Σύλλογος Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας «σὺν Ἀθηνᾷ» Σάββατο, 26 Ιανουαρίου 2013

Σύλλογος Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας «σὺν Ἀθηνᾷ» Σάββατο, 26 Ιανουαρίου 2013

Η έννοια της δικαιοσύνης στην Πολιτεία του Πλάτωνα

Η πλατωνική Πολιτεία είναι διάλογος που ανήκει στην μέσηόψιμη περίοδο συγγραφής του Πλάτωνα (π. 380 π. Χ.). Ο Διογένης Λαέρτιος κατατάσει το διάλογο στα πολιτικά έργα του Πλάτωνα με τον τίτλο «Πολιτεία ἢ περὶ δικαίου» (Διογ. Λαέρτιος, Βίοι 3.60.5)

Βασικό θέμα του έργου, παρά την εντύπωση που καμία φορά υπάρχει ή δημιουργείται, δεν είναι η οργάνωση μιας ιδανικής πολιτείας, αλλά η ατομική ψυχή και η σχέση της με τη δικαιοσύνη. Η περιγραφή της ιδεώδους πολιτείας (που την ονομάζουν Καλλίπολη οι συνομιλητές σε κάποιο σημείο, 7 ο βιβλίο, 527c2) χρησιμοποιείται μάλλον ως παραβολή, ως μεγέθυνση της ατομικής ψυχής, για να μπορέσουν οι συνομιλητές να εξετάσουν το θέμα της δικαιοσύνης καλύτερα.

-dikaiosu/nh, fame/n, eãsti me\n a)ndro\j e(no/j, eãsti de/ pou kaiì oàlhj po/lewj; («η δικαιοσύνη μπορεί να αφορά έναν άνδρα ή άλλοτε μπορούμε να πούμε και όλη την πόλη;») -Pa/nu ge, hå d' oàj. («Βέβαια.» είπε) -Ou)kou=n meiízon po/lij e(no\j a)ndro/j; («δεν είναι μεγαλύτερη η πόλη από τον ένα άνδρα;») -MeiÍzon, eãfh. («είναι μεγαλύτερη» είπε) -ãiswj toi nun plei wn aän dikaiosu/nh e)n t%½ mei zoni e)nei h ka iìr(#/wn katamaqeiín. ei¹ ouån bou/lesqe, prw½ton e)n taiíj po/lesi zhth/swmen poiío/n ti e)stin: («ίσως άρα να υπάρχει περισσότερη σε κάτι μεγαλύτερο και ευκολότερο να την κατανοήσουμε. Αν θέλετε λοιπόν, πρώτα να αναζητήσουμε τί είναι η δικαιοσύνη εντός των πόλεων») (Πλάτων, Πολιτεία 368.e.2-369.a.1)

Είναι ωστόσο η πλατωνική Πολιτεία ένα από τα αρχαιότερα κείμενα πολιτικού στοχασμού, αξιόλογο και διαχρονικό από πολλές απόψεις, όπως θα δούμε. Αυτό που μας ενδιαφέρει πάντα και που έχουμε να πάρουμε είναι πως οι πολιτικοί φιλόσοφοι (και πριν και μετά τον Πλάτωνα), προτείνουν πράγματα που έχουν εσωτερική λογική και που τα θεωρούν κατάλληλα και όχι απαραίτητα το τι λένε σε όλες τις λεπτομέρειες.

Αλλά όπως προαναφέραμε πολλά από όσα περιέχει αυτό το σύγγραμμα είναι εντυπωσιακά για την επικαιρότητά τους, αφού άλλωστε αφορούν την ανθρώπινη φύση. Ο βασικός άξονας της Πολιτείας είναι το ερώτημα για το τί είναι δικαιοσύνη. Στόχος είναι η απόλυτη ταύτιση δικαιοσύνης και ευτυχίας, του ανθρώπου και της πόλης. Εξετάζεται η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας και κατά πόσο ο δίκαιος είναι πιο ευτυχισμένος και σ αυτή την ζωή και στην επόμενη.

