Οι σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση και το φαινόμενο του AKP στην εξουσία

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Οι σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση και το φαινόμενο του AKP στην εξουσία Χριστίνα-Ελευθερία Βούλγαρη (A.M.: 1342201300332) Επιβλέπων καθηγητής: Μαραβέγιας Ναπολέων ΑΘΗΝΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2017

"The very powerful and the very stupid have one thing in common. They don't alter the views to fit the facts. They alter the facts to fit the views, which can be uncomfortable if you happen to be one of the facts that needs altering." ~The Doctor Doctor Who~ 2

Ευχαριστίες Η πτυχιακή αυτή εργασία αποτελεί την κορύφωση των σπουδών μου στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, και συγκεκριμένα στην κατεύθυνση Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, που είχα ως όνειρο από τα χρόνια του Γυμνασίου να φοιτήσω. Θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή μου και Αντιπρύτανη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών κύριο Ναπολέοντα Μαραβέγια για την αμέριστη υποστήριξη και αρωγή του, καθώς και τον καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κύριο Γεώργιο Ανδρέου, για την αρωγή του στην επιλογή του θέματος της εργασίας μέσα από ένα λαβύρινθο καίριων και ενδιαφερόντων θεμάτων προς έρευνα και ανάλυση. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους καθηγητές του τμήματος για τις γνώσεις που μου μεταλαμπάδευσαν αυτά τα τέσσερα χρόνια φοίτησης μου στο τμήμα και για το λιθαράκι που έβαλαν στο κτίσιμο της ακαδημαϊκής μου σταδιοδρομίας. Τέλος, θα ήθελα πάνω απ όλους να ευχαριστήσω με όλη μου την καρδιά τη μητέρα μου Τόνια, για την τιτάνια αντοχή της, την ιώβειο υπομονή της, την αμέριστη βοήθεια της, την μεγάλη κατανόηση της, την τεράστια υποστήριξη της και την παντοτινή αγάπη της, που με βοήθησαν να καταφέρω αυτά τα οποία είχα ως στόχο ως σήμερα και όποια μελλοντική μου κίνηση, ιδέα και όνειρο. 3

Πίνακας περιεχομένων Ευχαριστίες... 3 Εισαγωγή... 5 Κεφάλαιο 1ο: Η Τουρκία στη δεκαετία 1980-1990... 7 Κεφάλαιο 2ο : Η θέση της Τουρκίας και η προοπτική ένταξης της στη Ευρωπαϊκή Ένωση κατά την περίοδο 1990-2000... 11 Κεφάλαιο 3ο : Ευρωπαϊκή Ένωση Τουρκία: οι περίπλοκες σχέσεις των δύο πλευρών έως το 2007... 16 Κεφάλαιο 4ο : Τουρκία, Ισλάμ και Ευρώπη: το φαινόμενο του AKP και του Erdoğan... 20 4.1 Το φαινόμενο του ΑΚΡ... 22 4.2 Η σκιαγράφηση του προφίλ του Recep Tayyip Erdoğan... 25 4.3 Η επιρροή του Ahmet Davutoğlu... 28 4.4. Ο Fethullah Gülen... 32 Κεφάλαιο 5 ο : «Η σημερινή Τουρκία και οι σχέσεις της με τον κόσμο-μελλοντικές προκλήσεις»... 34 Επίλογος... 37 Βιβλιογραφία... 39 4

Εισαγωγή Η Τουρκία ως χώρα, βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, μετανεωτεριστικού και παραδοσιακού στοιχείου, ισλαμικής και κοσμικής δομής και γενικότερα αμφιταλαντεύεται μεταξύ των δύο ταυτοτήτων που κατέχει, εκείνη του οθωμανικού-ισλαμικού παρελθόντος της και αυτής την οποία της προσδίδει η κεμαλική πολιτική, του δυτικού κράτους. Το ερευνητικό ερώτημα που τίθεται, πηγάζει από τις άλλοτε φιλικές και άλλοτε τεταμένες σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και από την προσπάθεια για προσδιορισμό του ιστορικού και πολιτικού πλαισίου και των παραγόντων που τις επηρεάζουν καθοριστικά. Είναι αναγκαίο να ερευνήσουμε βαθύτερα τα αίτια αυτής της συνεχούς αλλαγής στάσης τόσο της Τουρκίας προς την ΕΕ, όσο και το αντίθετο, ώστε να αντιληφθούμε το λόγο για τον οποίο προκαλούνται τόσα προβλήματα στις σχέσεις των δύο πλευρών και γιατί δεν προχωράει η διαδικασία ένταξης της Τουρκίας ως κράτος-μέλος της ΕΕ. Επιπλέον, ο αναγνώστης της εργασίας αυτής θα δύναται να αντιληφθεί ενδελεχώς την ποιότητα των βάσεων των σχέσεων μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας καθώς και να καταλάβει το λόγο για τον οποίο διαταράσσονται συχνά οι σχέσεις αυτές. Αυτό θα συμβεί μέσω πολιτικής, πολιτισμικής, στρατηγικής αλλά και οικονομικής ανάλυσης και σκιαγράφησης των προσώπων που διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην εκάστοτε περίπτωση. Η έρευνα για τη συγγραφή της εργασίας ξεκινά από τη δεκαετία του 1980 και φτάνει έως και σήμερα. Η εργασία χωρίζεται σε 5 κεφάλαια, που ακολουθούν το διαχωρισμό ανά δεκαετία. Στο πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται η περίοδος από το 1980 έως το 1990, όπου εκκίνησε η σύγχρονη πορεία της Τουρκίας προς την δυτικοποίηση και τον εξευρωπαϊσμό. Στο δεύτερο κεφάλαιο εκτυλίσσεται η περίοδος από το 1990 έως το 2000 και οι προοπτικές ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η περίοδος από το 2000 έως και το 2007 και οι σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, ως ένα κράτος υποψήφιο προς ένταξη. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται η πολιτική του σημαντικότερου παράγοντα χάραξης 5

πολιτικής στην σημερινή Τουρκία, του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), καθώς και του ισχυρότερου προσώπου σε αυτό, Recep Tayyip Erdoğan. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφουμε και ταυτόχρονα αναλύουμε τη σημερινή κατάσταση όσον αφορά τις σχέσεις της Τουρκίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όλα τα προβλήματα που υπάρχουν μεταξύ τους. 6

Κεφάλαιο 1ο: Η Τουρκία στη δεκαετία 1980-1990 Το 1980, η κυβέρνηση δημοσιοποίησε ένα πρόγραμμα σταθεροποίησης. Σύμφωνα με αυτό το πρόγραμμα, η Τουρκία εγκατέλειπε την στρατηγική της ανάπτυξης που ήταν βασισμένη στην εσωστρέφεια και τον προστατευτισμό και ξεκινούσε να εφαρμόζει ένα μοντέλο ανάπτυξης βασισμένο στην εξωστρέφεια. Σ αυτό το πλαίσιο, προωθήθηκαν οι εξαγωγές προϊόντων και υπηρεσιών, καθώς και οι ξένες επενδύσεις, κινήσεις που θα είχαν ως αποτέλεσμα την εισροή κεφαλαίων στην οικονομία της χώρας (İlkin S., σε Thobie J. & Kançal S., 1989: 115). Στις 12 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, η στρατιωτική δύναμη της χώρας προέβη στο 3 ο κατά σειρά πραξικόπημα στην ιστορία της Τουρκίας. Αυτό προκάλεσε δυσφορία στις δυτικές δημοκρατικές χώρες, πράγμα που υποβάθμισε κατά πολύ τις σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Κοινότητας καθώς και τις προσπάθειες προσέγγισης των ισλαμικών χωρών. Μετά το πραξικόπημα του 1980 και το κλίμα αναρχίας που υπήρχε, ο Kenan Evren ο πρόεδρος του Γενικού Επιτελείου Στρατού της Τουρκίας, ανέλαβε τα ηνία με στόχο τον εκδημοκρατισμό και εκσυγχρονισμό της χώρας. Το πραξικόπημα αυτό και η πολιτική αστάθεια στο εσωτερικό της Τουρκίας, συνέπεσε με αρκετές συγκυρίες όπως την επικράτηση της Ισλαμικής Επανάστασης στο Ιράν το 1979 και της εισβολή της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν. Η αποκατάσταση της εσωτερικής σταθερότητας είχε μεγάλη σημασία για τις ΗΠΑ, λόγω της γενικότερης αστάθειας της περιοχής και της απειλής των συμφερόντων τους ( Κουσκουβέλης Η.Ι, Λίτσας Σ.Ν., 2013: 168). Το 1983, ξεκίνησε και πάλι η λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, όμως παρέμεινε ως παράνομη πράξη η συμμετοχή των πολιτών στα παλαιά και διεφθαρμένα κόμματα. Στις εκλογές του ίδιου έτους, στη θέση του Πρωθυπουργού της Τουρκίας, εξελέγει ο Turgut Özal, ο οποίος και σηματοδότησε μια εποχή και επικράτησε στην πολιτική σκηνή για μια δεκαετία, μέχρι τον θάνατο του το 1993, όντως Πρόεδρος της Δημοκρατίας τη; Τουρκίας. Αυτού που θεωρήθηκε επιτυχία του Özal ήταν η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ του κεμαλισμού και όλως των υπολοίπων πολιτικών δυνάμεων, κυρίως το Πολιτικό Ισλάμ. Επίσης, ήταν υπέρμαχος 7

