκυριών, αφού η ιδιωτική κατανάλωση διαμορφώθηκε στο 54,8% του ΑΕΠ το 2017, από 58,1% του ΑΕΠ το 2009. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 2015 και το 2016 η συνολική κατανάλωση (ιδιωτική και δημόσια) σημείωσε μετά από πολλά έτη ρυθμό αύξησης υψηλότερο από το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ. Η εξέλιξη εκτιμάται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι δεν θα συνεχιστεί και στα επόμενα δύο έτη 2017-2019, όπου ο ρυθμός αύξησης της ιδιωτικής κατανάλωσης θα είναι ελαφρά χαμηλότερος από το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ (βλέπε τον Πίνακα 7). Αντίθετα, η αύξηση των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου (2,7% ετησίως) ήταν υψηλότερη από την αύξηση του ΑΕΠ (2,04% ετησίως) στην περίοδο 2009-2016, και επίσης εκτιμάται ότι θα είναι σημαντικά υψηλότερη από την αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο 2017-2019. Επομένως, η εγχώρια τελική ζήτηση που αυξανόταν κατά μέσο ετήσιο ρυθμό 1,62% στην περίοδο 2009-2016, έναντι της μ.ε.α. του ΑΕΠ κατά 2,04%, εκτιμάται τώρα ότι θα συμβάλλει ουσιαστικά στην αύξηση του ΑΕΠ μεταξύ 2017 και 2019, καθώς αυξάνεται με ρυθμό υψηλότερο από την αύξηση του ΑΕΠ κυρίως λόγω της μεγαλύτερης αύξησης των επενδύσεων. Το 2016 και το 2017 οι καθαρές εξαγωγές (ΕΙΑ&Υ) είχαν αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -0,33 π.μ. και -0,15 π.μ. αντίστοιχα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι μικρή αρνητική επίπτωση από τις καθαρές εξαγωγές θα καταγραφεί και το 2018, ενώ το 2019 η επίπτωση αυτή θα γίνει ξανά θετική. Οι εισαγωγές Α&Υ εκτιμάται ότι θα αυξάνονται με υψηλότερο ρυθμό από τις εξαγωγές Α&Υ στην περίοδο 2016-2019. Στο 9μηνο 2017, το ΑΕΠ της Γερμανίας αυξήθηκε κατά 2,4% (+2,8% στο 3ο 3μηνο 2017), με αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 2,4%, των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου κατά 3,9%, των εξαγωγών Α&Υ κατά 4,6% και των εισαγωγών Α&Υ κατά 5,3%. Γερμανία: η αύξηση εισαγωγών υπηρεσιών μεγαλύτερη από αυτήν του ΑΕΠ Ειδικότερα, οι πληρωμές για εισαγωγές υπηρεσιών της Γερμανίας ανήλθαν στα 252,6 δις το 2016 (σε σταθερές τιμές του 2010), σημειώνοντας άνοδο κατά 4,4% το 2016 και μ.ε.α. στην περίοδο 2009-2016 κατά 4,9%. Στο 9μηνο 2017 οι πληρωμές αυτές ήταν αυξημένες κατά 2,7%. Οι πληρωμές αυτές εκτιμώνται στο 2016 το 9,1% του ΑΕΠ της Γερμανίας το 2017, έναντι 7,4% του ΑΕΠ το 2009. Με βάση τα ανωτέρω, το ποσοστό αύξησης των δαπανών των Γερμανών για εισαγωγές υπηρεσιών από το εξωτερικό διαμορφώνεται κατά ποσοστό 2,9 π.μ. υψηλότερα από το ποσοστό αύξησης του ΑΕΠ της χώρας (2,04%). Δεδομένου ότι, όπως φαίνεται στον Πίνακα 7, η αύξηση του ΑΕΠ της Γερμανίας αναμένεται να ανέλθει στο 2,1% κατά μέσο όρο στην 3ετία 2017-2019, οι δαπάνες των Γερμανών για εισαγωγές υπηρεσιών αναμένεται να συνεχίσουν να αυξάνονται με ρυθμό άνω του 4,0% ετησίως κατά μέσο όρο, πολύ περισσότερο αφού η ανάπτυξη της Γερμανίας στην περίοδο 2017-2019 αναμένεται να προέλθει αποκλειστικά από την αύξηση της εγχώριας ζήτησης. Πιο συγκεκριμένα, η εγχώρια ζήτηση που συνέβαλε στην αύξηση του ΑΕΠ της Γερμανίας κατά 2,28 π.μ. το 2016, αναμένεται να συμβάλει κατά 2,35 π.μ. το 2017, 2,22 π.μ. το 2018 και 1,97 π.μ. το 2019. Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 34

120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 Διάγραμμα 14. Γερμανία Δείκτης επιχειρηματικού κλίματος IFO 82,3 103,2 106,2 116,7 12 10 8 6 4 2 0 Διάγραμμα 15. Γερμανία: Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης GfK 1.6 9.3 10 11 Μαρ-07 Σεπ-07 Μαρ-08 Σεπ-08 Μαρ-09 Σεπ-09 Μαρ-10 Σεπ-10 Μαρ-11 Σεπ-11 Μαρ-12 Σεπ-12 Μαρ-13 Σεπ-13 Μαρ-14 Σεπ-14 Μαρ-15 Σεπ-15 Μαρ-16 Σεπ-16 Μαρ-17 Σεπ-17 Μαρ-07 Ιουλ-07 Νοε-07 Μαρ-08 Ιουλ-08 Νοε-08 Μαρ-09 Ιουλ-09 Νοε-09 Μαρ-10 Ιουλ-10 Νοε-10 Μαρ-11 Ιουλ-11 Νοε-11 Μαρ-12 Ιουλ-12 Νοε-12 Μαρ-13 Ιουλ-13 Νοε-13 Μαρ-14 Ιουλ-14 Νοε-14 Μαρ-15 Ιουλ-15 Νοε-15 Μαρ-16 Ιουλ-16 Νοε-16 Μαρ-17 Ιουλ-17 Νοε-17 Πηγή: FXSTRT The Forex Market Από τα Διαγράμματα 14 και 15 προκύπτει ότι ο δείκτης επιχειρηματικού κλίματος (IFO) στη Γερμανία διαμορφώνεται ήδη σε επίπεδα ρεκόρ (που σηματοδοτούν άνοδο του ΑΕΠ μεταξύ 2,0% και 2,5%). Επηρεάστηκε κάπως αρνητικά από τη διόρθωση στις διεθνείς χρηματιστηριακές αγορές τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο 2016 και από το Brexit τον Αύγουστο 2016, αλλά επανήλθε σε υψηλά επίπεδα τον Οκτώβριο 2016 και έχει ήδη ανέλθει στις 116,7 μονάδες τον Οκτώβριο 2017. Επίσης, ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης (GfK) είχε ελάχιστη πτώση τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο 2016, αλλά διατηρείται συστηματικά σε σχετικά υψηλά και αυξανόμενα επίπεδα με μικρή μόνο πτώση τον Νοέμβριο 2016 και τον Απρίλιο 2017 με επάνοδο άνω των 10 από τον Μάιο 2017, φτάνοντας τις 10,8 μον. τον Νοέμβριο 2017. Γερμανία: βελτίωση δεικτών επιχειρηματικού κλίματος και καταναλωτικής εμπιστοσύνης Η ανοδική πορεία των δεικτών υποστηρίχτηκε και από τη σημαντική υποχώρηση της αβεβαιότητας μετά την εκλογή του νέου Προέδρου των ΗΠΑ και την έκβαση της εκλογικής αναμέτρησης στη Γαλλία τον Απρίλιο 2017. Γενικά ο δείκτης GfK σηματοδοτεί την ικανοποιητική αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης ενδεχομένως και υψηλότερα από το 2,1% του 2016 και το 2017. Σημειώνεται ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμούσε έως τον Μάιο του 2017 την αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης στη Γερμανία το 2017 στο 1,3% και στο 1,7% το 2018. 6.2. Η οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου Όπως φαίνεται στον Πίνακα 8, η οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου (ΗΒ) κατέγραψε αύξηση του ΑΕΠ κατά 14,7% (μέση ετήσια αύξηση, ή μ.