Ο Πλάτωνας προσπαθεί να δείξει την ανάγκη ηθικής ανάτασης, τόσο στο επιπεδο του κράτους, όσο και στο επίπεδο του ατόμου, προκειμένου να ρυθμίζουν τη ζωή τους με γνώμονα τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη για τον Πλάτωνα στην τελική της μορφή είναι η ίδια η ιδέα του αγαθού.

ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ Σπίτι Κέφαλου (πατέρας του ρήτορα Λυσία) Συνομιλητές: Κέφαλος Σωκράτης Πολέμαρχος (γιος Κεφάλου) σοφιστής Θρασύμαχος και ο μαθητής του Κλειτοφών Γλαύκων (αδερφός Πλάτωνα) Αδείμαντος (αδερφός Πλάτωνα)

Ο Σωκράτης και ο Γλαύκων είχαν κατεβεί στον Πειραιά για να παρακολουθήσουν τη γιορτή της Βενδίδας (Βένδις-Βενδίδος, θρακική θεότητα/προσωνύμιο της Άρτεμης). Στην επιστροφή τους συναντά ο Πολέμαρχος και τους καλεί στο σπίτι του πατέρα του Κέφαλου (πλούσιος μέτοικος).

ΚΕΦΑΛΟΣ Ο καλόκαρδος, ηλικιωμένος Κέφαλος (πατέρας του Λυσία και του Πολέμαρχου), ενσαρκώνει την εμπειρία της μακράς και έντιμης ζωής. Πιστεύει ότι την ευτυχία δεν εξασφαλίζουν τα χρήματα, αλλά ο χαρακτήρας, ο οποίος, αν διαπλαστεί σωστά κατά την νεότητα, θα διαχειριστεί σωστά και τα χρήματα, χωρίς να δημιουργήσει προβλήματα στον εαυτό του. Ο Πλάτωνας σκιαγραφεί την εικόνα του γερο-κέφαλου, ως ανθρώπου που έζησε με ευσέβεια και δικαιοσύνη, αλλά χωρίς ιδιαίτερο φιλοσοφικό βάθος σκέψης.

Για τον Κέφαλο δικαιοσύνη είναι η εντιμότητα στις συναλλαγές. Ο Κέφαλος θεωρεί τον εαυτό του ευτυχισμένο για τα πλούτη του, τα οποία τον έχουν προφυλάξει από αδικίες. Η ηλικία και το χρήμα που διαθέτει κανείς δεν είναι, λέει, ούτε καλά ούτε κακά από μόνα τους, αλλά εξαρτώνται από το πως θα τα διαθέσει κανείς. Η αξία του πλούτου έγκειται στο ότι έτσι εξοφλούμε τις υποχρεώσεις μας προς τους θεούς και προς τους ανθρώπους και αναχωρούμε από αυτόν τον κόσμο με καλές ελπίδες για την άλλη ζωή. t%½ de\ mhde\n e(aut%½ aãdikon suneido/ti h(deiía e)lpiìj a)eiì pa/resti («αυτός που γνωρίζει ότι δεν έχει κάνει κανένα άδικο έχει πάντα γλυκιά ελπίδα», Πλάτων, Πολιτεία 331.a.1-2)

Η απόκτηση χρημάτων είναι αναγκαία για να κάνει κανείς βίο δίκαιο και να μην αναγκαστεί πιεζόμενος από τις ανάγκες να παραβεί τα όρια της δικαιοσύνης. Αναφέρει σε κάποιο σημείο ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, 1255a 14, ότι η αρετή χρειάζεται χορηγία, χρειάζεται δηλαδή βοήθεια και στήριξη.

