1 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ 2014 Άνθρωποι του Κάτω Κόσµου: ιδεολογίες και πολιτικές διακρίσεων, αποκλεισµού και διώξεων στη σύγχρονη εποχή. Ιστορικό ανθολόγιο και εκπαιδευτικός οδηγός. Επιστηµονικά Υπεύθυνος, Μαργαρίτης Γεώργιος Καθηγητής σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας Τµήµα Πολιτικών Επιστηµών ΑΠΘ Μέλη, Καβάλα Μαρία Μεταδιδακτορική ερευνήτρια/διδάσκουσα Τµήµα Πολιτικών Επιστηµών ΑΠΘ Μπουρούτης Ανδρέας Υποψήφιος Διδάκτωρ Τµήµα Πολιτικών Επιστηµών ΑΠΘ Τζαφλέρης Νίκος Μεταδιδακτορικός ερευνητής Τµήµα Πολιτικών Επιστηµών ΑΠΘ Φράγκου Μαρία Υποψήφια Διδάκτωρ Τµήµα Πολιτικών Επιστηµών ΑΠΘ
2 Δεκέµβριος 2014
3 Η ευημερία των λίγων Τους δύο τελευταίους αιώνες της ιστορίας ο πλούτος που συγκέντρωσαν οι κοινωνίες των ανθρώπων ξεπέρασε κάθε προσδοκία, κάθε φαντασία και προηγούμενο. Η εξέλιξη των μέσων παραγωγής, οι βιομηχανικές επαναστάσεις, οι τεχνολογικές ανακαλύψεις οδήγησαν σε πολλαπλασιασμό του παραγόμενου πλούτου και συσσώρευσαν πλεονάσματα, αγαθά και περιουσίες σε επίπεδα τέτοια που να καλύπτουν πολλές φορές τις βασικές ανάγκες των ανθρώπων. Μόνο στα χρόνια της τελευταίας κρίσης, από το 2008 ως το 2013 ο παγκόσμιος πλούτος αυξήθηκε κατά 40% και έφθασε στις ημέρες μας το δυσθεώρητο ποσό των 250 περίπου τρισεκατομμυρίων δολαρίων Η.Π.Α. (Πηγή, UN University). Ετούτη η εξέλιξη θα μπορούσε να αποτελεί τον μεγαλύτερο θρίαμβο στην ιστορία των ανθρώπων. Οι τελευταίοι θα μπορούσαν να περηφανεύονται ότι με το πνεύμα και την εφευρετικότητά τους υπέταξαν τα στοιχεία της φύσης και οργάνωσαν με τέτοιο τρόπο τις πλουτοφόρες πηγές του μικρού τους πλανήτη ώστε τίποτε να μην είναι ακατόρθωτο γι αυτούς. Αυτού του είδους τις δυνατότητες οι πρόγονοί μας πριν από λίγες μόνο δεκαετίες μπορούσαν να τις αποδώσουν μονάχα στους Θεούς. Ανισότητα Από τα δημιουργικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας δεν επωφελήθηκαν και δεν επωφελούνται ακόμα και σήμερα - οι άνθρωποι στον ίδιο βαθμό. Μικρές ομάδες ανθρώπων απέκτησαν εξαιρετικά μεγάλο πλούτο, άλλοι γνώρισαν και γνωρίζουν άθλιες συνθήκες ζωής, ίδιες ή και χειρότερες από αυτές που ταλάνιζαν την ανθρωπότητα στο απόμακρο παρελθόν. Κάτω από αυτούς τους όρους της ανισότητας η ιδέα της προόδου χάνει τη λάμψη και την ικμάδα της. Η πρόοδος στηρίζεται στο μόχθο των ανθρώπων, εκείνων που εργάζονται, που παράγουν, που δημιουργούν. Όταν το προϊόν του μόχθου τους γίνει κτήμα των λίγων, όταν οι ίδιοι δεν απολαμβάνουν το προϊόν της εργασίας τους τότε ο κόσμος, δεν είναι απλά άδικος, είναι αυτοκαταστροφικός.
4 Ποσοστό του πληθυσμού ανά χώρα που ζει σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας (λιγότερο από 1,25 δολάρια Η.Π.Α. την ημέρα για κάθε άτομο) Πηγή: Ηνωμένα Έθνη Η ανισότητα ως προς τον πλούτο, ως προς τις ευκαιρίες, ως προς τις καταναλωτικές δυνατότητες, ως προς την πρόσβαση ακόμα και σε αγαθά πρώτης ανάγκης, διαπερνά τον σημερινό κόσμο. Οι ενήλικοι που έχουν περιουσία του επιπέδου των 4.000 δολαρίων βρίσκονται στο πλουσιότερο μισό του συνολικού αριθμού των ανθρώπων. Αυτό φυσικά σημαίνει ότι το υπόλοιπο μισό έχει περιουσία μικρότερη από αυτό το ποσό. Στα υψηλότερα επίπεδα οι τυχεροί ραγδαία περιορίζονται. Χρειάζονται 75.000 δολάρια ώστε να ανήκει κανείς στο πλουσιότερο 10% των ανθρώπων του πλανήτη. Χρειάζεται όμως περιουσία 753.000 για να ανήκει κανείς στο πλουσιότερο 1% των κατοίκων του πλανήτη (Πηγή, Credit Suisse, 2011).