ε.α., 2,0%) στην περίοδο 2009-2016, όσο περίπου και η Γερμανία. Ωστόσο, κινητήριος μοχλός αυτής της ανάπτυξης ήταν η εγχώρια ζήτηση η οποία συνέβαλε στην αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο αυτή κατά 17,73 π.μ., ενώ οι καθαρές εξαγωγές (εξαγωγές μείον εισαγωγές) είχαν αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -3,01 π.μ.. Αυτό συνέβη διότι η αύξηση των εξαγωγών Α&Υ του ΗΒ με μέσο ετήσιο ρυθμό 3,1% στην περίοδο 2009-2016 ήταν χαμηλότερη από την αντίστοιχη αύξηση των εισαγωγών Α&Υ κατά μ.ε.ρ. 4,1% 2. Αυτό είχε ως συνέπεια τη σημαντική αύξηση του ελλείμματος του εξωτερικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών (ΕΙΑ&Υ) της χώρας κατά 168,4%. Αντίθετα με το ΗΒ, στη Γερμανία το ΕΙΑ&Υ είναι μονίμως πλεονασματικό και στην περίοδο 2009-2016 το πλεόνασμα αυτό αυξήθηκε κατά 89,6% (με μέσο ετήσια ρυθμό 9,8%) (βλ. Πίνακα 7). Βρετανία: ανάπτυξη μέσω εγχώριας ζήτησης 2 Σημειώνεται ότι στην περίοδο 2006-2015 η μ.ε.α. των εισαγωγών και των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και του ΑΕΠ ήταν σχεδόν ίδια στο 1,1%. 35 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης

3 Σημειώνεται ότι οι εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2017 έχουν προσαρμοστεί με βάση τα στοιχεία για την εξέλιξη του ΑΕΠ και των συνιστωσών του στο 9μηνο 2017. Έτσι, η ιδιωτική κατανάλωση αναμένεται τώρα να αυξηθεί κατά 1,5% το 2017 (+1,76% στο 9μηνο2017) και οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου αναμένεται να αυξηθούν κατά 2,6% (9μηνο 2017: 2,6%). Από την άλλη πλευρά μεγαλύτερη αρνητική επίπτωση αναμένεται από τη μείωση των αποθεμάτων. Τέλος, σημειώνεται επίσης ότι στις εκτιμήσεις της τον Νοέμβριο 2016, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόβλεπε πτώση των επενδύσεων του ΗΒ κατά -2,2% το 2017 και κατά -0,9% το 2018. Η μ.ε.α. της ιδιωτικής κατανάλωσης του ΗΒ στην περίοδο 2009-2016 ήταν μόνο 1,53%, Ως αποτέλεσμα, το ποσοστό της ιδιωτικής κατανάλωσης στο ΑΕΠ μειώθηκε στο 64,2% το 2016 και το 2017, από 66,3% το 2009 ενώ υπήρξε μικρή αύξηση της αποταμίευσης των νοικοκυριών. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 2015 και το 2016 η ιδιωτική κατανάλωση στο ΗΒ σημείωσε ρυθμό αύξησης 2,4% και 2,8% αντίστοιχα, που ήταν υψηλότερος από το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ. Αυτή δε η αύξηση ήταν σε Ευρώ και συνέβη παρά τη μεγάλη υποτίμηση της Αγγλικής λίρας. H Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά τώρα ότι η ιδιωτική κατανάλωση θα αυξηθεί κατά 1,4% το 2017, με αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,5%, και κατά 1,1% το 2018 και το 2019, με αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,3% και 1,1% αντίστοιχα. Από την άλλη πλευρά, οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου των οποίων η αύξηση κατά μέσο ετήσιο ρυθμό 3,33% συνέβαλε σημαντικά στην αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο 2009-2016 (2016: +1,3%), αναμένεται τώρα να αυξηθούν κατά 1,9% το 2017, 0,7% το 2018 και 1,1% το 2019 και να καταστούν παράγοντας επιβράδυνσης της ανάπτυξης στην περίοδο των διαπραγματεύσεων για το Brexit. Επομένως, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η κύρια αρνητική επίπτωση του Brexit θα είναι στις επενδύσεις παγίου κεφαλαίου και στην κατανάλωση από το 2018 και αυτή η επίπτωση θα είναι ηπιότερη από ότι προβλεπόταν έως πρόσφατα 3. Πίνακας 8 ΑΕΠ του Ηνωμένου Βασιλείου (Δισεκατομμύρια, σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 % Δ 2016/2009 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 1.591,4 1.751,1 10,0% 2,4% 1,3% 1,0% 0,9% Ιδιωτική Κατανάλωση 1.199,8 1.334,1 11,2% 2,8% 1,5% 1,1% 1,1% Δημόσια κατανάλωση 391,6 417,1 6,5% 1,1% 0,6% 0,5% 0,4% Επενδύσεις 270,1 339,6 25,7% 1,3% 2,6% 0,7% 1,1% Μεταβολή Αποθεμάτων -17,0 63,8-475,2% -2,1% -24,4% -0,2% 0,0% Στατιστικές Διαφορές -1,1 9,9-1030,2% - 300,4% 37,7% 24,1% -4,7% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 1.843,4 2.164,5 17,4% 2,8% 0,9% 1,0% 0,9% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 490,5 607,7 23,9% 1,1% 4,9% 3,1% 2,9% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 522,9 694,6 32,8% 4,3% 2,6% 2,1% 2,1% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -32,4-86,9 168,4% 33,7% -13,5% -6,4% -5,4% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 1.811,0 2.077,5 14,7% 1,8% 1,5% 1,3% 1,1% Επίπτωση των καθαρών εξαγωγών -3,01-1,07 0,56 0,23 0,18 Επίπτωση της Εγχώριας ζήτησης 17,73 2,87 0,94 1,07 0,93 Πηγή: Eurostat και European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2017 και εκτιμήσεις Η υποτίμηση της λίρας αναμένεται να οδηγήσει σε αύξηση των εξαγωγών και μείωση των εισαγωγών Η μεγάλη υποτίμηση της Αγγλικής λίρας, που συνεπάγεται υποτίμηση και της Πραγματικής Σταθμισμένης Συναλλαγματικής Ισοτιμίας με βάση το σχετικό ΔΤΚ (REERCPI), αναμένεται να συμβάλλει στην ταχύτερη αύξηση των εξαγωγών Α&Υ από τις εισαγωγές Α&Υ, με αποτέλεσμα τη σημαντική θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ από τις καθαρές εξαγωγές. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις η επίπτωση αυτή θα ανέλθει στις 0,56 π.μ. το 2017, 0,23 π.μ. το 2018 και 0,18 π.μ. το 2019. Συνολικά, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει τώρα υποβαθμίσει (σε σχέση με τις προβλέψεις της τον Νοέμβριο 2016) τα αναμενόμενα αποτελέσματα από τη μεγάλη υποτίμηση της Αγγλικής λίρας τόσο στην εγχώρια ζήτηση (αρνητικά - περιοριστικά) όσο και στις καθαρές εξαγωγές (θετικά - ενισχυτικά). Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 36