ΓΕΝΙΚΩΣ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ Να λέει κανείς την αλήθεια και να είναι έντιμος στις οικονομικές συναλλαγές. th\n a)lh/qeian au)to\ fh/somen eiånai a(plw½j ouàtwj kaiì to\ a)podido/nai aãn ti j ti para/ tou la/bv (Πλάτων, Πολιτεία 331.c.2-3)

ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΣ Γιός του Κέφαλου, αντιπροσωπεύει τη νέα τάξη πραγμάτων, τους εμπόρους και τους ανθρώπους του χρήματος και τις απόψεις τους για τη δικαιοσύνη. ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΑΡΧΟ τo\ ta\ o)feilo/mena e(ka/st% a)podido/nai di kaio/n e)sti: «να δίνεις στον καθένα αυτό που του οφείλεις» (Πλάτων, Πολιτεία 331.e.3-4)

Δίκαιος κατά τον Πολέμαρχο είναι αυτός που αποδίδει τα οφειλόμενα και εκπληρώνει τις συμβατικές του υποχρεώσεις. Αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο είναι η βάση της ανθρώπινης συμβίωσης, οι γενικοί κανόνες της κοινωνικής ζωής που χωρίς αυτούς καμία κοινωνική συνεργασία δεν μπορεί να υπάρξει (Μπιτσιάνης, σ. 29-30). Αναλύοντας περισσότερο το τί ακριβώς είναι το οφειλόμενο το ταυτίζουν οι συνομιλητές με το προσήκον, εκείνο που ανήκει, ταιριάζει, αρμόζει σε κάποιον.

Καταλήγουν με τη συζήτηση στη θέση ότι δικαιοσύνη είναι να κάνεις καλό στους φίλους και κακό στους εχθρούς. To\ tou\j fi louj euå poieiín kaiì tou\j e)xqrou\j kakw½j (Πλάτων, Πολιτεία 332.d.7)

Συγκρίνει ακολούθως τη δικαιοσύνη ο Σωκράτης με διάφορες άλλες δεξιότητες (όταν κανείς γνωρίζει πως να προστατευτεί από μία ασθένεια, ξέρει και πως να την μεταδόσει/όταν ξέρει ως πυγμάχος να φυλαχτεί από χτυπήματα, ξέρει και να επιτεθεί) και με αναλογικούς συλλογισμούς καταλήγει... Ei¹ aãra o( di kaioj a)rgu/rion deino\j fula/ttein, kaiì kle/ptein deino/j. (Πλάτων, Πολιτεία 334.a.7-8)

ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ... eãoiken ouån h( dikaiosu/nh kaiì kata\ se\ kaiì kaq' àomhron kaiì kata\ Simwni dhn kleptikh/ tij eiånai (Πλάτων, Πολιτεία 334.b.3-4) [αυτό για τις μέρες μας επίσης μπορεί να αντιστραφεί με το σκεπτικό ότι και η κλεπτική μπορεί να μεταστραφεί σε δικαιοσύνη...]

Επανερχόμενοι στον αρχικό ορισμό της δικαιοσύνης κατά τον Πολέμαρχο... w feleiín me\n tou\j fi louj h( dikaiosu/nh, bla/ptein de\ tou\j e)xqrou/j. «δικαιοσύνη είναι να ωφελείς τους φίλους και να βλάπτεις τους εχθρούς» (Πλάτων, Πολιτεία 334.b.8-9)...παρατηρεί ο Σωκράτης ότι πολλές φορές οι άνθρωποι κάνουν λάθος σε σχέση με το ποιούς θεωρούν δίκαιους/αγαθούς/φίλους και ποιούς άδικους/πονηρούς/εχθρούς και καταλήγουν να βλάπτουν τους δίκαιους και να ευεργετούν τους άδικους.

ΑΡΑ... Οι δίκαιοι με την δικαιοσύνη τους δεν μπορούν να βλάπτουν κανέναν, γιατί η δικαιοσύνη δεν μπορεί να βλάπτει.

[τμήμα από τους συλλογισμούς με τους οποίους καταλήγουν] -ãestin aãra, hån d' e)gw, dikai ou a)ndro\j bla/ptein kaiì o(ntinou=n a)nqrw pwn; «Είναι λοιπόν ίδιον του δίκαιου ανθρώπου το να βλάπτει και κάποιους ανθρώπους;» -Kaiì pa/nu ge, eãfh: tou/j ge ponhrou/j te kaiì e)xqrou\j deií bla/ptein. «Βέβαια, είπε. Τους πονηρούς και τους εχθρούς πρέπει να βλάπτει.»