του εκσυγχρονισμού και προχώρησε σε ανάλογες κινήσεις, όπως μεταρρυθμίσεις που προωθούσαν τον πραγματικό εκσυγχρονισμό και την οικονομική φιλελευθεροποίηση του τουρκικού κράτους. Κατά την περίοδο εκλογής του, οι σχέσεις της Τουρκίας με τις γειτονικές της χώρες και γενικά με τις χώρες της περιφέρειας της δεν ήταν καλές, παρά μόνο εκείνες με το Πακιστάν. Έτσι ο Πρωθυπουργός ξεκίνησε διαδικασίες ώστε να απελευθερώσει τη χώρα από τη διπλωματική και οικονομική απομόνωση της και να αναπτύξει σχέσεις με πολλές χώρες. Ταυτόχρονα, προσπαθούσε να εκπληρώσει όσο το δυνατόν καλύτερα τις προϋποθέσεις συνεργασίας με τις ΗΠΑ και την τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ). Η είσοδος στο παιχνίδι των αγορών ήταν ένα στοίχημα που έπρεπε να κερδηθεί. Ο Özal εκμεταλλεύτηκε τη ισοπέδωση των οικονομιών του Ιράκ και του Ιράν μετά τον πόλεμο μεταξύ τους και διείσδυσε στην αγορά τους. Για πρώτη φορά, η Τουρκία κατάφερε να εξασφαλίσει ενεργειακά οφέλη με τη μέθοδο της ανταλλαγής (Κουσκουβέλης Η.Ι, Λίτσας Σ.Ν., 2013: 169). Μία άλλη κίνηση του Özal ήταν να κάνει ένα άνοιγμα προς τις αγορές των μουσουλμανικών και αραβικών χωρών, αυξάνοντας έτσι τις εξαγωγές της Τουρκίας μέχρι το 1985 (İlkin S., σε Thobie J. & Kançal S., 1989: 122). Ο εκσυγχρονισμός των θεσμών ήταν υψίστης σημασίας, αλλά μεγάλης σημασίας ήταν και ο εκσυγχρονισμός στην οικονομία, το οδικό δίκτυο, το σιδηροδρομικό δίκτυο αλλά και τις θαλάσσιες και εναέριες μεταφορές. Κατά την δεκαετία του 80, έγιναν μεγάλα βήματα εκσυγχρονισμού και φιλελευθεροποίησης αυτών των μέσων, με σκοπό την εναρμόνιση τους με τα ευρωπαϊκά πρότυπα (Hoekman B.M., Togan S., 2005: 316). Ο πρωθυπουργός Özal στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, υιοθέτησε ένα μοντέλο σκέψης διαφορετικής από εκείνο της κλασικής κεμαλικής άποψης. Οι χώρες της περιφέρειας της Τουρκίας χωριζόταν κατά τον ίδιο σε τρείς κατηγορίες: στις «φιλικές», εννοώντας τις συνορεύουσες χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής 8

στις «συγγενικές», εννοώντας τις χώρες που προέκυψαν μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κάποιες εθνοτικές ομάδες που διατηρούσαν φιλικές σχέσεις με την Τουρκία στις «αδελφικές», εννοώντας τις τουρκόφωνες χώρες και κάποια τουρκογενή έθνη. Προβλήματα στην άσκηση αυτής της πολιτικής υπήρξαν τα ζητήματα στο Αιγαίο και η στήριξη της Συρίας στην κουρδική πλευρά όσον αφορά στο Κουρδικό Ζήτημα. Με τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού οι σχέσεις δεν ήταν καλές, παρόλες τις προσπάθειες ανάπτυξης οικονομικής δραστηριότητας μεταξύ αυτών και της Τουρκίας. Παράλληλα με την άσκηση αυτής της δικής του εξωτερικής πολιτικής, προσπαθούσε να κρατά τις ισορροπίες τόσο με τις ΗΠΑ, όσο και με την τότε ΕΟΚ, στην οποία επιθυμούσε διακαώς να ενταχθεί η Τουρκία. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, ήταν διατεθειμένος να υποχωρήσει σε πολλά θέματα του Κυπριακού. Όμως οι αντιστάσεις σε οποιαδήποτε πρόοδο με το θέμα αυτό από την πλευρά του λαού και του κράτους, πάγωσε τις διαδικασίες που είχε στόχο να ολοκληρώσει. Για την ακρίβεια, το 1987, υπέβαλλε αίτηση πλήρους ένταξης, η οποία όμως δύο χρόνια αργότερα απορρίφθηκε. Στον τομέα της ασφάλειας και της άμυνας, ο Özal προχώρησε σε μια πραγματική αμυντική πολιτική, με την απόκτηση σύγχρονου αμυντικού εξοπλισμού, καθιστώντας τον εαυτό του τον πρώτο Τούρκο ηγέτη που θεμελίωσε την αμυντική βιομηχανία. Έτσι, κατείχε πλέον τα μέσα να αντιμετωπίσει τις απειλές που θα μπορούσαν να προκληθούν στο μέλλον. Μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, η Τουρκία βρέθηκε σε ένα νέο διεθνές περιβάλλον στο οποίο δεν είχε πλέον τη θέση που επεδίωκε να έχει. Η σημασία της για τη Δύση είχε πια φθίνει. Η ΕΟΚ δεν επιθυμούσε να εντάξει την Τουρκία στα μέλη της και πολλές από τις ευρωπαϊκές χώρες υποστήριζαν το Κουρδικό Εθνικοαπελευθερωτικό Κίνημα (PKK) (Κουσκουβέλης Η.Ι, Λίτσας Σ.Ν., 2013: 171). Από την άλλη, οι ΗΠΑ παρείχαν μειωμένη στήριξη προς την Τουρκία όσον αφορά αυτό το ζήτημα. Όλο αυτό το σκηνικό προκάλεσε την ανασφάλεια της τουρκικής ηγεσίας. 9

Επί πρωθυπουργίας Turgut Özal στης Τουρκία και προεδρίας Süleyman Demirel, εμφανίσθηκε ένα νέο όραμα, εμπνευσμένο από το νεο-οθωμανικό ρεύμα, που επικεντρωνόταν στην χάραξη των συνόρων της περιοχής επιρροής της Τουρκίας στα Βαλκάνια, τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία. Το όραμα του Özal δεν καταπνίγηκε από τους φόβους της εποχής, καθώς ήταν από τους λίγους που διέβλεπε και θετικά στοιχεία μέσα σε αυτό το γενικότερα αρνητικό προς την Τουρκία κλίμα. Η πτώση ενός από τους εχθρούς της Τουρκίας, της ΕΣΣΔ, και οι καλές σχέσεις με τις απελευθερωμένες από τη σφαίρα επιρροής της τουρκόφωνες χώρες, άνοιξαν ένα νέο κεφάλαιο στην οικονομική πραγματικότητα της Τουρκίας. Επίσης, με αυτή την απελευθέρωση από τον φόβο της ΕΣΣΔ και με ένα βαθμό ελευθερίας κινήσεων, η Τουρκία είχε την δυνατότητα να προβάλλει τα συμφέροντα της στην Κεντρική Ασία, τα Βαλκάνια και τον Καύκασο. Χαρακτηριστικά ο Özal δήλωνε φανερά την πεποίθηση του ότι «ο 21 ος αιώνας είναι ο αιώνας των Τούρκων, καθώς υπό την επιρροή τους θα βρίσκεται ο χώρος από την Αδριατική ως το Σινικό Τείχος» (Σκορδέλη, 2011: 232). Παρόμοιες απόψεις συμμεριζόταν και άλλοι υψηλά ιστάμενοι Τούρκοι αξιωματούχοι, μεταξύ άλλων και ο Demirel. 10