Η εκτίμησή μας είναι ότι εάν η υποτίμηση της Αγγλικής λίρας (βλέπε τα Διαγράμματα 8 και 9), διατηρηθεί έως το 2018 και το 2019, μπορεί να συμβάλλει αφενός στην αύξηση των καθαρών εξαγωγών και, αφετέρου, στην αύξηση των επενδύσεων το 2018 και το 2019 κατά ποσοστό υψηλότερο από αυτό που εκτιμά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Από την άλλη πλευρά ενδέχεται να οδηγήσει στη μεγαλύτερη μείωση του ρυθμού αύξησης της ιδιωτικής κατανάλωσης από το 2018, μέσω της μείωσης των πραγματικών εισοδημάτων από την αύξηση του πληθωρισμού. αλλά και στην αύξηση των επενδύσεων και την μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης. Σημειώνεται ότι στο 9μηνο 2017 η αύξηση του ΑΕΠ του ΗΒ με στοιχεία διορθωμένα για την εποχικότητα ήταν 1,6%, με αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 1,76%, των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου κατά 2,6%, των εξαγωγών Α&Υ κατά 5,5% και των εισαγωγών Α&Υ κατά 3,0%. Σε κάθε περίπτωση, οι καθαρές εξαγωγές είχαν σημαντική θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ στο 9μηνο 2017 που αναμένεται να διατηρηθεί το 2017 ως σύνολο. Οι εξελίξεις αυτές καταγράφηκαν παρά το ότι οι δείκτες οικονομικού κλίματος (ESI) και καταναλωτικής εμπιστοσύνης στο ΗΒ εξακολουθούν να διαμορφώνονται σε πολύ 130 120 119 113 113 110 109 100 103 90 88 80 70 64 60 Oct-05 Apr-06 Oct-06 Apr-07 Διάγραμμα 16 Ηνωμένο Βασίλειο: Δείκτης Οικονομικού Κλίματος (ΕSΙ) Oct-07 Apr-08 Oct-08 Apr-09 Oct-09 Apr-10 Oct-10 Apr-11 Oct-11 Apr-12 Oct-12 Apr-13 Oct-13 Apr-14 Oct-14 Apr-15 Oct-15 Apr-16 Oct-16 Apr-17 Oct-17 10 07 05 00 01-04 -05-05 -10-09 -07-15 -20-25 -26-30 -35-35 -40 Oct-05 Apr-06 Oct-06 Apr-07 Διάγραμμα 17 Ηνωμένο Βασίλειο: Δείκτης Kαταναλωτικής Eμπιστοσύνης Oct-07 Apr-08 Oct-08 Apr-09 Oct-09 Apr-10 Oct-10 Apr-11 Oct-11 Apr-12 Oct-12 Apr-13 Oct-13 Apr-14 Oct-14 Apr-15 Oct-15 Apr-16 Oct-16 Apr-17 Oct-17 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Όσον αφορά τις πληρωμές για εισαγωγές υπηρεσιών του Ηνωμένου Βασιλείου ανήλθαν στα 176,8 δις το 2016 (σε σταθερές τιμές του 2010), σημειώνοντας αύξηση κατά 3,3% το 2016 και μ.ε.α. στην περίοδο 2009-2016 κατά 2,0%. Ωστόσο, στο 9μηνο 2017 οι πληρωμές αυτές διαμορφώθηκαν στα 132,13 εκατ. και ήταν μειωμένες κατά -0,6%. Είναι προφανές ότι η μεγάλη υποτίμηση της Αγγλικής λίρας άρχισε να έχει αρνητική επίπτωση στις πληρωμές για υπηρεσίες στο εξωτερικό από το 2017. Οι πληρωμές αυτές αποτελούσαν το 2016 το 8.0% του ΑΕΠ, ποσοστό που ήταν αυξημένο από το 7,4% του ΑΕΠ το 2011, αλλά μειωμένο από το 8,2% του ΑΕΠ το 2007. Η υποτίμηση της Αγγλικής λίρας μετά το 2007 και ιδιαίτερα μετά τον Μάιο του 2016, έχει, προφανώς, επηρεάσει και θα επηρεάσει πολύ περισσότερο στο μέλλον αρνητικά την εξέλιξη αυτών των δαπανών. Η υποτίμηση της λίρας έχει αρχίσει να έχει αρνητικές επιπτώσεις στις πληρωμές για υπηρεσίες από το εξωτερικό. Η αύξηση του ΑΕΠ του Ην. Βασιλείου περιορίζεται στο 1,5% το 2017, κάτω του 1,3% το 2018 και κάτω του 1,1% το 2019. Αυτό, σε συνδυασμό και με τη μεγάλη υποτίμηση της Αγγλικής λίρας, θα συμβάλουν στη μείωση των δαπανών των κατοίκων του ΗΒ για εισαγωγές υπηρεσιών, τουλάχιστον το 2017 (9μηνο: -0,6%) και το 2018. Η προοπτική αυτή ενισχύεται και από την πρόβλεψη ότι η ανάπτυξη του Ην. Βασιλείου το 2017 και το 2018 αναμένεται να 37 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης

προέλθει σε σημαντικό βαθμό από τη μείωση του ελλείμματος των καθαρών εξαγωγών (δηλαδή από υψηλό ρυθμό αύξησης των εξαγωγών με ταυτόχρονη σημαντική μείωση του ρυθμού αύξησης των εισαγωγών Α&Υ), όπως φαίνεται στον Πίνακα 8. 6.3. Η οικονομία της Γαλλίας Γαλλία: ανάπτυξη μέσω εγχώριας ζήτησης Όπως φαίνεται στον Πίνακα 9, το ΑΕΠ της Γαλλίας αυξήθηκε κατά 8,3% (μ.ε.α. 1,1%) στην περίοδο 2009-2016 (χαμηλότερη αύξηση από τη Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο). Κινητήριος μοχλός αυτής της ανάπτυξης ήταν και στη Γαλλία η εγχώρια ζήτηση (συμπεριλαμβανομένης και της αύξησης των αποθεμάτων), η οποία συνέβαλε στην αύξηση του ΑΕΠ στην περίοδο αυτή κατά 9,87 π.μ., ενώ οι καθαρές εξαγωγές (εξαγωγές μείον εισαγωγές) είχαν αρνητική επίπτωση κατά -1,6 π.μ. Πίνακας 9 ΑΕΠ της Γαλλίας (Δισεκατομμύρια, σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 % Δ 2016/2009 2016 2017 2018 2018 Συνολική Κατανάλωση 1.571,9 1.695,5 7,9% 1,9% 1,1% 1,5% 1,4% Ιδιωτική Κατανάλωση 1.101,7 1.180,9 7,2% 2,2% 1,1% 1,4% 1,4% Δημόσια κατανάλωση 470,2 514,6 9,4% 1,3% 1,2% 1,7% 1,3% Επενδύσεις 432,1 465,0 7,6% 2,8% 3,2% 3,6% 2,9% Μεταβολή Αποθεμάτων -8,4 28,5-438,2% -10,8% 25,2% -9,0% 0,0% Στατιστικές Διαφορές -0,4-0,5 9,7% -54,9% -100,0% 0,0% 0,0% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 1.995,2 2.188,6 9,7% 1,9% 1,9% 1,8% 1,7% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 477,4 637,7 33,6% 1,8% 3,1% 4,0% 4,2% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 512,6 704,2 37,4% 4,2% 3,9% 4,0% 4,2% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -35,2-66,5 88,9% 34,0% 11,6% 4,0% 4,2% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 1.960,0 2.122,1 8,3% 1,2% 1,6% 1,7% 1,6% Επίπτωση των καθαρών εξαγωγών -1,60-0,81-0,36-0,14-0,15 Επίπτωση της Εγχώριας ζήτησης 9,87 1,99 1,96 1,84 1,74 Πηγή: Eurostat, European Commission, Economic Forecasts, Winter 2016 4 Σημειώνεται ότι στην περίοδο 2007-2016 η μ.ε.α. των εισαγωγών Α&Υ στη Γαλλία ήταν 2,6%, ενώ των εξαγωγών Α&Υ ήταν 2,1% και του ΑΕΠ μόνο 0,6%. Η μ.ε.