-Blapto/menoi d' iàppoi belti ouj hä xei rouj gi gnontai; «Όταν βλάπτονται τα άλογα γίνονται καλύτερα οι χειρότερα;» -Xei rouj. «Χειρότερα.» - åara ei¹j th\n tw½n kunw½n a)reth/n,hä hä ei¹j th\n tw½n iàppwn «[χειρότερα] στην αρετή των σκύλων ή στην αρετή των αλόγων;» -Ei¹j th\n tw½n iàppwn. «Στην αρετή των αλόγων.»

- åar' ouån kaiì ku/nej blapto/menoi xei rouj gi gnontai ei¹j th\n tw½n kunw½n a)ll' ou)k ei¹j th\n tw½n iàppwn a)reth/n; «Άρα και οι σκύλοι όταν βλάπτονται γίνονται χειρότεροι στην αρετή των σκύλων και όχι στην αρετή των αλόγων;» -¹Ana/gkh. «Αναγκαστικά.»

- ¹Anqrw pouj de/, wõ e(taiíre, mh\ ouàtw fw½men, blaptome/n ouj ei¹j th\n a)nqrwpei an a)reth\n xei rouj gi gnesqai; «Άρα, φίλε μου, δεν πρέπει να πούμε πως και οι άνθρωποι όταν βλάπτονται γίνονται χειρότεροι στην αρετή των ανθρώπων;» -Pa/nu me\n ouån. «Και βέβαια.» - ¹All' h( dikaiosu/nh ou)k a)nqrwpei a a)reth/; «Και δεν είναι η δικαιοσύνη ανθρώπινη αρετή;» -Kaiì tou=t' a)na/gkh. «Αναγκαστικά.»

-Kaiì tou\j blaptome/nouj aãra, wõ fi le, tw½n a)nqrw pwn a)na/gkh a)dikwte/rouj gi gnesqai. «Άρα κατ ανάγκη και οι άνθρωποι όταν βλάπτονται γίνονται πιο άδικοι.» (Πλάτων, Πολιτεία 335.b.2-c7)

Αμφισβητείται εδώ ο σωφρονιστικός χαρακτήρας της ποινής/τιμωρίας/βλάβης. Το επιθυμητό άλλωστε είναι η αδικία να μην υπάρχει, για να μην υπάρχει και λόγος τιμωρίας/βλάβης. Η τιμωρία είναι ένα είδος αναγκαίου κακού. Γι αυτό στα επόμενα βιβλία ο Πλάτωνας δίνει έμφαση στην πρόληψη, που είναι η παιδεία.

Ou)k aãra tou= dikai ou bla/ptein eãrgon, wõ Pole/marxe, ouãte fi lon ouãt' aãllon ou)de/na, a)lla\ tou= e)nanti ou, tou= a)di kou. (Πλάτων, Πολιτεία 335.d.11-12) «άρα το να προξενείς βλάβη δεν είναι έργο του δίκαιου, Πολέμαρχε, ούτε τον φίλο ούτε κανέναν άλλο, αλλά [είναι έργο] του αντίθετου, του άδικου»

Πρόληψη = Παιδεία

Ο Σωκράτης σχολιάζει για την άποψη του Πολέμαρχου για τη δικαιοσύνη [που εμπνεύστηκε από ένα ποίημα του Σιμωνίδη] πως η άποψη αυτή του Σιμωνίδη είναι άποψη ενός άπληστου που έχει ξεπέσει από το βάρος της πλεονεξίας και τον ψυχικό καταναγκασμό και ζητά διαρκώς περισσότερα, ακολουθώντας την αρχή της δίκαιης ανταπόδοσης: ωφελώ αυτόν που με ωφελεί και βλάπτω αυτόν που με βλάπτει. Πρόκειται δηλαδή για μία στρατηγική συνεργασίας, εκφοβισμού και ανταπόδοσης. Όλα αυτά δεν ικανοποιούν τους συνομιλητές όσον αφορά το στόχο τους να ορίσουν την δικαιοσύνη.