Κεφάλαιο 2ο : Η θέση της Τουρκίας και η προοπτική ένταξης της στη Ευρωπαϊκή Ένωση κατά την περίοδο 1990-2000 Η Τουρκία είναι μια χώρα με σημαντική γεωστρατηγική σημασία. Αυτή η γεωστρατηγική σημασία της, έχει τεθεί αρκετές φορές υπό εξέταση από τη δεκαετία του 1980 έως σήμερα. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την πτώση της ΕΣΣΔ, η Τουρκία έπρεπε να αδράξει τις ευκαιρίες που της δινόταν ώστε να επαναπροσδιορίσει τη θέση της, την σημασία της και τον ρόλο που θα έπαιζε στο εξής. Οι επιλογές ήταν πολλές και όλες προσέφεραν εξυπηρέτηση των συμφερόντων της Τουρκίας σε ένα ευρύ φάσμα. Οι νέες συνθήκες που παρουσιάστηκαν, διαμόρφωσαν ένα σκηνικό όπου κάλλιστα μπορούσε να αναβιώσει ένα ιδεώδες προερχόμενο από το οθωμανικό παρελθόν της χώρας. Η αλλαγή πολιτικής πλεύσης για την Τουρκία έγινε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, με την παραδοσιακή κεμαλική εξωτερική πολιτική της Τουρκίας να διαφοροποιείται και να μην ακολουθεί πλέον το μονοπάτι της εσωστρέφειας και της αποστασιοποίησης όσον αφορά θέματα εκτός συνόρων. Η νέα αυτή πολιτική, έκανε την εμφάνιση της κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 σε όλους τους τομείς. Η Τουρκία αποδεσμεύτηκε από τις όποιες απειλές του παρελθόντος, πράγμα που καθιστούσε τις κινήσεις της πιο ελεύθερες. Επίσης, η παρουσία της Τουρκίας ως εταίρου της Δύσης στο διεθνές σκηνικό και η αποδυνάμωση των γειτονικών χωρών της, δημιούργησαν ένα κλίμα που ευνόησε την δυναμική της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Όμως, δεδομένης της σύστασης της πολιτικής ελίτ της Τουρκίας και άλλων εξωτερικών συνθηκών, ο βαθμός επικράτησης της νέας αυτής πολιτικής, δεν ήταν πλήρως εμφανής σε σύγκριση με την παραδοσιακή. Η πτώση της ΕΣΣΔ αποσταθεροποίησε την περιοχή γύρω από την Τουρκία, στην οποία βρισκόταν μουσουλμανικοί ή τουρκόφωνοι πληθυσμοί, όπως σε χώρες των Βαλκανίων και του Καυκάσου. Τα προβλήματα της Τουρκίας με τις γειτονικές της χώρες, ειδικότερα προς τη Δύση και το Νότο (Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ, Ιράν και Συρία), επηρέαζαν και την εξωτερική και την αμυντική πολιτική της. Η Τουρκία σαν χώρα μέλος του ΝΑΤΟ έχει 11

μια ιδιαιτερότητα. Παρά το γεγονός ότι το Σύμφωνο της Βαρσοβίας λύθηκε, δεν κατάφερε να μειώσει τις στρατιωτικές της δαπάνες, όπως όλοι οι υπόλοιποι σύμμαχοι. Η αυτή καθεαυτή θέση του τουρκικού κράτους στο διεθνές περιβάλλον που διαμορφώθηκε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, καθορίστηκε από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Είναι ένα κράτος το οποίο ανήκει στον ισλαμικό κόσμο, συμμετέχει σε οργανισμούς τέτοιου ενδιαφέροντος και παράλληλα είναι μέλος του ΝΑΤΟ, του ΟΗΕ, του Συμβουλίου της Ευρώπης και άλλων οργανισμών δυτικής συστάσεως, και φυσικά κατέχει την ιδιότητα του υποψήφιου κράτους-μέλους για ένταξη στην ΕΕ. Μέσα σε αυτό το κλίμα, υπήρξε ένας σοβαρός προβληματισμός για το που ανήκει τελικά η Τουρκία. Ο προσανατολισμός της αμφιταλαντευόταν μεταξύ του ισλαμικού κόσμου, του τουρκικού κόσμου και της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '90, η Τουρκία προσπάθησε να αδράξει την ευκαιρία, να εκμεταλλευτεί τις συνθήκες προς όφελος της και να παίξει μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της κατάστασης στην Ευρασία. Ακόμα, επιθυμούσε τη διατήρηση του ισχύοντος καθεστώτος στα σύνορα της και επέμενε στον δυτικό, και ειδικότερα ευρωπαϊκό, προσανατολισμό της πολιτικής της. Η παραδοσιακή κεμαλική πολιτική, έτεινε να στρέφει την Τουρκία προς την εξέλιξη της ως μια δυτική χώρα, με ένταξη της στο δυτικό κόσμο από όλες τις απόψεις (καλές σχέσεις με τα ισχυρά δυτικά κράτη, ένταξη σε δυτικούς οργανισμούς, δημιουργία κοσμικού κράτους κλπ).τα χαρακτηριστικά που επιθυμούσε να της προσδώσει θα εξασφάλιζαν μεγαλύτερη ασφάλεια, αυξημένη επιρροή και προνόμια όσον αφορά τον οικονομικό και στρατιωτικό τομέα. Η αμυντική πολιτική της σύγχρονης Τουρκίας συνδέεται με τη συμμετοχή της χώρας στο ΝΑΤΟ (1955), στη Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση (ΔΕΕ), στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας (ΕΠΑΑ) και σε κάποιες ειρηνευτικές αποστολές σε διάφορα σημεία του κόσμου. Το 1992, η Τουρκία ξεκίνησε έναν οργανισμό για την Οικονομική Συνεργασία της Μαύρης Θάλασσας με τη συμμετοχή συνολικά έντεκα χωρών. Το αντικείμενο του οργανισμού δεν έμεινε μόνο στον οικονομικό τομέα, αλλά επεκτάθηκε και στην ενδυνάμωση της περιφερειακής σταθερότητας με το να παρέχει την ευκαιρία στα κράτη-μέλη του οργανισμού να επιλύσουν τυχούσες διαφορές και διενέξεις μεταξύ τους (Arikan H., 2006: 209). Στόχος του οργανισμού ήταν η διαμόρφωση μιας 12

περιοχής ειρήνης, σταθερότητας, ελευθερίας και ευημερίας στη Μαύρη Θάλασσα, που θα ευνοούσε τις καλές και φιλικές σχέσεις με τις γειτονικές χώρες. Λόγω της ισχυρής οικονομικής δραστηριότητας της Τουρκίας στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τα γειτονικά μουσουλμανικά κράτη την είχαν ως οικονομικό πρότυπο. Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, η Τουρκία θεωρήθηκε τόσο από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και από τις ΗΠΑ, ως το κατάλληλο πρότυπο για τη διαμόρφωση των πρώην σοβιετικών μουσουλμανικών κρατών όπως το Κιργιστάν, το Καζακστάν το Αζερμπαϊτζάν κ.α. και την μετάβαση τους σταδιακά σε πιο φιλελεύθερα κράτη. Η ιδέα του προτύπου ήταν άκρως ενδιαφέρουσα για την Τουρκία, ειδικότερα γιατί είχε την πεποίθηση ότι αυτή η ιδιότητα της θα είναι ένα ισχυρό χαρακτηριστικό που θα βοηθούσε στην ένταξη της στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αντιμετωπίζοντας όμως πληθώρα προβλημάτων στο εσωτερικό της και έχοντας περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες, στράφηκε προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ για αίτημα στήριξης ώστε να επιτύχει το στόχο της. Η Τουρκία της δεκαετίας του 90, δεν γνώρισε μόνο πρόοδο και εκσυγχρονισμό, αλλά και κλυδωνισμούς που ανάδυσαν την προβληματική της φύση και τόνισαν το κλίμα αβεβαιότητας στις σχέσεις Τουρκίας Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η γενικότερη αντίληψη εκείνη την εποχή στον δυτικό κόσμο αλλά και στους φιλοευρωπαϊστές Τούρκους ήταν ότι η προοπτική ένταξης της Τουρκίας μετά την έγκριση της ως υποψήφιο μέλος, θα έδινε την κατάλληλη ώθηση στην πολιτική ελίτ να πραγματοποιήσει τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις που οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν ύστατης σημασίας (Καζάκος Π., 2003: 135). Επίσης, κατά τη δεκαετία του 1990, η Ευρωπαϊκή Ένωση βρέθηκε σε μία κατάσταση μετεξέλιξης, διεύρυνσης και εμβάθυνσης (μετάβαση από την ΕΟΚ στην ΕΕ, νέα μέλη κλπ). Έχοντας λοιπόν να αντιμετωπίσει δικά της εσωτερικά προβλήματα και δυσκολίες προσαρμογής στις νέες συνθήκες, δεν θεωρούσε ως καλύτερη επιλογή να εντάξει στους κόλπους της μια χώρα όπως η Τουρκία, με πολλές ελλείψεις σε όλους τους τομείς. Πολλοί πίστευαν ότι η Τουρκία δεν θα καταφέρει να ολοκληρώσει τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις ώστε να βρεθεί σε αντίστοιχο επίπεδο με τις ευρωπαϊκές χώρες. Η αντίληψη αυτή πήγαζε κυρίως από την εμφάνιση ισχυρών εθνικιστικών-ισλαμικών στοιχείων στην ενεργή πολιτική σκηνή της Τουρκίας στις αρχές της δεκαετίας του 2000, αλλά και από τη μορφή της τουρκικής οικονομίας. Η 13