5 Bill Gates, Η.Π.Α., περιουσία 81,9 δισεκατομμύρια δολάρια (Πηγή Forbes) Carlos Slim Hellu, Μεξικό, περιουσία 79,2 δισεκατομμύρια δολάρια (Πηγή Forbes)
6 Γυναίκα στην υποσαχάρια Αφρική. Περιουσία ; Πηγή: Ο.Η.Ε. Το 1% των πλουσιότερων ενηλίκων, περιλαμβάνει σήμερα περίπου 40.000.000 άτομα με το συνολικό πληθυσμό της Γης να βρίσκεται στα 7.000.000.000. Το μισό του παγκόσμιου πλούτου ανήκει στο 2% μόλις των ανθρώπων. Πριν από δύο περίπου αιώνες η Γαλλική Επανάσταση, με την άνοδο της αστικής τάξης στην εξουσία, είχε υποσχεθεί ανάμεσα σε πολλά άλλα την ισότητα. Ως προς την υλική της υπόσταση η υπόσχεση αυτή έμεινε ανεκπλήρωτη. Ως προς την πολιτική επίσης: Επειδή, βέβαια, όταν το πρόβλημα βρίσκεται ακόμη και στην πρόσβαση στο πόσιμο νερό, η συμμετοχή στα πολιτικά δικαιώματα και στις ελευθερίες που κατέκτησε για τα μέλη της η ανθρωπότητα, μάλλον γίνεται πολυτέλεια. Ποιες είναι οι ιστορικές διεργασίες μέσα από τις οποίες αυτό συμβαίνει;
7 Καθώς στον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε, στον κόσμο που ετοιμάζουμε για τις επόμενες γενιές, οι άνθρωποι του Κάτω Κόσμου είναι πολλοί, υπερβολικά πολλοί...
8 Στις αποικίες Στην αυγή του κόσμου που εμείς γνωρίζουμε, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις οδήγησαν σε μεγάλες ανατροπές. Στη δύση της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης, στα 1873, μια μεγάλη οικονομική κρίση κλόνισε την καπιταλιστική οικοδόμηση του κόσμου. Η τελευταία ήταν τότε ένα περιορισμένο, γεωγραφικά, φαινόμενο. Περιοριζόταν σε ένα τμήμα της Ευρώπης, το δυτικό, και στη βόρεια Αμερική. Για την έξοδο από την κρίση, η λύση που επιλέχθηκε ήταν η εξάπλωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε ολόκληρη την οικουμένη. Οι ισχυρές δυνάμεις της Ευρώπης ανέλαβαν ετούτο το έργο. Είχαν όλες τις δυνατότητες γι αυτό. Διέθεταν ισχυρούς στρατούς και στόλους, εξελιγμένο διοικητικό σύστημα ικανό να οργανώσει με βάση τις νέες επιταγές οποιαδήποτε κοινωνία, καθώς και αυτό που συνοπτικά ονομάζουμε πολιτισμό: εκπαιδευτικό σύστημα, σύστημα απονομής δικαιοσύνης, συγκεκριμένο σύστημα συμπεριφορών και τρόπου ζωής. Αυτά, στο όνομα της νέας οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης του κόσμου έπρεπε να επιβληθούν παντού, σε βάρος των παλαιών των παραδοσιακών πολιτιστικών σχημάτων, του παραδοσιακού τρόπου ζωής των εκτός καπιταλιστικού κόσμου κοινωνιών. Η ολοκλήρωση της εξάπλωσης των ευρωπαϊκών δυνάμεων σε αυτό που συμβατικά ονομάστηκε «ύστερος αποικισμός» ολοκληρώθηκε σε λίγα μόλις χρόνια. Στους Ευρωπαίους, πλούσιους και λιγότερο πλούσιους ετούτη η κυριαρχία έφερε άνεση και ευμάρεια, η περίοδος συμβατικά ονομάστηκε «Ωραία Εποχή» (Belle Epoque) και υπήρξε έκτοτε αντικείμενο νοσταλγίας στον μετέπειτα περιπετειώδη βίο της Γηραιάς Ηπείρου.