α. των πληρωμών για εισαγωγές υπηρεσιών ήταν 5,1%. Αυτό συνέβη διότι η αύξηση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών της Γαλλίας με τον σημαντικό ετήσιο ρυθμό 4,4% στην περίοδο 2009-2016 ήταν χαμηλότερη από την αντίστοιχη αύξηση των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών κατά 4,7%, με συνέπεια την αύξηση του ελλείμματος των καθαρών εξαγωγών, δηλαδή του ελλείμματος του εξωτερικού ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών (ΕΙΑ&Υ) της Γαλλίας κατά 88,9%) 4. Και εδώ φαίνεται η διαφορά της κατεύθυνσης της οικονομικής πολιτικής στη Γαλλία από εκείνη στη Γερμανία. Στη Γαλλία το ήδη υπάρχον έλλειμμα του ΕΙΑ&Υ αυξάνεται με το χρόνο και, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα συνεχίσει να αυξάνεται και στην περίοδο 2017-2019. Αντίθετα, στη Γερμανία το ήδη υπάρχον σημαντικό πλεόνασμα του ΕΙΑ&Υ αυξάνεται με το χρόνο έως το 2015, με μικρή μείωσή του μόνο το 2016 και με προοπτική να μειωθεί περαιτέρω ελαφρά το 2017 και το 2018 (παραμένοντας ωστόσο σε πολύ υψηλό επίπεδο). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η μείωση του πλεονάσματος του ΕΙΑ&Υ της Γερμανίας δεν θα αντικατοπτριστεί σε μείωση αλλά με αύξηση του ελλείμματος του ΕΙΑ&Υ της Γαλλίας. Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 38

Η μ.ε.α. της ιδιωτικής κατανάλωσης της Γαλλίας στην περίοδο 2009-2016 ήταν 1,0%, που συνεπάγεται και εδώ μικρή σχετικά αύξηση του ποσοστού αποταμίευσης των νοικοκυριών, αφού το ποσοστό της ιδιωτικής κατανάλωσης στο ΑΕΠ μειώθηκε από 56,2% το 2009 στο 55,6% το 2016 και στο 55,4% το 2017, με περαιτέρω πτώση του στο 55,1% του ΑΕΠ το 2019. Όμως στη 2ετία 2015-2016, η συνολική κατανάλωση (ιδιωτική και δημόσια) σημείωσε ρυθμό αύξησης 1,4% και 2,2% αντίστοιχα, υψηλότερο από το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ (2015: 1,1%, 2016: 1,2%). Αυτή η εξέλιξη εκτιμάται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι δεν θα συνεχιστεί στην 3ετία 2017-2019 όπου η αύξηση της συνολικής κατανάλωσης θα είναι χαμηλότερη από την αύξηση του ΑΕΠ (Πίνακας 9.). Από την άλλη πλευρά, οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου που αυξήθηκαν κατά 2,8% το 2016 αναμένεται να συνεχίσουν να αυξάνονται με ρυθμό σχεδόν τριπλάσιο από το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ (2017: 3,2%, 2018: 3,6, 2019: 2,9). Όσον αφορά τις καθαρές εξαγωγές, που είχαν σημαντική αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -0,81 π.μ. το 2016, αναμένεται από την ΕΕ να συνεχίσουν να επιδρούν αρνητικά στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -0,36 π.μ. το 2017 και κατά -0,14 π.μ. το 2018 και -0,15 π.μ. το 2019. Σημειώνεται ότι στο 9μηνο 2017 η αύξηση του ΑΕΠ της Γαλλίας με στοιχεία διορθωμένα για την εποχικότητα ήταν 1,71%, με αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 1,1%, των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου κατά 3,3%, των εξαγωγών Α&Υ κατά 2,9% και των εισαγωγών Α&Υ κατά 4,4%. Οι καθαρές εξαγωγές είχαν και στη Γαλλία σημαντική αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ στο 9μηνο 2017 που εκτιμάται ότι θα διατηρηθεί και το 2017. Όσον αφορά τις πληρωμές για εισαγωγές υπηρεσιών των κατοίκων της Γαλλίας ανήλθαν στα 194,1 δις το 2016 (σε σταθερές τιμές του 2010), σημειώνοντας μ.ε.α. στην περίοδο 2009-2016 κατά 7,0%. Στο 9μηνο 2017 ανήλθαν στα 146,5 δις και ήταν αυξημένες κατά 1,1% σε ετήσια βάση. Οι πληρωμές αυτές αποτελούσαν το 2016 το 9,0% του ΑΕΠ, ποσοστό που ήταν σημαντικά αυξημένο από το 7,1% του ΑΕΠ το 2012 και από το 6,0% του ΑΕΠ το 2009. Οι δαπάνες των κατοίκων της Γαλλίας για εισαγωγές υπηρεσιών από το εξωτερικό αυξάνονται κατά ποσοστό 7,0% ετησίως στην περίοδο 2009-2016, πολύ πάνω από το ποσοστό αύξησης του ΑΕΠ της χώρας σε σταθερές τιμές 2010 (1,1%). Με βάση το ρυθμό αύξηση του ΑΕΠ της Γαλλίας (Πίνακας 9.) που αναμένεται 1,6% το 2017, 1,7 το 2018 και 1,6% το 2019, ο ρυθμός αύξηση των δαπανών των κατοίκων της για εισαγωγές υπηρεσιών αναμένεται να διατηρηθεί σε υψηλά (αλλά χαμηλότερα από ότι στο παρελθόν) επίπεδα, γύρω στο 3,5%. Η προοπτική αυτή ενισχύεται και από την πρόβλεψη ότι η ανάπτυξη της Γαλλίας το 2017-2019 αναμένεται να προέλθει κατά κύριο λόγο από την εγχώρια ζήτηση, με περαιτέρω αύξηση του ελλείμματος του ΕΙΑ&Υ της. Από τα Διαγράμματα 18 και 19 προκύπτει ότι ο Δείκτης Οικονομικού Κλίματος (ESI) στη Γαλλία έχει ανέλθει τώρα, μετά τις εκλογές του Απριλίου και του Ιουνίου, στις 112 μον. τον Νοέμβριο 2017, από 109,8 μον. τον Ιούν.2017, 106,1 μον. τον Φεβρ. 2017 και από το 101,6 μον. τον Οκτώβριο 2016, δείχνοντας τη σημαντική βελτίωση του οικονομικού κλίματος στη Γαλλία. Αυτό το επίπεδο του Δείκτη δικαιολογεί τις προβλέψεις για υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης, στο 1,6%-1,9% το 2017 και άνω του 1,6% το 2018 και το 2019. Αυτό προκύπτει και από τη σημαντική βελτίωση του δείκτη καταναλωτικής εμπιστοσύνης (ΔΚΕ), ο οποίος είχε ανακάμψει στο 0,5 τον Ιούνιο 2017, από το χαμηλό -9,5 τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο 2017, -14,6 τον Οκτώβριο 2016 και από το χαμηλό του -30,9 τον Ιούνιο 2013. Μετά τον Ιούνιο 2017, ο δείκτης ΔΚΕ επιδεινώθηκε και πάλι στο -9,5 τον Οκτώβριο 2017, για να σημειώσει νέα βελτίωση στο - Γαλλία: η αύξηση εισαγωγών υπηρεσιών μεγαλύτερη από αυτήν του ΑΕΠ Γαλλία: βελτίωση δεικτών επιχειρηματικού κλίματος και καταναλωτικής εμπιστοσύνης 39 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης

3,4 τον Νοέμβριο 2017. Και αυτός ο δείκτης, παρά τις διακυμάνσεις, σηματοδοτεί βελτίωση του κλίματος στη Γαλλία στο 3ο και στο 4ο 3μηνο 2017 και πιθανώς δικαιολογεί υψηλότερη αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης το 2017, από το 1,1% που προβλέπει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Σημειώνεται ότι η κατανάλωση στη Γαλλία και σε άλλες χώρες της Ζώνης του Ευρώ ενισχύεται από τη συνεχιζόμενη εξαιρετικά διευκολυντική νομισματική πολιτική της ΕΚΤ και από τη διατήρηση της τιμής του πετρελαίου σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. Διάγραμμα 18 Γαλλία: Δείκτης Οικονομικού Κλίματος (ΕSΙ) 130 120 115 112 110 100 102 90 86 80 70 74 60 Oct-05 Apr-06 Oct-06 Apr-07 Oct-07 Apr-08 Oct-08 Apr-09 Oct-09 Apr-10 Oct-10 Apr-11 Oct-11 Apr-12 Oct-12 Apr-13 Oct-13 Apr-14 Oct-14 Apr-15 Oct-15 Apr-16 Oct-16 Apr-17 Oct-17 Διάγραμμα 19 Γαλλία: Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης 10 5 0 2 0.5-3.4-5 -10 - -15-14.6-20 -18.5-25 -30-30.9-35 -40-37 Oct-05 Apr-06 Oct-06 Apr-07 Oct-07 Apr-08 Oct-08 Apr-09 Oct-09 Apr-10 Oct-10 Apr-11 Oct-11 Apr-12 Oct-12 Apr-13 Oct-13 Apr-14 Oct-14 Apr-15 Oct-15 Apr-16 Oct-16 Apr-17 Oct-17 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή 6.4. Η οικονομία της Ιταλίας Ιταλία: Μείωση ΑΕΠ κατά -7% μεταξύ 2007 και 2016 λόγω μεγάλης πτώσης επενδύσεων και κατανάλωσης Όπως φαίνεται στον Πίνακα 10., η οικονομία της Ιταλίας κατέγραψε πτώση του ΑΕΠ της στην περίοδο 2009-2016 κατά -0,31%, ενώ στην περίοδο 2007-2016 η πτώση του ΑΕΠ ήταν -7,0%. Η πτώση του ΑΕΠ στην περίοδο 2009-2016 οφείλεται στη σημαντική πτώση της εγχώριας ζήτησης κατά -4,1%, με πτώση των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου κατά -15,4% και πτώση της συνολικής κατανάλωσης κατά -2,1%. Αντίθετα, οι καθαρές εξαγωγές είχαν θετική επίπτωση στη μεταβολή του ΑΕΠ κατά 3,84 π.μ. συνολικά στην περίοδο 2009-2016. Το πρόγραμμα προσαρμογής που εφάρμοσε η Ιταλία σε αυτή την περίοδο συνέβαλε στη μετατροπή του ελλείμματος του ΕΙΑ&Υ που ανερχόταν στα 26,2 δις το 2009, σε πλεόνασμα ύψους 34,5 δις το 2016. Αυτό συνέβη διότι η αύξηση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών της Ιταλίας με τον σημαντικό μέσο ετήσιο ρυθμό 4,2% στην περίοδο 2009-2016 ήταν μεγαλύτερη από την αντίστοιχη αύξηση των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών κατά 2,0%. Σημειώνεται, ωστόσο, ότι το 2014, το 2015 και το 2016 οι καθαρές εξαγωγές της Ιταλίας (ΕΙΑ&Υ) είχαν αρνητική επίπτωση στη μεταβολή του ΑΕΠ κατά -0,05, -0,47 και -0,14 π.μ. αντίστοιχα, καθώς η ανάκαμψη της οικονομίας κατά 0,1% το 2014, 0,7% το 2015 και κατά 0,9% το 2016 στηρίχθηκε αποκλειστικά στην ανάκαμψη της εγχώριας ζήτησης. Γενικά, θα μπορούσε να λεχθεί ότι η Ιταλία είναι μια χώρα που δεν είναι ούτε πλεονασματική (όσον αφορά το ΕΙΑ&Υ της), ούτε ελλειμματική. Τα μικρά σχετικά ελλείμματα που καταγράφονται σε κάποια περίοδο αντιστρέφονται από αντίστοιχα πλεονάσματα στην επόμενη περίοδο. Το υψηλό δημόσιο χρέος της που ανήλθε στο 133% του ΑΕΠ το 2016, χρηματοδοτείται σε μεγάλο βαθμό από την εγχώρια αποταμίευση και ειδικότερα από τις Ιταλικές τράπεζες, ενώ η συμβολή των ξένων επενδυτών έχει μειωθεί σημαντικά. Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 40

Πίνακας 10 ΑΕΠ της Ιταλίας (Δισεκατομμύρια, σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 % Δ 2016/2009 2016 2017 2018 2019 Συνολική Κατανάλωση 1.293,1 1.265,8-2,1% 1,3% 1,3% 0,9% 0,8% Ιδιωτική Κατανάλωση 967,3 952,1-1,6% 1,5% 1,4% 1,1% 0,9% Δημόσια κατανάλωση 325,8 313,7-3,7% 0,5% 0,7% 0,3% 0,3% Επενδύσεις 321,8 272,2-15,4% 2,8% 2,5% 3,8% 2,7% Μεταβολή Αποθεμάτων -9,3 0,5-105,9% -93,5% 284,7% 81,0% 0,0% Στατιστικές Διαφορές -1,5 0,0-100,1% -100,1% - -4,8% 0,0% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 1.604,1 1.538,5-4,1% 1,1% 1,7% 1,5% 1,1% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 361,5 481,0 33,1% 2,4% 4,8% 3,8% 3,3% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 387,7 446,6 15,2% 3,1% 5,9% 4,7% 3,8% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -26,2 34,5-231,8% -5,9% -8,5% -9,7% -5,4% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 1.577,9 1.573,0-0,31% 0,9% 1,5% 1,3% 1,0% Επίπτωση των καθαρών εξαγωγών 3,84-0,14-0,19-0,19-0,09 Επίπτωση της Εγχώριας ζήτησης -4,15 1,08 1,69 1,49 1,10 Πηγή: Eurostat, European Commission, Economic Forecasts, Autumn 2016 Η ιδιωτική κατανάλωση της Ιταλίας στην περίοδο 2009-2016 σημείωσε πτώση κατά -1,6%, που συνεπάγεται και εδώ μικρή σχετικά αύξηση του ποσοστού αποταμίευσης των νοικοκυριών, αφού το ποσοστό της ιδιωτικής κατανάλωσης στο ΑΕΠ μειώθηκε από 61,3% το 2009 στο 60,3% το 2016. Και στη Ιταλία, στη 2ετία 2015-2016 η συνολική κατανάλωση (ιδιωτική και δημόσια) σημείωσε ρυθμό αύξησης 1,0% και 1,3% αντίστοιχα, υψηλότερο από το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ (2015: 0,7%, 2016: 0,9%). Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2017-2019 η αύξηση της συνολικής κατανάλωσης θα είναι ελαφρά χαμηλότερη από την αύξηση του ΑΕΠ (Πίνακας 10.). Από την άλλη πλευρά, οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου που αυξήθηκαν κατά 2,8% το 2016 αναμένεται να συνεχίσουν να αυξάνονται με πολύ υψηλότερο ρυθμό από το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ. Όσον αφορά τις καθαρές εξαγωγές, που είχαν αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -0,47 π.μ. το 2015 και κατά -0,14 π.μ. το 2016, αναμένεται από την ΕΕ να συνεχίσουν να επιδρούν αρνητικά στην αύξηση του ΑΕΠ της Ιταλίας κατά -0,19 π.μ. το 2017 και το 2018 και κατά - 0,09 π.μ. το 2019. Μόνο με την πολιτική των μηδενικών επιτοκίων και της ποσοτικής ενίσχυσης της ρευστότητας στην εγχώρια οικονομία που ακολουθεί η ΕΚΤ από το τα μέσα του 2015, από την οποία έχουν επωφεληθεί στο μέγιστο βαθμό και οι Ιταλικές Τράπεζες, η εγχώρια ζήτηση είχε θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ στην Ιταλία το 2015 και το 2016 και αναμένεται να έχει την ίδια θετική επίπτωση και το 2017 και το 2018. Σημειώνεται ότι στο 9μηνο 2017 η αύξηση του ΑΕΠ της Ιταλίας με στοιχεία διορθωμένα για την εποχικότητα ήταν 1,53%. Όσον αφορά στις πληρωμές για εισαγωγές υπηρεσιών των κατοίκων της Ιταλίας, ανήλθαν στα 82,77 δις το 2016 (σε σταθερές τιμές του 2010), σημειώνοντας μ.