τουρκική οικονομία της δεκαετίας του 90 βασιζόταν κυρίως στον κρατικό παρεμβατισμό στην αγορά, τους χαμηλούς μισθούς και την νομισματική πολιτική (υποτίμηση της λίρας έναντι του δολαρίου), πράγμα που αργότερα θα καθιστούσε την οικονομία της χώρας μη-ανταγωνιστική (Καζάκος Π, 2003: 139). Τα μέσα δεκαετίας του 1990 σημαδεύτηκαν από την παρουσία της Tansu Çiller στην θέση του Πρωθυπουργού της Τουρκίας, αναδεδειγμένη με το συντηρητικό Κόμμα του Ορθού Δρόμου (Doğru Yöl Partisi) του Süleyman Demirel. Όταν ο Demirel εξελέγει στη θέση του Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας, η Çiller ανέλαβε τη θέση της αρχηγού του κόμματος. Είναι η μοναδική γυναίκα που κατάφερε να βρεθεί στο αξίωμα το Πρωθυπουργού της Τουρκία. Παρέμεινε στη θέση από τον Ιούνιο του 1993 έως τον Μάρτιο του 1996 και έπειτα ως Αναπληρώτρια Πρωθυπουργός και Υπουργός Εξωτερικών από τον Ιούνιο του 1996 έως τον Ιούνιο του 1997. Η Çiller ήταν εν ενεργεία καθηγήτρια οικονομικών πριν την εκλογή της. Η πολιτική της ήταν συντηρητική και με αρκετές δόσεις εθνικισμού. Θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ως ακροδεξιάς ιδεολογίας πολιτικός, που είχε γενικώς την τάση να εντείνει τα προβλήματα που είχε η Τουρκία με τις γειτονικές χώρες και ειδικότερα με την Ελλάδα. Μέχρι και το 1995 όλα έβαιναν καλώς όσον αφορά τα εσωτερικά και τα εξωτερικά θέματα. Ένα σημαντικό βήμα στις σχέσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης Τουρκίας ήταν η τελωνειακή ένωση τον Ιανουάριο του 1995. Η κίνηση αυτή αναπτέρωσε το ηθικό της Τουρκίας και της έδωσε ελπίδα ότι στο σύντομο μέλλον θα κατάφερνε να ενταχθεί στην ΕΕ (Narbone L. & Tocci N. σε Verney S. & Ifantis K., 2009: 22). Όμως ο τρόπος διαχείρισης των καταστάσεων και το ασταθές πολιτικό σκηνικό της, την κατέστησαν επίφοβο υποψήφιο εταίρο. Το Κουρδικό Ζήτημα απασχόλησε ιδιαίτερα εκείνη την περίοδο, λόγο των συλλήψεων που έγιναν από την τουρκική αστυνομία αλλά και η περίπτωση των Ιμίων και των Γκρίζων Ζωνών το Δεκέμβριο του 1995 και Ιανουάριο του 1996, που έφερε την Τουρκία και την Ελλάδα προ των θυρών της συρράξεως. Η προκλητική στάση της πρωθυπουργού Çiller και της κυβέρνησης της απέναντι σε ένα κράτος-μέλος της ΕΕ, την κατέστησε επικίνδυνη χώρα για το διάστημα εκείνο, καθώς δεν επιθυμούσε πολεμικές συρράξεις στην περιφέρεια της, πόσο μάλλον να εμπλέκεται κράτος-μέλος της. Έτσι, η χρηματοδότηση της Τουρκίας από την ΕΕ σταμάτησε γι αυτό το διάστημα, παρόλο που η συμφωνία του 95 δεν 14

ακυρώθηκε (Καζάκος Π. σε Ξενάκης Δ. & Τσινισιζέλης Μ., 2006: 385). Παράλληλα, η συζητήσεις για ένταξη της Κύπρου και χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, έσπειρε δυσπιστία απέναντι στην ΕΕ. Τέθηκε ως κριτήριο για την ενταξιμότητα της Τουρκίας, η επίλυση των ζητημάτων με τις γείτονες χώρες, μέσω της δικαστικής οδού και όχι με απειλή όπλων. Ένα από τα επιτεύγματα της Πρωθυπουργού Çiller ήταν ο εκσυγχρονισμός του τουρκικού στρατού, πράγμα που σημαίνει ότι ο εξοπλισμός δεν ήταν πλέον ο παλαιότερος εξοπλισμός των ΗΠΑ, αλλά ολοκαίνουργιος, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στον τουρκικό στρατό να αντιμετωπίσει κάθε πρόκληση, και ιδιαίτερα τις απειλές του PKK. Η Çiller ήταν εκείνη που κατάφερε να πείσει τις Ηνωμένες Πολιτείες να εντάξουν τον ΡΚΚ στην λίστα των τρομοκρατικών οργανώσεων και αργότερα ακολούθησε και η αποδοχή της κίνησης αυτής και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 1999, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε στο Ελσίνκι της Φινλανδίας, η Τουρκία κατάφερε να αποκτήσει την ιδιότητα της υποψήφιας προς ένταξη χώρας. Η συμφωνία επετεύχθη μετά από αλλαγή της ελληνικής στάσης και άρσης της αρνησικυρίας που ασκούσε στην ένταξη της Τουρκίας. Ωστόσο, οι διαπραγματεύσεις για την ένταξη θα ξεκινούσαν όταν η Τουρκία επιτύγχανε να πληροί τα «κριτήρια της Κοπεγχάγης». 15

Κεφάλαιο 3ο : Ευρωπαϊκή Ένωση Τουρκία: οι περίπλοκες σχέσεις των δύο πλευρών έως το 2007 Η Τουρκία στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι τον Δεκέμβριο του 1999, κατάφερε να κατοχυρώσει την ιδιότητα του υποψήφιου κράτους-μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να ξεκινήσει τις διαδικασίες ένταξης. Όμως η περίοδος έως και τα τέλη του 2001, ήταν μια περίοδος αδράνειας από την πλευρά της Τουρκίας, κάτι που αργότερα από τους ίδιους τους Τούρκους θεωρήθηκε ως σπατάλη χρόνου ως προς τον εξευρωπαϊσμό της χώρας και παράλληλα επιβεβαιώθηκε και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Καζάκος Π. 141). Το 2001 ήταν ένα πολύ δύσκολο έτος για την Τουρκία. Η οικονομική κρίση του 2001-2002 που χτύπησε τη χώρα, δυσκόλεψε πολύ τις διαδικασίες εκσυγχρονισμού. Η οικονομική αστάθεια που προκλήθηκε, μείωσε την ανταγωνιστικότητα της χώρας, καθώς επηρέασε κατά πολύ την ισοτιμία της τουρκικής λίρας. Το γεγονός αυτό επηρέασε επίσης το χρηματοπιστωτικό σύστημα, το εμπόριο και τους μισθούς. Η κρίση αυτή ήταν επακόλουθο εσωτερικής κακοδιαχείρισης και πολιτικής διαφθοράς κατά πολλούς. Οπότε, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο παρενέβη ώστε η οικονομία της Τουρκίας να ανακάμψει το συντομότερο δυνατόν. Προωθήθηκε μια οικονομική πολιτική η οποία συνεπαγόταν βελτίωση της λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος της χώρας και την φιλελευθεροποίηση της αγοράς. Οι οδηγίες του ΔΝΤ συνέκλιναν με τις μεταρρυθμιστικές απαιτήσεις του ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού της Τουρκίας ώστε να ενταχθεί στην ΕΕ. Ο κλυδωνισμός της χρηματοπιστωτικής κρίσης και η στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης έβαλε σε σκέψη πολλούς. Σύμφωνα με έρευνα του Ευρωβαρομέτρου, την περίοδο μετά το Ελσίνκι, το ποσοστό φιλοευρωπαϊστών αυξανόταν σταθερά, φτάνοντας το 70% το 2002. Από εκείνη τη χρονική στιγμή και μετά, παρατηρήθηκε πτώση του ποσοστού, ώσπου το 2007 έφτασε το 49%. Ακόμη και οι φιλοευρωπαϊστές αντιδρούσαν στην άδικη, κατ αυτούς, στάση κάποιων κρατών-μελών της ΕΕ όσον αφορά την εφαρμογή κριτηρίων για την ένταξη της Τουρκίας. Μέχρι τότε, η τουρκική πολιτική ελίτ θεωρούσε ότι όντως θα έπρεπε να εφαρμοστούν αυστηρά κριτήρια, ώστε να συμβούν μεγάλες μεταρρυθμίσεις στη 16