9 Η ευρωπαϊκή «γαλήνη» της Ωραίας Εποχής (Belle epoque). Ο εκτός Ευρώπης κόσμος πόσο γαλήνιος μπορούσε να είναι την ίδια εποχή; Στο όνομα του πολιτισμού Η ύστερη αποικιακή εξάπλωση της Ευρώπης έγινε στο όνομα του πολιτισμού. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις κατακτούσαν τον κόσμο με σκοπό να τον εντάξουν στη σύγχρονη εποχή, να τον εκπολιτίσουν, να τον κάνουν δηλαδή να μοιάζει με το ευρωπαϊκό πρότυπο. Η πρόθεση αυτή, σήμαινε ότι οι παραδοσιακοί τρόποι ζωής, οι διαφορετικοί πολιτισμοί, συνήθειες, έθιμα και νόμοι, κατατάσσονταν συλλήβδην στο πεδίο του αναχρονισμού, θεωρούνταν ξεπερασμένοι και εχθρικοί ως προς την πρόοδο της ανθρωπότητας. Από ετούτη τη διαπίστωση ως την μεθόδευση της εξαφάνισής τους η απόσταση ήταν μικρή, πολύ μικρή. Πραγματικά, ο κόσμος των βαρβάρων, των ιθαγενών, των «αγρίων» εξαλείφθηκε με μεθόδους αναντίστοιχες του επαγγελλόμενου πολιτισμού. Ολόκληροι λαοί, ολόκληρες φυλές εξαφανίστηκαν από προσώπου γης. Οι Χερρέρος της Ναμίμπια, οι Ασάντι της Γκάνα και γενικά όσοι ετόλμησαν να
10 αντισταθούν στα ευρωπαϊκά πυροβόλα, πλήρωσαν το βαρύ τίμημα. Όσοι επέζησαν αφέθηκαν στις φροντίδες των ιεραποστόλων και των λοιπών ιδρυμάτων εκπολιτισμού. Γερμανοί στρατιώτες συσκευάζουν σε κιβώτια κρανία σκοτωμένων στις επιχειρήσεις Χερέρος για να τα στείλουν στα επιστημονικά ιδρύματα του Βερολίνου για ανθρωπολογική έρευνα (πηγή, www.ezakwantu.com)
11 Ο «εκπολιτισμός» όμως σήμαινε και πολύ σημαντικές αλλαγές στο περιβάλλον. Στις νέες αποικίες, πολλές από τις οποίες ήσαν «ανεξερεύνητες περιοχές» μόλις είκοσι χρόνια νωρίτερα, έπρεπε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις της οικονομικής ανάπτυξης, όπως ο καπιταλιστικός κόσμος την εννοούσε. Έπρεπε να κατασκευαστούν λιμάνια στις παραλίες και στους μεγάλους ποταμούς, να κτιστούν αποθήκες, δημόσια κτίρια, ευρωπαϊκού τύπου συνοικίες και πόλεις. Σιδηροδρομικές γραμμές έπρεπε να χαραχθούν προς την ενδοχώρα και να συνδέσουν τους δρόμους της θάλασσας με την πλουτοφόρα γη των αποικιών. Στην τελευταία χρειάζονταν χιλιάδες άνθρωποι για να σκάψουν ορυχεία ή μεταλλεία, για να εκχερσώσουν εδάφη που θα γίνονταν φυτείες βιομηχανικών φυτών, για να αποψιλώσουν προαιώνια δάση και να κάνουν τα τοπία της Αφρικής ή της Ασίας να μοιάζουν με τα ευρωπαϊκά αντίστοιχα. Όλα αυτά προϋπέθεταν ανθρώπινο μόχθο. Ετούτο τον μόχθο μπορούσαν να τον προσφέρουν οι ιθαγενείς που μόλις είχαν αναβαθμιστεί σε μισθωτούς εργάτες. Καθώς μάλιστα η προϊστορία τους στον νέο τρόπο παραγωγής μόλις άρχιζε, ενώ, ταυτόχρονα, η ανθρώπινή τους υπόσταση δεν είχε ακόμα πιστοποιηθεί, η εκμετάλλευση του κόπου τους μπορούσε να γίνει χωρίς φραγμούς και όρια. Στα αγαθά του πολιτισμού που έφθασαν ως αυτούς δεν συμπεριλαμβανόταν η αξιοπρεπής αμοιβή του κόπου τους. Αντίθετα, η εξαθλίωσή τους μπορούσε να είναι απόλυτη καθώς πλέον είχαν το προνόμιο να είναι οι άθλιοι ενός μεγάλου, αληθινού πολιτισμού και όχι μέλη του όποιου «πρωτόγονου» και απολίτιστου τρόπου ζωής.