Προκύπτει άρα ότι ο Πολέμαρχος δεν εμβαθύνει στο θέμα της δικαιοσύνης περισσότερο από τον πατέρα του Κέφαλο. Και αυτός περιορίζει τη δικαιοσύνη στο επίπεδο του συναλλακτικού δικαίου, ως συνέπεια στις οικονομικές υποχρεώσεις.

ΘΡΑΣΥΜΑΧΟΣ (σοφιστής, εκπρόσωπος της νέας ηθικής) Η εικόνα που μας δίνει ο Πλάτωνας για τον Θρασύμαχο είναι η εικόνα του ανθρώπου που συνενώνει τις σοφιστικές και τυραννικές τάσεις της εποχής. Για τον Θρασύμαχο δίκαιο είναι το συμφέρον του ισχυροτέρου fhmiì ga\r e)gwü eiånai to\ \ di kaion ou)k aãllo ti hä to\ tou= krei ttonoj sumfe/ron. «εγώ λέω πως δίκαιο δεν είναι άλλο από το συμφέρον του ισχυροτέρου» (Πλάτων, Πολιτεία 338.c.1-2)

ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΘΡΑΣΥΜΑΧΟΥ Η δικαιοσύνη είναι η συμμόρφωση στους νόμους. Τους νόμους όμως τους ορίζει η εξουσία που τους ορίζει πάντα προς όφελός της. Άρα ολόκληρος ο νόμος, αλλά και η ηθική αποτελεί κατά τον Θρασύμαχο σύμβαση, που έχει διαμορφωθεί για να ικανοποιεί το τοῦ κρείττονος συμφέρον. Το κρείττων ο Θρασύμαχος το συνδέει με το κρατῶν [=ισχυρός, αυτός που επιβάλεται] Ο λαός με την επιβολή της βίας και τον φόβο των κυρώσεων αναγκάζεται να συμμορφωθεί έτσι με το δίκαιο.

Ο Σωκράτης υποχρεώνει τον Θρασύμαχο να διευκρινίσει τί εννοεί με τους όρους συμφέρον και κρείττων και ο Θρασύμαχος δίνει τη διατύπωση: to\ th=j kaqesthkui aj a)rxh=j sumfe/ron: (Πλάτων, Πολιτεία 339.a.1-2) τw½n po/lewn ai me\n turannou=ntai, ai de\ dhmokratou=ntai, ai de\ a)ristokratou=ntai (Πλάτων, Πολιτεία 338.d.7-8) Δίκαιο είναι σε κάθε περίπτωση κατά τον Θρασύμαχο το συμφέρον της αρχής που επιβάλλει το ισχύον καθεστώς.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο Σωκράτης αναπτύσσει την αντίθετη άποψη, πως η άσκηση της εξουσίας δεν αποβλέπει στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων του άρχοντα, αλλά των αρχομένων. Για να στηρίξει αυτή τη θέση φέρνει παραδείγματα από επαγγέλματα όπως του γιατρού και του κυβερνήτη πλοίου, των οποίων ο ρόλος είναι αντίστοιχα η εξυπηρέτηση των συμφερόντων του ασθενή και του ναύτη, η εξυπηρέτηση των συμφερόντων του αδύναμου.

Ou)k aãra, hån d' e)gw, i¹atrikh\ i¹atrikv= to\ sumfe/ron skopeií a)lla\ sw mati. «Άρα, είπα, η ιατρική δεν αποβλέπει στο συμφέρον της ιατρικής, αλλά στο συμφέρον του σώματος.» Ou)de\ i ppikh\ i ppikv= a)ll' iàppoij: ou)de\ aãllh te/xnh ou)demi a e(autv= ou)de\ ga\r prosdeiítai a)ll' e)kei n% ouâ te/xnh e)sti n. «και η ιπποτροφεία, όχι στο συμφέρον της ιπποτροφείας, αλλά των ίππων. Και καμία άλλη τέχνη δεν αποσκοπεί στο συμφέρον του εαυτού της και ούτε έχει ανάγκη αλλά στο συμφέρον εκείνου του οποίου αποτελεί τέχνη.» (Πλάτων, Πολιτεία 342.c.1-9)