χώρα, που θα την οδηγήσουν ακόμα πιο κοντά στα ευρωπαϊκά πρότυπα και προ των θυρών της ένταξης της στην ΕΕ. Ο εξευρωπαϊσμός σήμαινε σταθεροποίηση του εσωτερικού, εγκαθίδρυση της δημοκρατίας με γερά θεμέλια, βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών, μεγαλύτερη συμμετοχή στο εμπόριο και επενδύσεις (Τριανταφύλλου Δ, Φωτίου Ε., 2010: 80). Όμως και η κεμαλική στρατιωτική ελίτ ενστερνίζεται αυτές τις απόψεις, καθώς όραμα του Kemal ήταν η δυτικοποίηση της Τουρκίας και η ένταξη της στον κόσμο του εκσυγχρονισμού. Επίσης, πιστεύεται ότι η συμβολή της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ), λειτουργεί ως τροχοπέδη στην εξάπλωση των προβλημάτων του κουρδικού εθνικισμού και του ισλαμικού φονταμενταλισμού. Από την άλλη πλευρά, διαβλέπει κάποιους κινδύνους όσον αφορά την μεταβατική περίοδο, όπου θα πρέπει να συμβούν όλες οι μεταρρυθμίσεις, λόγω του ότι η πλήρης ένταξη της Τουρκίας δεν είναι ξεκάθαρη και ότι πρόκειται για μια διαδικασία «ανοικτού αποτελέσματος» (openended process). Βέβαια, υπάρχει και η άλλη πλευρά, εκείνη των ευρωσκεπτικιστών, που υποδαυλίζει την σημασία της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ. Ισχυριζόταν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει θεσμικά προβλήματα, δημοκρατικό έλλειμμα, έλλειψη σταθερού προσανατολισμού και δυσκολία αφομοίωσης των νέων κρατώνμελών από τη διεύρυνση του 2004. Επίσης τόνιζαν ότι δεν υπάρχει μια βασική ικανή ηγεσία και αυτό καθίσταται εμπόδιο στην ομαλή διαδικασία ολοκλήρωσης. Επιπροσθέτως, μια άλλη μερίδα ευρωσκεπτικιστών υποστηρίζουν ότι για να προχωρήσει η Τουρκία στην εκπλήρωση όλων των κριτηρίων, θα πρέπει να λάβει και κάποιες εγγυήσεις από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ειδάλλως η όλη διαδικασία είναι απλώς μια παραχώρηση προνομίων. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η τουρκική κοινή γνώμη δεν έχει ενημερωθεί καταλλήλως για τα κριτήρια και τους όρους που πρέπει να πληροί η Τουρκία ώστε να εισέλθει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια ακόμα αντίληψη που είναι ευρέως διαδεδομένη στην Τουρκία είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση εφαρμόζει κριτήρια πέραν αυτών της Κοπεγχάγης. Σύμφωνα με την Τουρκική πλευρά, η χώρα έχει κάνει ότι περνάει από το χέρι της για να τηρήσει τις υποχρεώσεις που της έχουν ανατεθεί από το Κείμενο Εταιρικής Σχέσης γι Προσχώρηση. Η θυματοποίηση αυτή της Τουρκίας προέρχεται τόσο από την 17

προσπάθεια επίτευξης των στόχων, όσο και από την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, πριν από την επίλυση του Κυπριακού Ζητήματος. Αυτό κατέστησε την Ευρωπαϊκή Ένωση αναξιόπιστο εταίρο όσον αφορά την άρση απομόνωσης του Τουρκοκυπριακού πληθυσμού. Από το 2002, ο σημαντικότερος πολιτικός παράγοντας χάραξης και διαμόρφωσης πολιτικής είναι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Recep Tayyip Erdoğan, για το οποίο θα μιλήσουμε εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο. Ο χαρακτήρας του κόμματος αλλά και ιδιαίτερα των ηγετικών μελών του, είναι εκείνος που έχει διαμορφώσει ολόκληρο το πολιτικό σκηνικό των τελευταίων 16 ετών στην Τουρκία. Μπορεί να πραγματοποιήθηκαν πολλές μεταρρυθμίσεις κατά την περίοδο 2002-2007, αλλά συνέβησαν και αρκετές αναταράξεις στις σχέσεις μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Τουρκίας, λόγω της διαφοροποίησης της πολιτικής του κυβερνώντος κόμματος. Στην περίοδο 2002-2004, συνέβησαν οι μεγαλύτερες μεταρρυθμίσεις στην ιστορία της Τουρκίας όπως η κατάργηση της θανατικής ποινής, το δικαίωμα μετάδοσης και εκπαίδευσης σε γλώσσα διαφορετική από την τουρκική, φιλελευθεροποίηση της ελευθερίας του λόγου, του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι καθώς και αναγνώριση των δικαιωμάτων των θρησκευτικών μειονοτήτων στην επικράτεια της Τουρκίας (Narbone L. & Tocci N. σε Verney S. & Ifantis K., 2009: 23). Έτσι, αποφασίσθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ότι η Τουρκία ήταν έτοιμη για την έναρξη των διαπραγματεύσεων και ο διάλογος ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2005. Όμως κατά την περίοδο 2005-2007, η μεταρρυθμιστική διαδικασία επιβραδύνθηκε και οι σχέσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας άρχισαν και πάλι να ψυχραίνονται. Ένα άλλο γεγονός που συνέβαλε στην επιδείνωση των σχέσεων των δύο πλευρών, ήταν οι πιθανές εκτελέσεις ακτιβιστών και διανοούμενων, που βασιζόταν σε ένα εναπομείναν ανελεύθερο άρθρο του Τουρκικού Ποινικού Κώδικα (αρ. 301) (Narbone L. & Tocci N. σε Verney S. & Ifantis K., 2009: 23). Παράλληλα, η μη αποδοχή της πλήρους εφαρμογής του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Συμφωνίας της Άγκυρας για την επέκταση της τελωνειακής ένωσης και με τα τότε νέα κράτη-μέλη της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης και της Κύπρου, πάγωσε τις διαδικασίες. Ως ποινή για τη συμπεριφορά αυτή της Τουρκίας, 8 κεφάλαια που επρόκειτο να ανοίξουν, δεν άνοιξαν και κανένα δεν έκλεισε. Μόνο 16 από τα 35 18

κεφάλαια έχουν ανοίξει μέχρι σήμερα. Ο λόγος της Τουρκίας για τη μη αποδοχή του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου, ήταν για να διαμαρτυρηθεί και να ασκήσει πιέσεις για το Κυπριακό. Έτσι, δεν επιτρέπει την προσγείωση κυπριακών αεροσκαφών στα αεροδρόμια της, ούτε προσάραξη κυπριακών πλοίων στα λιμάνια της. 19