ε.α. στην περίοδο 2009-2016 κατά 0,0%. Οι πληρωμές αυτές αποτελούσαν το 2016 το 5,3% του ΑΕΠ, όπως και το 2011, από το 5,8% του ΑΕΠ το 2007. Συνολικά, οι δαπάνες των κατοίκων της Ιταλίας για εισαγωγές υπηρεσιών από το εξωτερικό ήταν μειωμένες το 2016 κατά -15,9% (σε σταθερές τιμές του 2010) έναντι του 2007, ενώ το ΑΕΠ της χώρας ήταν μειωμένο στην ίδια περίοδο κατά -7,0%. Δεδομένου ότι, όπως φαίνεται στον Πίνακα 4.7., η αύξηση του ΑΕΠ της Ιταλίας αναμένεται να ανέλθει στο 0,9% το 2017 και στο 1,1% το 2018, οι δαπάνες των κατοίκων της για εισαγωγές υπηρεσιών αναμένεται να διαμορφωθούν στα επίπεδα του 2016. Ιταλία: ανάκαμψη ΑΕΠ κατά +1,53% το 9μηνο 2017 Ιταλία: στασιμότητα στις εισαγωγές υπηρεσιών από το 2009 και πτώση κατά -15,9% από το 2007. 41 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης

Διάγραμμα 20 Ιταλία: Δείκτης Οικονομικού Κλίματος (ΕSΙ) 130 120 112 110 110 112 106 100 90 80 79 70 74 60 Nov-05 May-06 Nov-06 May-07 Nov-07 May-08 Nov-08 May-09 Nov-09 May-10 Nov-10 May-11 Nov-11 May-12 Nov-12 May-13 Nov-13 May-14 Nov-14 May-15 Nov-15 May-16 Nov-16 May-17 Nov-17 Διάγραμμα 21. Ιταλία: Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης 5 0 0.1-5 -6-7.8-10 -15-15.9-16.3-20 -25-30 -35-32 -40-41.5-45 Nov-05 May-06 Nov-06 May-07 Nov-07 May-08 Nov-08 May-09 Nov-09 May-10 Nov-10 May-11 Nov-11 May-12 Nov-12 May-13 Nov-13 May-14 Nov-14 May-15 Nov-15 May-16 Nov-16 May-17 Nov-17 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ιταλία: μεγάλες διακυμάνσεις των δεικτών επιχειρηματικού κλίματος και καταναλωτικής εμπιστοσύνης, λόγω εγχώριων και διεθνών πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων Από τα Διαγράμματα 20 και 21 προκύπτει ότι ο Δείκτης Οικονομικού Κλίματος (ESI) στη Ιταλία που είχε ανακάμψει στις 109,8 μον. τον Δεκέμβριο 2015, από το χαμηλό των 79,8 μον. τον Σεπτέμβριο 2012, υποχώρησε στη συνέχεια στις 103,7 μον. τον Μάρτιο 2016 λόγω της χρηματιστηριακής κρίσης τον Ιαν.-Φεβρ. 2016 που επηρέασε ιδιαίτερα τις Ιταλικές Τράπεζες, αλλά ανέκαμψε και πάλι στο 108,4 τον Μάιο 2016 για να μειωθεί και πάλι στο 103,1 τον Ιούλιο 2016, λόγω του Brexit και την νέα διαταραχή στον τραπεζικό τομέα της Ιταλίας. Τον Νοέμβριο και το Δεκέμβριο 2016 ο δείκτης διατηρήθηκε στο 104,1 παρά τις αρνητικές επιπτώσεις στη χώρα από το αρνητικό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος για τη Συνταγματική μεταρρύθμιση που οδήγησε στην παραίτηση του Ιταλού Πρωθυπουργού. Στη συνέχεια σημειώθηκε περαιτέρω μικρή βελτίωση στο 105,7 τον Φεβρουάριο 2017, λόγω της βελτίωσης των προοπτικών ανάπτυξης των Ευρωπαϊκών οικονομιών και διατηρήθηκε στο 106,1 τον Ιούνιο 2017 για να ανέλθει στο υψηλό 112,1 τον Νοέμβριο 2017. Γενικά, το επίπεδο του Δείκτη ESI στην Ιταλία στο 11μηνο 2017 δικαιολογεί τις αναβαθμισμένες προβλέψεις για αύξηση του ΑΕΠ της χώρας κατά 1,5% το 2017 και κατά 1,3% το 2018. Επίσης, ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης είχε ανακάμψει στο +0,1 τον Ιανουάριο 2016, από το χαμηλό του -41,5 τον Ιούν.2012 (λόγω της κρίσης τότε στις αγορές κρατικών ομολόγων της Ιταλίας ως αποτέλεσμα της ελληνικής κρίσης), αλλά σημείωσε νέα πτώση στο -6,6 τον Μάρτιο 2016 εξαιτίας της προαναφερθείσας χρηματιστηριακής διόρθωσης. Μεγαλύτερη επιδείνωση του δείκτη σημειώθηκε μετά το Brexit, με την πτώση του στο -12,9 τον Αύγουστο 2016 και διατηρήθηκε στα επίπεδα αυτά έως τον Ιανουάριο 2017, για να επιδεινωθεί ακόμη περισσότερο στο -14,6 τον Φεβρουάριο 2017 και για να μειωθεί τελικά περαιτέρω στο -16,3 τον Ιούνιο 2017. Στη συνέχεια, άρχισε σταδιακά η βελτίωση του ΔΚΕ στην Ιταλία στο -12,1 τον Αύγουστο 2017 και στο -7,8 τον Νοέμβριο 2017. Σε κάθε περίπτωση και αυτός ο δείκτης σηματοδοτεί την αναβαθμισμένη πρόβλεψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για μικρή αύξηση της ιδιωτικής κατά 1,3% το 2017 (από 0,8% που πρόβλεπε έως τον Ιούνιο 2017) και κατά 0,9% το 2018, μετά την αύξησή της κατά 1,4% το 2016 και κατά 0,4% το 2014. Πάντως, στο 1ο 6μηνο 2017 η αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης στην Ιταλία ήταν 1,4% με εποχικά διορθωμένα στοιχεία. Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 42

6.5. Η οικονομία της Βουλγαρίας Η οικονομία της Βουλγαρίας, από την οποία προέρχεται το 7,7% των ξένων τουριστών που επισκέφθηκε την Ελλάδα το 2015, βρίσκεται σε πορεία ανάκαμψης της οικονομίας της από το 2010, ενώ σημείωσε σημαντική αύξηση του ΑΕΠ της κατά 3,6% το 2015, 3,9% το 2016 και 3,9% το 2017, που ήταν σημαντικά υψηλότερη ανάπτυξη από ότι αναμενόταν από τους διεθνείς οργανισμούς (Πίνακας 11.). Βουλγαρία: σε πορεία οικονομικής ανάπτυξης από το 2010 Πίνακας 11 ΑΕΠ της Βουλγαρίας (Εκατ., σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 % Δ 2016/2009 2016 2017 2018 2018 Συνολική Κατανάλωση 30.231,4 34.357,8 13,6% 3,3% 4,2% 3,8% 3,5% Ιδιωτική Κατανάλωση 24.056,5 27.774,1 15,5% 3,6% 4,6% 3,8% 3,5% Δημόσια κατανάλωση 6.174,9 6.583,7 6,6% 2,2% 2,7% 3,9% 2,8% Επενδύσεις 10.312,9 8.212,0-20,4% -6,6% 3,5% 3,9% 3,8% Μεταβολή Αποθεμάτων 374,1 194,3-48,1% 145,0% 0,0% 0,0% 0,0% Στατιστικές Διαφορές 1,0 80,4 7940,0% 5260,0% 13,2% 26,4% 43,5% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 40.919,4 42.844,5 4,7% 1,7% 4,1% 3,9% 3,5% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 17.275,4 28.480,6 64,9% 8,1% 5,2% 4,9% 5,0% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 20.463,8 28.424,4 38,9% 4,5% 5,5% 5,0% 4,9% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -3.188,4 56,2-101,8% -106,5% -146,5% 119,6% -49,8% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 37.731,0 42.900,7 13,7% 3,9% 3,9% 3,8% 3,6% Επίπτωση των καθαρών εξαγωγών 8,60 2,23-0,19-0,07 0,06 Επίπτωση της Εγχώριας ζήτησης 5,10 1,71 4,09 3,87 3,54 Πηγή: Eurostat, European Commission, Economic Forecasts, Spring 2017 Η μέση ετήσια αύξηση (μ.