12 Αφρικανοί και Ινδοί εργάτες στον σιδηρόδρομο Μομπάσα-Ναϊρόμπι (1895). Αιτίες θανάτων: ηλίαση, καταιγίδες, αρρώστιες, άγρια θηρία, εχθρικές επιθέσεις τοπικών πληθυσμών. Πολλοί λίγοι επιβίωναν για να «απολαύσουν» την αμελητέα αμοιβή του μόχθου τους. (Πηγή : http://www.dailymail.co.uk/news/article-2626051) Η αιώνια καταδίκη Τελικά, μέσα σε πολύ λίγα χρόνια οι «γκρίζες ζώνες» χάθηκαν από τους χάρτες της Αφρικής. Η Μαύρη Ήπειρος είχε εξερευνηθεί πλέον ως την τελευταία της κρυμμένη γωνιά. Ταυτόχρονα είχε κατακτηθεί. Τους εξερευνητές τους διαδέχθηκαν οι ιεραπόστολοι και μαζί τους οι αξιωματικοί με τα αποικιακά τους στρατεύματα. Μετά ήρθαν οι δάσκαλοι, οι διοικητικοί υπάλληλοι της μητρόπολης και οι απαραίτητοι Χωροφύλακες. Οι μάγοι- θεραπευτές της φυλής έδωσαν τη θέση τους σε λευκούς γιατρούς και σε φιλεύσπλαχνες νοσοκόμες, όπου και όταν ο «εκπολιτισμός» χρειαζόταν κάποια επιβεβαίωση. Το θανατικό όμως δεν περιορίστηκε και οι αρρώστιες, σε έναν κόσμο που έχασε τις συνήθειες και τον τρόπο της ζωής του, πολλαπλασιάστηκαν. Καθώς το αποικιοκρατικό κράτος ρίζωνε, άνοιξε ο δρόμος για τους επιχειρηματίες, ενίοτε τυχοδιώκτες,
13 ενίοτε απλά φιλόδοξους ή για τους εκπροσώπους των μεγάλων εταιρειών της Ευρώπης που αναζητούσαν πρώτες ύλες ή εν δυνάμει αγορές. Σχέδια διαδέχονταν άλλα σχέδια αλλά η ανάπτυξη της νέας «εκπολιτισμένης» Αφρικής, πουθενά δεν φάνηκε. Οι σχεδιασμοί αποσκοπούσαν μονόπλευρα στο όφελος των μακρινών μητροπόλεων και των επιχειρηματιών τους, η Αφρική και οι ιθαγενείς της μπορούσαν να περιμένουν γι αργότερα τις καλύτερες ημέρες. Η Ωραία Εποχή ανήκε στους λευκούς και μόνο.
14 Η Αφρική στα 1870. Ανεξερεύνητες ζώνες, βασίλεια και πολιτισμοί (πηγή: Αρχείο χαρτών του Florida Center for Instructional Technology (FCIT)
15 Το «μοίρασμα» της Αφρικής (πηγή: http://www.fsmitha.com/h2/map02af.htm) Τελικά η προσδοκία για καλύτερες ημέρες εγκατέλειψε προοδευτικά τους λαούς της μεγάλης ηπείρου. Ανάμεσα στους νέους κυρίαρχους ξεσπούσαν ανταγωνισμοί και ενίοτε πόλεμοι. Τα έξοδα της διαμάχης χρεώνονταν και αυτά στους ντόπιους πληθυσμούς. Και τελικά, αφού πήραν ό,τι τους ήταν χρήσιμο, οι λευκοί άφησαν τη χώρα και το χώρο στην τύχη του. Τον άφησαν όπως τον είχαν διαμορφώσει: αλλοτριωμένο κοινωνικά, παραγωγικά, πολιτισμικά. Η Αφρική καταδικάστηκε στην αέναη φτώχεια. Περισσότερα: -. Gann Lewis, Duignan Peter, Colonialism in Africa, 1870-1960, Cambridge U.P., 1969-1975.
16 Κλασική ιστορία του ευρωπαϊκού αποικισμού στην Αφρική σε πέντε τόμους. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το θέμα μας παρουσιάζει ο τρίτος τόμος που πραγματεύεται τις επιπτώσεις του αποικισμού στις αφρικανικές κοινωνίες. -. Adu Boahen, African Perspectives on Colonialism, John Hopkins U.P., 1989 (133 σελίδες). Θεώρηση του ευρωπαϊκού αποικισμού της Αφρικής (1880-1900) από την άλλη πλευρά του λόφου. -. Fieldhouse D.K., Colonialism, 1870-1945. An Introduction, Macmillan Press, 1983 (151 σελίδες) Εύκολο εγχειρίδιο για τον ύστερο ευρωπαϊκό αποικισμό. Σύνδεση: https://www.youtube.com/watch?v=pis5f085p3m