Κεφάλαιο 4ο : Τουρκία, Ισλάμ και Ευρώπη: το φαινόμενο του AKP και του Erdoğan Η Τουρκία από τη δημιουργία της το 1923, είχε διαχωρίσει τη θέση της ανάμεσα στα μουσουλμανικά κράτη, καθώς ο προσανατολισμός που της προσέδιδε ο ηγέτης της Mustafa Kemal Atatürk, ήταν καθαρά δυτική, εισάγοντας το λατινικό αλφάβητο στην τουρκική γλώσσα και εδραιώνοντας την κοσμικότητα του κράτους. Ο Kemal δημιούργησε το νέο τουρκικό κράτος από την αρχή (Αποστολοπούλου, 2009:13). Παρόλα αυτά, η ευρωπαϊκή προσέγγιση του θέματος της αναγκαιότητας της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, επηρεάζεται από το οθωμανικό παρελθόν της, λόγω του ότι ήταν ένας βασικός παίχτης στο διεθνές ευρωπαϊκό σκηνικό κατά την πάροδο των αιώνων ισχύος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι αποδίδεται το παράδοξο της περίπτωσης της Τουρκίας. Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το κεμαλικό κίνημα δεν εφάρμοσε τους δυτικούς τρόπους εκσυγχρονισμού της χώρας όπως η δημοκρατία και η κοινωνία των πολιτών, αλλά επέβαλε την παρουσία του στηριζόμενο στον στρατό, τη δικαιοσύνη και τη διοίκηση. Αυτό οδήγησε στην εδραίωση ενός αυταρχικού, σε ένα βαθμό, κράτους με κοσμικό χαρακτήρα (Κατσούδας Δ. σε Φραγκάκης Ν., 2009: 12). Ταυτόχρονα, το κεμαλικό κράτος, έτεινε να υποβαθμίζει τον ρόλο της θρησκείας στην κοινωνία και να καταπιέζει την ένθερμη θρησκευτικότητα. Καθώς αυτή η θρησκευτικότητα είναι μέρος της τουρκικής αλλά και οθωμανικής παράδοσης, ήταν βέβαιο ότι κάποια στιγμή θα προκαλούσε προβλήματα στην κοσμικότητα του κεμαλισμού. Ήδη από δεκαετία του 1960 η εμφάνιση του Πολιτικού Ισλάμ ξεκινά με τον Neçmetin Erbakan, ο οποίος μετά από άρνηση του Süleyman Demirel να τον δεχτεί στο κόμμα του, εξελέγει βουλευτής ως ανεξάρτητος το 1969. Το 1970, προχωρά στην ίδρυση του Κόμματος Εθνικής Τάξης (Milli Nizam Partisi), το οποίο τέθηκε εκτός νόμου μετά το πραξικόπημα του 1971. Το 1972 ιδρύει το Κόμμα Εθνικής Ισχύος (Milli Selamet Partisi), το οποίο έλαβε 12% στις εκλογές του 1973, αναχαιτίζοντας τη δύναμη του κόμματος του Demirel. Στη Βουλή δεν υπήρξε απόλυτη πλειοψηφία κανενός κόμματος, οπότε σχηματίστηκε μία κυβέρνηση συνεργασίας, της οποίας πρόεδρος και Πρωθυπουργός ήταν ο Bulent Ecevit και αντιπρόεδρος ο Erbakan. Μία 20

διαφωνία του Erbakan με τον Ecevit όσον αφορά την εισβολή στην Κύπρο το 1974, ο πρώτος επέμενε στην κατάληψη ολόκληρης της νήσου, διέλυσε την κυβέρνηση το ίδιο έτος (Κουσκουβέλης Η.Ι, Λίτσας Σ.Ν., 2013: 173). Το 1975 και το 1977, συμμετέχει και στις δύο Κυβερνήσεις Εθνικού Μετώπου ως αντιπρόεδρος. Το 1979, στηρίζει την κυβέρνηση με Πρωθυπουργό τον Süleyman Demirel, χωρίς όμως να συμμετέχει σε αυτήν. Κατά το πραξικόπημα του 1980 συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Το 1984 αποφυλακίζεται και του δίνεται απαγόρευση συμμετοχής στην πολιτική ζωή με την ιδιότητα του εκλέγεσθαι. Το 1987, αίρεται η απαγόρευση και ιδρύει το Refah Partisi (Κόμμα της Ευημερίας), με το οποίο εξελέγει το 1991. Ο εκσυγχρονισμός της Τουρκίας και η μετάβαση της σε ένα πιο δυτικόμορφο τρόπο ζωής, έφτασε σε αδιέξοδο κατά τη δεκαετία του 1990. Το πολιτικό σύστημα της εποχής εκείνης είχε αρχίσει να φθίνει, τα υπάρχοντα κόμματα δεν ανταποκρινόταν πλέον στις απαιτήσεις της εποχής και ο λαός βρισκόταν σε μία κατάσταση αναταραχής λόγω της άνισης κατανομής του πλούτου, του υπερπληθυσμού και βεβαίως την οικονομία της χώρας που αντιμετώπιζε αρκετά μεγάλο πρόβλημα. Αυτό το κλίμα απαιτούσε ανανέωση του πολιτικού σκηνικού ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στο κοινωνικό κάλεσμα και να μην περιθωριοποιεί μεγάλα τμήματα του τουρκικού πληθυσμού από την πολιτική ζωή (Αποστολοπούλου, 2009:16). Έτσι ανήλθε στο προσκήνιο το Refah Partisi, το οποίο απευθύνθηκε στους αδύναμους οικονομικά πολίτες και στους περιθωριοποιημένους. Επίσης, προέταξε τη θρησκευτικότητα, εκμεταλλευόμενος τη θρησκευτική ανάγκη που υπήρχε προς όφελος του κόμματος του, χρησιμοποιώντας έμμεσους τρόπους όπως χρηματοδοτήσεις ιδρυμάτων (κυρίως εκπαιδευτικών), κοινωνικές παροχές και υπηρεσίες κλπ. Η επιβίωση ενός κόμματος με τέτοια πολιτική ήταν δύσκολη μέσα σε ένα κοσμικό κράτος με ανάλογες πολιτικές αντιλήψεις. Γι' αυτό και κράτησε μια μετριοπαθή στάση, ώστε να καταφέρει να ισορροπήσει τις αντικρουόμενες δυνάμεις στο εσωτερικό του. Το 1995, καταφέρνει να βγει πρώτο κόμμα στις εκλογές, με ποσοστό 21,37, πρωτοφανές για κόμμα που άνηκε στο Κίνημα Εθνικής Άποψης. Το αποτέλεσμα της εκλογής του Κόμματος Ευημερίας ήταν ο σχηματισμός κυβέρνησης με το Κόμμα του Ορθού Δρόμου (Doğru Yol Partisi) και διορισμός του πρώτου ισλαμιστή 21

πρωθυπουργού, της Tansu Çiller. Την εποχή της πρωθυπουργίας της (1996-1997), συνέβησαν πολλά γεγονότα που εμπεριείχαν το ισλαμικό στοιχείο. Συμμετείχε στη δημιουργία ενός φόρουμ με τις οκτώ πλουσιότερες μουσουλμανικές χώρες, την ίδρυση ισλαμικής τράπεζας και την έκδοση ισλαμικού δηναρίου. Η δημιουργία μιας νομισματικής περιοχής όλων των μουσουλμανικών κρατών με κοινό νόμισμα το ισλαμικό δηνάριο αποτέλεσε την αφορμή για τελεσίγραφο από τον κεμαλικό στρατό (απειλή για πραξικόπημα). Το αποτέλεσμα της όλης διαδικασίας ήταν η παραίτηση της Çiller. 4.1 Το φαινόμενο του ΑΚΡ Το κόμμα του Erbakan ήταν παρόν στον μετασχηματισμό της τουρκικής κοινωνίας και προετοίμασε το έδαφος για το επόμενο κόμμα που θα υιοθετούσε παρόμοια πολιτική με τη δική του, το Adalet ve Kalkınma Partisi (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης). Ιδρύθηκε από τους Recep Tayyip Erdoğan, Binali Yıldırım, Abdullah Gül, İdris Naim Şahin και Bülent Arınç το 2001. Η ανάδειξη του ΑΚΡ στην εξουσία το 2002, σηματοδοτεί την άνοδο του πολιτικού Ισλάμ στην Τουρκία, παρότι το ίδιο δηλώνει απλώς ότι διαθέτει συντηρητικό και δημοκρατικό χαρακτήρα. Ο ίδιος ο Erdoğan είχε στερηθεί το δικαίωμα του εκλέγεσθαι λόγω προκλητικών δηλώσεων περί της κοσμικότητας του πολιτεύματος της Τουρκίας και το ΑΚΡ παραλίγο να αποκλεισθεί οριστικά από τις εκλογές το 2008 για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Οι σχέσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης Τουρκίας, φυσικά και δεν μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστες ύστερα από την ανάληψη της εξουσίας ενός τέτοιου κόμματος. Στην αρχή το ΑΚΡ παρουσιαζόταν ως ένα σχετικά μετριοπαθές κόμμα για το είδος του πράγμα που φαίνεται στα καταστατικά του κείμενα αλλά και στις διακηρύξεις του. Η πιο κεντρώα στάση του νέου αυτού πολιτικού μορφώματος είναι σαφέστερα διαφορετική από εκείνη των προκατόχων του. Ο ισλαμιστικός του χαρακτήρας δε, υπό άλλες συνθήκες θα ήταν πλήρως αποτρεπτικός όσον αφορά τον εξευρωπαϊσμό και την ενταξιακή πολιτική, όμως ειδικά έως και μερικά χρόνια πριν, ήταν ένθερμος υποστηρικτής της ιδέας αυτής. Το ΑΚΡ παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην προώθηση ενός «ισλαμικού προγράμματος εκσυγχρονισμού» (Κοτσιάρος Α. σε Φραγκάκης Ν., 2009: 22). 22