ε.α.) του ΑΕΠ της στην περίοδο 2009-2016 ήταν στο 1,85% και συνολικά το ΑΕΠ σε σταθερές τιμές του 2010 ήταν το 2016 κατά 13,7% υψηλότερο από το 2009. Αυτή η αύξηση του ΑΕΠ οφείλεται κατά 8,6 π.μ. στις καθαρές εξαγωγές, δηλαδή στη μετατροπή του ελλείμματος του ΕΙΑ&Υ της Βουλγαρίας ύψους 3,19 δις το 2009 σε πλεόνασμα ύψους 56,2 εκατ. το 2016. Η επίπτωση της Εγχώριας Ζήτησης στην περίοδο 2009-2016 ανήλθε στις 5,07 π.μ.. Σημειώνεται, ωστόσο, ότι αυτή η αύξηση της εγχώριας ζήτησης κατά 4,7% το 2016 έναντι του 2009, οφείλεται αποκλειστικά στην αύξηση της συνολικής κατανάλωσης κατά 15,5%, ενώ οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου ήταν μειωμένες στην ίδια περίοδο κατά -20,4%. Όλα αυτά συνέβησαν υπό την επίδραση του προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής και σταθερότητας με πολύ χαμηλά ελλείμματα στη Γενική Κυβέρνηση (-0,4% του ΑΕΠ το 2016) που εφαρμόζει συστηματικά η Βουλγαρία, για στήριξη του νομίσματός της (του lev ή BGN) που διατηρείται ακλόνητα σε σταθερή ισοτιμία με το Ευρώ (1,95583 BGN/EUR) από τον Ιούλιο του 1999. Το πρόγραμμα προσαρμογής έχει οδηγήσει σε ταχεία μέση ετήσια άνοδο των εξαγωγών Α&Υ της Βουλγαρίας κατά 7,4% ετησίως στην περίοδο 2009-2016, ενώ η αντίστοιχη αύξηση των εισαγωγών Α&Υ της περιορίστηκε στο 4,8% ετησίως. Ως αποτέλεσμα το ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών της Βουλγαρίας που ήταν ελλειμματικό κατά 6,5 δις (16,5% του ΑΕΠ) το 2008 και κατά 3,19 δις το 2009, έχει μειωθεί δραστικά στα 0,87 δις το 2015 και είχε μετατραπεί σε πλεόνασμα ύψους 56,2 εκατ. το 2016 (Πίνακας 11). Έτσι, στη Βουλγαρία οι καθαρές εξαγωγές είχαν θετική επίπτωση στην ανάπτυξη κατά 2,85 π.μ. το 2013, -1,3 π.μ. το 2014, 0,06 π.μ. το 2015, και κατά 2,23 π.μ. το 2016. Η εγχώρια ζήτηση στη Βουλγαρία μετά το 2013, όπου είχε αρνητική επίπτωση Βουλγαρία: ανάπτυξη με αυστηρή δημοσιονομική πολιτική και σταθερή ισοτιμία με το Ευρώ 43 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης

στην αύξηση του ΑΕΠ κατά -1,98 π.μ., στη συνέχεια είχε σημαντική θετική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ κατά 2,63 π.μ. το 2014 και κατά 3,56 π.μ. το 2015 και 1,71 π.μ. το 2016. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Βουλγαρία διατήρησε τον θετικό ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ της στην περίοδο 2010-2015 με την Ελλάδα σε βαθιά ύφεση. Η πολιτική προσαρμογής που εφαρμόζει συστηματικά από το 1999 συνέβαλε στην προσέλκυση σημαντικών Ξένων Άμεσων Επενδύσεων στη Βουλγαρία, σε μεγάλο βαθμό από την Ελλάδα, ιδιαίτερα στην περίοδο 2000-2009. Στη συνέχεια, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται και το γεγονός ότι το 2011 οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου στη Βουλγαρία ήταν μειωμένες κατά -35,2% έναντι του 2008, και ότι η αύξησή τους στα επόμενα έτη ήταν ελάχιστη. Έτσι, το 2016 οι επενδύσεις αυτές (και οι ΞΑΕ) ήταν ακόμη κατά -30,5% χαμηλότερες από το 2008. Επομένως, από τα στοιχεία αυτά δεν προκύπτει το συχνά προβαλλόμενο επιχείρημα στη χώρα μας ότι ένας μεγάλος αριθμός ελληνικών επιχειρήσεων μεταφέρθηκε στη Βουλγαρία τα τελευταία χρόνια. Το γεγονός είναι ότι η ανάπτυξη στη Βουλγαρία στην περίοδο 2009-2016 οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αύξηση της ιδιωτικής και τις δημόσιας κατανάλωσης και σε μικρότερο βαθμό στις καθαρές εξαγωγές. Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου ήταν μειωμένες και είχαν σημαντική αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ. Το 2017 η αύξηση του ΑΕΠ στη Βουλγαρία ανήλθε στο 3,7%, 3.7% και 3,9% αντίστοιχα στο 1ο, 2ο και 3ο 3μηνο 2017. Στο 1ο 6μηνο 2017, η αύξηση του ΑΕΠ ήταν 3,7%, της ιδιωτικής κατανάλωσης 4,5%, των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου 0,6%, των επενδύσεων σε αποθέματα 249,8%, των εξαγωγών Α&Υ 4,6% και των εισαγωγών Α&Υ 4,8%. 125 120 115 110 105 100 95 90 85 80 118 Διάγραμμα 22 Βουλγαρία: Δείκτης οικονομικού κλίματος (ESI) 86 Jul-07 Nov-07 Mar-08 Jul-08 Nov-08 Mar-09 Jul-09 Nov-09 Mar-10 Jul-10 Nov-10 Mar-11 Jul-11 Nov-11 Mar-12 Jul-12 Nov-12 Mar-13 Jul-13 Nov-13 Mar-14 Jul-14 Nov-14 Mar-15 Jul-15 Nov-15 Mar-16 Jul-16 Nov-16 Mar-17 Jul-17 Nov-17 96 109 107 111 0-10 -20-30 -40-50 -60 Διάγραμμα 23 Βουλγαρία: Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης -50-47.1-42.5-27.4-22.5-22.4 Jul-07 Nov-07 Mar-08 Jul-08 Nov-08 Mar-09 Jul-09 Nov-09 Mar-10 Jul-10 Nov-10 Mar-11 Jul-11 Nov-11 Mar-12 Jul-12 Nov-12 Mar-13 Jul-13 Nov-13 Mar-14 Jul-14 Nov-14 Mar-15 Jul-15 Nov-15 Mar-16 Jul-16 Nov-16 Mar-17 Jul-17 Nov-17 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Βουλγαρία: βελτίωση δεικτών επιχειρηματικού κλίματος και καταναλωτικής εμπιστοσύνης Στα διαγράμματα 22 και 23 φαίνεται ότι τόσο το οικονομικό κλίμα όσο και η καταναλωτική εμπιστοσύνη στη Βουλγαρία βρίσκονταν σε ανοδική πορεία έως τις αρχές του 2017, υποχώρησαν ελαφρά στο 1ο 6μηνο 2017, για να επανέλθουν σε ανοδική πορεία στην περίοδο Ιουλίου-Νοεμβρίου 2017. Τον Νοέμβριο 2017 βρίσκονται στα ανώτατα επίπεδά τους και είναι πια σε συμφωνία με τις εξελίξεις όσον αφορά τη σημαντική αύξηση του ΑΕΠ και τις ιδιωτικής κατανάλωσης στο 9μηνο 2017, καθώς και με την εκτιμώμενη (από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή) σταθερά υψηλή ανάπτυξη της οικονομίας της Βουλγαρίας στην 3ετία 2017-2019. Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 44