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ou)k aãra e)pisth/mh ge ou)demi a to\ tou= krei ttonoj sumfe/ron skopeií ou)d' e)pita/ttei, a)lla\ to\ tou= hàttono/j te kaiì a)rxome/nou u(po\ e(auth=j. «Άρα καμία επιστήμη δεν αποβλέπει και δεν προστάζει το συμφέρον του ισχυρού, αλλά το συμφέρον του ασθενεστέρου τον οποίο και εξουσιάζει» (Πλάτων, Πολιτεία 342.c.11-d.1) πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται. (Πλάτων, Μενέξενος 246e 7 a 2)

Ο Θρασύμαχος τον ειρωνεύεται για αυτήν την άποψη... ΘΡΑΣΥΜΑΧΟΣ Oti oiãei tou\j poime/naj hä tou\j bouko/louj to\ tw½n proba/twn hä to\ tw½n bow½n a)gaqo\n skopeiín kaiì paxu/nein au)tou\j kaiì qerapeu/ein pro\j aãllo ti ble/pontaj hä to\ tw½n despotw½n a)gaqo\n kaiì to\ au(tw½n (Πλάτων, Πολιτεία 343.b.1-b.4) «γιατί νομίζεις οι ποιμένες ή οι βουκόλοι αποβλέπουν στο καλό των προβάτων και των βοδιών και τα παχαίνουν και τα φροντίζουν αποβλέποντας σε κάτι άλλο και όχι στο προσωπικό τους συμφέρον.»

Ό,τι ισχύει για τα πρόβατα και τους ποιμένες, λέει ο Θρασύμαχος, ισχύει και για τους πραγματικούς κυβερνήτες, οι οποίοι νυχθημερόν σκέφτονται μόνο το δικό τους συμφέρον και την μέγιστη δυνατή ωφέλεια. Ο Σωκράτης εκτιμά ότι για να αντικρουστούν οι θέσεις τους Θρασύμαχου, θα χρειαστεί μια επιχειρηματολογία που να δείχνει ότι η δικαιοσύνη και η ευτυχία συγκλίνουν.

Αυτό όμως προϋποθέτει γνώση της ουσίας της δικαιοσύνης. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ou) pei qomai ou)d' oiåmai a)diki an dikaiosu/nhj kerdalew teron eiånai «Δεν έχω πειστεί και δεν νομίζω πως η αδικία είναι κάτι πιο επικερδές από την δικαιοσύνη» (Πλάτων, Πολιτεία 345.a.3-4)

ΣΩΚΡΑΤΗΣ ou)demi a te/xnh ou)de\ a)rxh\ to\ au(tv= w fe/limon paraskeua/zei, a)ll', oàper pa/lai e)le/gomen, to\ t%½ a)rxome/n% kaiì paraskeua/zei kaiì e)pita/ttei, to\ e)kei nou sumfe/ron hàttonoj oãntoj skopou=sa, a)ll' ou) to\ tou= krei ttonoj. dia\ dh\ tau=ta eãgwge, wõ fi le Qrasu/maxe, kaiì aãrti eãlegon mhde/na e)qe/lein e(ko/nta aãrxein kaiì ta\ a)llo/tria kaka\ metaxeiri zesqai a)norqou=nta «κανείς δεν θέλει να κυβερνά με τη θέλησή του και να διαχειρίζεται και να διορθώνει τα ξένα προβλήματα» (Πλάτων, Πολιτεία 346.e.3-9)

Όμως κινητοποιείται κανείς προς αυτό, διότι είναι συμφορά μεγάλη να κυβερνάται κανείς από τον χειρότερό του. th=j de\ zhmi aj megi sth to\ u(po\ ponhrote/rou aãrxesqai (Πλάτων, Πολιτεία 347.c.3-4) ΠΗΓΕΣ Μπιτσιάνης, Αντώνης. 2007. Η φύση της δικαιοσύνης στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Εκδόσεις Μάτι.