Οι κυβερνήσεις του ΑΚΡ έχουν καταφέρει τις σημαντικότερες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις στην σύγχρονη Τουρκία. Όσον αφορά τον οικονομικό τομέα, ο πληθωρισμός εξομαλύνθηκε, το κατά κεφαλήν εισόδημα σχεδόν διπλασιάστηκε σε βάθος της τριετίας 2003-2006 και οι άμεσες ξένες επενδύσεις επανήλθαν μετά από μια περίοδο στασιμότητας (Ifantis K σε Verney S. & Ifantis K., 2009: 15). Ακόμα, οι χρηματιστηριακές αγορές επανέκαμψαν και έδειξαν και πάλι εμπιστοσύνη στην τουρκική λίρα που είχε πληγεί από την κρίση του 2001. Στον πολιτικό και κοινωνικό τομέα, παρόλο που οι μεταρρυθμίσεις δεν ήταν ριζικές και ταχείς, υπήρξε μία βελτίωση όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη ελευθερία του τύπου, πράγματα που ίσχυαν έως και λίγο μετά το 2010. Αρχικά και έως το 2012 περίπου, το ΑΚΡ ήταν ένα κόμμα το οποίο ενστερνιζόταν αξίες όπως η πολυπολιτισμικότητα, η ανεξιθρησκεία, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ανοικτή οικονομία και η διαφορετικότητα. Παρότι υποτίθεται ότι ανήκει στη δεξιά πλευρά του πολιτικού φάσματος, δεν μπορούμε να το κατατάξουμε κάπου με σιγουριά, καθώς τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά ανήκουν σε ένα κεντρώο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, ενώ η σύσταση του αποτελείται και από συντηρητικούς πολιτικούς που ανήκουν κυρίως στον ισλαμιστικό χώρο και δεν ανέχονται ιδέες όπως τη μετριοπάθεια και τη κοσμικότητα. Γι αυτό και χαρακτηρίζεται ως ένας πρωτόφαντος, υβριδικός σχηματισμός (Αποστολόπουλου, 2009: 17, βλ. Öniş Z., 2004: 8), ο οποίος έχει επάξια αντικαταστήσει τα κεντροδεξιά και κεντροαριστερά κόμματα του τουρκικού πολιτικού συστήματος (Öniş Z., 2004: 10). Για την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας στην ΕΕ, το ΑΚΡ έχει συμβάλει σημαντικά, καθώς οι μεταρρυθμίσεις και τα μέτρα που έλαβε έως και πριν από λίγα χρόνια, ήταν προς όφελος του εξευρωπαϊσμού της χώρας και βεβαίως για να πλησιαστούν τα κριτήρια της Κοπεγχάγης 1. Οι θέσεις ως προς τα μέχρι τώρα άλυτα ζητήματα του Κυπριακού και του Κουρδικού, απασχόλησαν έντονα την κυβέρνηση του ΑΚΡ και υιοθετήθηκαν θέσεις πιο μετριοπαθείς και διαλλακτικές για την επίλυση τους. Ακόμα, προσπάθησε να αναθερμάνει τις σχέσεις της με τον υπόλοιπο μουσουλμανικό αλλά και αραβικό κόσμο και να ξεφύγει από την προηγούμενη θέση που κατείχε στην τριάδα Τουρκία Ισραήλ ΗΠΑ και να βρει τη δική της θέση ως παίκτη στην περιφέρεια της, καθιστώντας τον εαυτό της χρήσιμο στην ΕΕ ως έναν περιφερειακό συνεργάτη γέφυρα μεταξύ μουσουλμανικού και αραβικού κόσμου με 23

την Ευρωπαϊκή Ένωση, επιθυμώντας να προσπεράσει τα συμφέροντα των ΗΠΑ και των Εβραίων στην περιοχή στην οποία ήθελε να επεκτείνει την επιρροή της η Τουρκία. Μπορεί η Τουρκία να μην είναι η πιο εύπορη χώρα του ισλαμικού κόσμου, είναι όμως η πιο ανεπτυγμένη. Αποτελεί ένα εκπληκτικό παράδειγμα για τη σχέση μεταξύ πλούτου και εκσυγχρονισμού, η οποία δεν είναι πάντοτε σε απόλυτη αναλογία. Τα μουσουλμανικά κράτη που κατέχουν τις πρώτες θέσεις όσον αφορά τον πλούτο, είναι τα αραβικά κράτη, τα οποία είναι πετρελαιοπαραγωγά, όμως η έλλειψη δημοκρατικότητας στις δομές των κρατών αυτών, οδηγεί στον περιορισμό του εκσυγχρονισμού τους πέρα των μεγάλων αστικών κέντρων. Χαρακτηριστικά, υπάρχει ένα παράδειγμα που δηλώνει έντονα την κοσμικότητα του τουρκικού κράτους, εκείνο της απαγόρευσης της χρήσης της μαντίλας από γυναίκες που επιθυμούν να ενταχθούν σε εκπαιδευτικά ιδρύματα (Αποστολοπούλου, 2009:19). Αυτός ο περιορισμός της ελευθερίας για την έκφραση της θρησκευτικότητας των Τούρκων από το κοσμικό κράτος του Kemal Atatürk, οδήγησε στα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που είχε ως στόχο, ειδικότερα τις τελευταίες δεκαετίες. Η δυτικόμορφη αυτή πολιτική του Kemal τελικά αντί να φέρει πιο κοντά τη χώρα του με την Ευρώπη και τον δυτικό κόσμο, μάλλον την απομάκρυνε. Οι περιορισμοί στην ελεύθερη εκδήλωση της θρησκευτικότητας και του εθνικού φρονήματος (κουρδικό ζήτημα), δημιούργησε ένα κλίμα καταπίεσης του Τουρκικού λαού, καθώς παραβιάστηκαν θεμελιώδεις ελευθερίες και ανθρώπινα δικαιώματα. Έτσι αντί η πολιτική του κοσμικισμού και της τουρκικότητας, απομάκρυνε την Τουρκία από τη Δύση. Παρότι η τάση της εκδήλωσης της θρησκευτικότητας θεωρούταν ως ένα στοιχείο οπισθοδρομικό, το ΑΚΡ βρήκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτύξει την ρητορεία και την πολιτική του, καθώς προβάλει το Πολιτικό Ισλάμ περισσότερο από ποτέ. Στο εγχείρημα αυτό υπάρχει μια μεγάλη δόση επιτυχίας, καθώς καταφέρνει να διαχωρίζει παροδικά την θρησκευτικότητα από τον εκσυγχρονισμό και την πρόοδο. Γίνεται μια προσπάθεια ενσωμάτωσης των αιτημάτων του Πολιτικού Ισλάμ και των ευρωπαϊκών, που όμως δεν αποδίδει ούτε πολιτικά ούτε κοινωνικά. Η εξέλιξη του ΑΚΡ σε ένα πραγματικά ισλαμικό κόμμα, με δόσεις αυταρχισμού, δημιουργεί αρκετά προβλήματα στις σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία βλέπει απροετοίμαστη 24

την Τουρκία σε τομείς βασικούς όπως η ελευθερία των πολιτών, τα ανθρώπινα δικαιώματα και βεβαίως οι λοιπές κρατικές μεταρρυθμίσεις. Ο ισλαμικός χώρος συνεχίζει να βλέπει σκεπτικιστικά την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, βλέποντας την ως μια «χριστιανική ένωση κρατών», όπου ένα «μουσουλμανικό» κράτος όπως η Τουρκία δεν έχει καμία θέση. Επίσης, υπάρχει έλλειψη εμπιστοσύνης προς την ΕΕ (Ifantis K σε Verney S. & Ifantis K., 2009: 16) και συγκεκριμένα η αντίληψη ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση στην ουσία δεν επιθυμεί την ένταξη της Τουρκίας και διατηρεί μια μέτρια κατάσταση που τη συμφέρει, κρατώντας την Τουρκία in limbo. Το ΑΚΡ δεν αντιτίθεται σε αυτή την άποψη. Αντιθέτως την υποστηρίζει και ασκεί πιέσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση για δεσμεύεις και για παροχή κονδυλίων, ώστε να επιτευχθεί ο «πολυπόθητος» εκσυγχρονισμός, εκδημοκρατισμός και η φιλελευθεροποίηση του κράτους. 4.2 Η σκιαγράφηση του προφίλ του Recep Tayyip Erdoğan Ο Recep Tayyip Erdoğan, σπούδασε Διοίκηση Επιχειρήσεων στη σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών του Aksaray της Καππαδοκίας. Η πρώτη πολιτική του εμπειρία ήταν με το Κόμμα Ευημερίας του Erbakan, με το οποίο πολιτεύτηκε σε τοπικό επίπεδο. Το 1994, εξελέγη δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης και άφησε μια καλή θητεία πίσω του. Όμως, επί δημαρχείας του, το κόμμα του Erbakan τέθηκε εκτός νόμου από το Συνταγματικό Δικαστήριο της Τουρκίας και ύστερα από κάποιες δημόσιες εκδηλώσεις υποστήριξης του εθνικιστικού και ισλαμικού κινήματος, στις οποίες ο Erdoğan συμμετείχε, αναγκάστηκε να παραιτηθεί του αξιώματος του το 1998 και το 1999 καταδικάστηκε σε φυλάκιση και στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων για κάποιο χρονικό διάστημα. Αργότερα, με τη νέα του πολιτική στέγη, ξεκίνησε ως ένας μετριοπαθής πολιτικός, υπέρμαχος του εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας, εξελίχθηκε σε ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο με αμφιταλάντευση μεταξύ φιλοευρωπαϊσμού και ευρωσκεπτικισμού και σήμερα κατέληξε ως ένας ηγέτης με χαρακτηριστικά απολυταρχισμού (Cornell S., Knaus G., Scheich M., 2012: 17), ο οποίος προβάλει το ισλαμικό προφίλ της χώρας του και παραγκωνίζει το κοσμικό. Μετά την ανάδειξη του στην εξουσία το 2007, είχε δεσμευτεί ότι θα είναι «πρωθυπουργός για όλους τους Τούρκους» (Κοτσιάρος Α. σε 25