6.5.1. Η οικονομία της ΠΓΔΜ Ανάλογες με τη Βουλγαρία είναι και οι προοπτικές των τουριστικών αφίξεων και των εισπράξεων της Ελλάδος από την ΠΓΔΜ που, σημειωτέο, έχει ανέλθει στην 1η θέση των αφίξεων (όχι όμως των διανυκτερεύσεων και των εσόδων) με βάση την Έρευνα Συνόρων, ενώ οι εισπράξεις από τη χώρα αυτή ανήλθαν στα 247,1 εκατ. το 2015. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 12, η οικονομία της ΠΓΔΜ, το ΑΕΠ της οποίας ανήλθε μόλις στα 8,21 δις το 2016, αναπτύχθηκε κατά 3,8% το 2015 και κατά 2,4% το 2016 και εκτιμάται (από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή) ότι θα σημειώσει αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,7% το 2017 (από 2,9% που εκτιμούσε τον Μάιο 2017), κατά 2,7% το 2018 και κατά 3,2% το 2019. Βασικός μοχλός της αύξησης του ΑΕΠ κατά 19,4% το 2016 έναντι του 2009 ήταν η μεγάλη αύξηση της εγχώριας ζήτησης (συμβολή στην αύξηση κατά 19,4 π.μ.), ενώ η αύξηση των εξαγωγών της χώρας αντισταθμίζεται με την εξίσου μεγάλη αύξηση και των εισαγωγών της, με τη συμβολή των καθαρών εξαγωγών στην αύξηση του ΑΕΠ να περιορίζεται στις 0,01 π.μ. στην περίοδο 2009-2016. Σημειώνεται η εκτίμηση για μεγάλη αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 3,7% το 2017, 3,5% το 2018 και κατά 3,4% το 2019, μετά την αύξησή της κατά 3,7% το 2015 και κατά 4,2% το 2016. Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου αναμένεται να σημειώσουν πτώση κατά -2,2% το 2017 (από +3,5% που ήταν η εκτίμηση τον Μάιο 2017), και να αυξηθούν κατά 2,2% το 2018 (από +4,3% που ήταν η εκτίμηση τον Μάιο 2017), μετά την αύξησή τους 1,0% το 2016, κατά 3,6% το 2015 και κατά 4,0% το 2014. ΠΓΔΜ: ανάπτυξη μέσω εγχώριας ζήτησης Πίνακας 12 ΑΕΠ της ΠΓΔΜ (Εκατ., σταθερές τιμές 2010) 2009 2016 % Δ 2016/2009 2016 2017 2018 2018 Συνολική Κατανάλωση 6.523,4 7.229,0 10,8% 3,6% 3,2% 3,1% 3,5% Ιδιωτική Κατανάλωση 5.174,4 5.783,0 11,8% 4,2% 3,7% 3,5% 3,4% Δημόσια κατανάλωση 1.349,0 1.446,0 7,2% 1,6% 1,6% 1,5% 1,6% Επενδύσεις 1.708,1 2.276,9 33,3% 1,0% -2,2% 2,2% 3,2% Μεταβολή Αποθεμάτων 100,0 216,6 116,6% -38,1% -45,5% -21,2% 9,7% - Στατιστικές Διαφορές 0,3-55,4 18566,7% 4,9% 40,8% 28,2% 26,5% Εγχώρια Τελική Ζήτηση 8.331,8 9.667,1 16,0% 1,5% 0,6% 2,4% 2,9% Εξαγωγές Αγαθών & Υπηρεσιών 2.286,9 4.922,7 115,3% 11,5% 8,8% 8,4% 8,4% Εισαγωγές Αγαθών & υπηρεσιών 3.741,4 6.376,4 70,4% 7,6% 5,5% 6,8% 7,0% Ισοζύγιο Αγαθών & Υπηρεσιών -1.454,5-1.453,7-0,1% -3,5% -5,4% 0,6% 1,1% ΑΕΠ, σταθερές τιμές αγοράς 6.877,3 8.213,4 19,4% 2,4% 1,7% 2,7% 3,2% Επίπτωση των καθαρών εξαγωγών 0,01 0,66 0,95-0,09-0,18 Επίπτωση της Εγχώριας ζήτησης 19,42 1,74 0,76 2,80 3,38 Πηγή: Eurostat, European Commission, Economic Forecasts, Spring 2017 Στο 1ο 6μηνο 2017 το ΑΕΠ της ΠΓΔΜ σημείωσε πτώση κατά -0,9% σε ετήσια βάση (στοιχεία μη διορθωμένα για εποχικότητα), παρά την αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 3,4% και της δημόσιας κατανάλωσης κατά 1,3%. Οι επενδύσεις σε πάγια και αποθέματα σημείωσαν πτώση κατά -9,9%, ενώ σημειώθηκε αύξηση των εξαγωγών Α&Υ κατά 8,8% και των εισαγωγών Α&Υ κατά 6,9%. Η επίλυση των πολιτικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η χώρα στο 2ο 6μηνο 2017 εκτιμάται ότι θα επαναφέρει το ΑΕΠ σε θετική πορεία, αλλά η αύξησή του κατά 1,7% το 2017 κρίνεται ως πολύ δύσκολη. Εάν οι εκτιμήσεις της 45 Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης

Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ανάπτυξη στη χώρα αυτή από το 2018 επαληθευτούν και εάν η σταθερή αναπτυξιακή πορεία συνεχιστεί και στα επόμενα μετά το 2019 έτη (πράγμα που προϋποθέτει και πολιτική σταθερότητα και καλές σχέσεις με την Ελλάδα), τα εισοδήματα των κατοίκων της μικρής αυτής χώρας θα αυξάνονται επίσης με ικανοποιητικό ρυθμό. Επομένως, οι δυνατότητες της Ελλάδος για αύξηση των εισπράξεών της από τις αφίξεις τουριστών από την ΠΓΔΜ είναι επίσης σημαντικές. 6.6. Η οικονομία της Σερβίας Σερβία: ανάπτυξη μέσω εγχώριας ζήτησης Η Σερβία σημείωσε αύξηση του ΑΕΠ κατά 2,8% το 2016, από +0,8% το 2015, -1,8% το 2014 και 2,6% το 2013. Η αύξηση του ΑΕΠ το 2016 οφείλεται κατά 1,7 π.μ. στις καθαρές εξαγωγές, κατά 1,8 π.μ. στην εγχώρια ζήτηση και κατά -0,8 π.μ. στη μείωση των αποθεμάτων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά τώρα αύξηση του ΑΕΠ της Σερβίας κατά 2,0% το 2017 (από 3,2%), 3,3% το 2018 και 3,5% το 2019, αποκλειστικά και μόνο από την ενίσχυση της εγχώριας ζήτησης, αφού οι καθαρές εξαγωγές εκτιμάται ότι θα έχουν μηδενική ή αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕ, με αύξηση των εισαγωγών Α&Υ κατά 10,1% το 2017 (εξαγωγές Α&Υ =10,3%), 7,4% το 2018 (8,5%) και 7,2% το 2019 (8,0%), με αποτέλεσμα την περαιτέρω επιδείνωση του ελλείμματος του Ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (που διαμορφωνόταν στο -3,8% του ΑΕΠ το 2016) και του εμπορικού ισοζυγίου (-9,0% του ΑΕΠ το 2016). Στο 1ο 6μηνο 2017 το ΑΕΠ της Σερβίας σε σταθερές τιμές 2010 σημείωσε μικρή αύξηση κατά 1,2% σε ετήσια βάση (στοιχεία μη διορθωμένα για την εποχικότητα), με αύξηση ιδιωτικής κατανάλωσης κατά 1,8%, της δημόσιας κατανάλωσης κατά 1,1%, των επενδύσεων κατά 2,0%, των εξαγωγών Α&Υ κατά 10,6%, αλλά με αύξηση και των εισαγωγών Α&Υ κατά 10,9%. Οι καθαρές εξαγωγές είχαν αρνητική επίπτωση στην αύξηση του ΑΕΠ και στο 1ο 6μηνο 2017. Οι οικονομικές εξελίξεις στις κύριες χώρες προέλευσης 46

Ι ΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΣΕΤΕ Η παρούσα Μελέτη υλοποιήθηκε από το ΙΝΣΕΤΕ στο πλαίσιο της Πράξης: «Ενίσχυση της θεσμικής και επιχειρησιακής ικανότητας του ΣΕΤΕ» με κωδικό MIS 5000993, η οποία εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού Εκπαίδευση & Δια Βίου Μάθηση ΕΣΠΑ 2014-2020" και συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ). Λεωφ. Αμαλίας 34-105 58 Αθήνα info@insete.gr www.insete.gr Τηλ. +30 210 3244368