Φραγκάκης Ν., 2009: 23). Όμως, προώθησε τις αλλαγές υπέρ των ισλαμικών ψηφοφόρων του και υποβάθμισε τη φιλελευθεροποίηση της τουρκικής κοινωνίας. Από το 2003 έως και το 2014 διετέλεσε Πρωθυπουργός της Τουρκίας, σηματοδοτώντας έτσι μια περίοδο σταθερότητας και παράλληλα αστάθειας, δημιουργώντας ένα παράδοξο στην πολιτική ζωή της Τουρκίας αλλά και της περιφέρειας. Το 2014, διεκδίκησε το αξίωμα του Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας, το οποίο κατάφερε να λάβει και να βρίσκεται σε αυτό μέχρι και σήμερα. Η πολλές φορές αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά του Erdoğan δημιούργησε προβλήματα στο εσωτερικό της χώρας, καθώς και στο εξωτερικό. Πάγια τακτική του είναι να δημιουργεί συχνά κλίμα πόλωσης στην κοινωνία και να διαμορφώνει επιδέξεια την τουρκική κοινή γνώμη σύμφωνα με αυτό που ο ίδιος επιθυμεί (Ινσέλ Α., 2017). Μοναδικός προσωπικός σκοπός του είναι η εδραίωση του στην εξουσία της Τουρκίας με κάθε δυνατό μέσο. Επίσης, σε καθένα από τα τρία μεγάλα εσωτερικά προβλήματα που διχάζουν την τουρκική κοινωνία, τίθεται υπέρ της πλευράς που στηρίζει και η πλειοψηφία για να κερδίζει την στήριξη τους και την παραμονή στην εξουσία. Το κλίμα πόλωσης το οποίο συνεχώς καλλιεργεί, είναι το βασικό εργαλείο του για τη συσπείρωση γύρω του και για να αποκλείει τυχόν πολιτικούς αντιπάλους από την διεκδίκηση του πόστου του πρωθυπουργού. Ο λόγος του Erdoğan χαρακτηρίζεται από το εθνικιστικό και ισλαμικό ύφος του και από την προπαγάνδα που κάνει σε κάθε ευκαιρία. Αδράττει την ευκαιρία συνεχώς να προβάλλει το ιστορικό παρελθόν της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κατηγορεί τη Δύση για καταπίεση της Τουρκίας. Με κάθε τρόπο προσπαθεί να εδραιώσει τα ισλαμικά πρότυπα στο κράτος, να παραγκωνίσει την κοσμικότητα και να κερδίσει την προστασία του δημιουργήματος του από τον παραδοσιακά κεμαλικό στρατό. Μέρος της πολιτικής στρατηγικής του είναι και η «πλύση εγκεφάλου» του πλήθους, με τρόπο τέτοιο, ώστε να φαίνονται θεμιτές οι πράξεις του. Δηλαδή, ξυπνά το εθνικό αίσθημα στους πολίτες, προβάλλοντας τη θυματοποίηση της Τουρκίας κατηγορώντας ειδικότερα την Ευρωπαϊκή Ένωση για όλες τα άδικα κριτήρια που της έθεσε ως όρο για την ένταξη της και για το «μίσος» μιας «χριστιανικής κοινότητας» προς την μουσουλμανική συντηρητική τους χώρα. 26

Ένα στοιχείο που είναι αισθητό στην πολιτική προώθησης του ισλαμικού στοιχείου από τον Erdoğan είναι το γεγονός ότι η σύζυγος του Emine φοράει σε κάθε εμφάνιση της την ισλαμική μαντίλα και εφαρμόζει το «ισλαμικό πρωτόκολλο» που επιτάσσει ότι η γυναίκα πρέπει να βρίσκεται πίσω από τον άνδρα όταν τον συνοδεύει σε κοινωνική υποχρέωση. Η εμμονή του με τον έλεγχο των καταστάσεων τον έφτασε στο σημείο να κοινοποιήσει διατάγματα για την απαγόρευση εισόδου σε μέσα κοινωνικής και συγκεκριμένες ιστοσελίδες δικτύωσης, όπως η γνωστή σε όλους Wikipedia. Η ιστοσελίδα της Wikipedia αναφέρει στο λήμμα της για τον Erdoğan ότι: «Στις 29 Απριλίου 2017 η Τουρκία διέκοψε την πρόσβαση του πληθυσμού στη βικιπαίδεια κατόπιν προσωρινού κυβερνητικού διατάγματος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν βασιζόμενο στον τουρκικό νόμο 5651». Στα μέσα του καλοκαιριού του 2016, ένα μέρος του τουρκικού στρατού, προέβη σε πραξικόπημα. Η κίνηση αυτή όπως έχουμε δει είναι σύνηθες φαινόμενο στην τουρκική πραγματικότητα. Οι πραξικοπηματίες είχαν ανακοινώσει μέσω ενός τηλεοπτικού σταθμού που κατέλαβαν ότι θα έπρεπε να επανέλθει η κοσμικότητα του κράτους και γι αυτό εωσότου δημιουργηθεί νέο Σύνταγμα, η χώρα θα βρισκόταν υπό στρατιωτικό νόμο. Παρόλη την κριτική που άσκησε στην χρήση των social media και πολλών ιστοτόπων από τουρκικό λαό, ο ίδιος χρησιμοποίησε το μισητό μέσο κοινωνικής δικτύωσης Twitter, ώστε να αναρτήσει κείμενο προς «ενημέρωση» του λαού για την κατάσταση και την έκκληση του προς αυτόν να δράσει αναλόγως και να διακόψει με κάθε τρόπο την έκβαση του πραξικοπήματος. Αργότερα, κατέφυγε και πάλι στην τεχνολογία και στην εφαρμογή Facetime, ώστε να κάνει μια ζωντανή αναμετάδοση με στόχο την προβολή του μέσω των ελεύθερων μέχρι τότε δικτύων μαζικής ενημέρωσης (CNN, 2016). Διαδόθηκαν φήμες από το περιβάλλον του ότι ο υποκινητής του πραξικοπήματος ήταν ο Fethullah Güllen, πράγμα που οι συνεργάτες και πιστοί οπαδοί του διέψευσαν. Ο αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων δήλωσε ότι ο τουρκικός στρατός δεν θα επέτρεπε την ανατροπή του πολιτεύματος καθώς μια μεμονωμένη ομάδα ευθυνόταν για την απόπειρα πραξικοπήματος. Οι ΗΠΑ καταδίκασαν την πραξικοπηματική κίνηση και κάλεσαν τον λαό να παραμείνει ψύχραιμος για να αποφευχθεί η αιματοχυσία. Τελικώς, η ανατροπή του Erdoğan δεν πραγματώθηκε ποτέ, με εκείνον 27

να αποκτά όλο και περισσότερη δύναμη στο εσωτερικό της χώρας και να εδραιώνει την θέση του στην εξουσία με την απόλυτη κυριαρχία του. Τα επακόλουθα όμως της νύχτας της 16 ης Ιουλίου ήταν τρομακτικά για μια δημοκρατική χώρα. Οι χιλιάδες συλλήψεις που έγιναν με εντολή του Erdoğan στιγμάτισαν τη δημοκρατικότητα και την ελευθερία του λόγου όπως επίσης και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οποιοσδήποτε είχε και έχει την αντίθετη άποψη με τον σημερινό Πρόεδρο της Τουρκίας, είναι άξιος φυλάκισης και βρίσκεται ανάμεσα στους ενόχους του πραξικοπήματος. Η βία και οι κατά συρροή συλλήψεις δεν εκφράζουν ένα κράτος δημοκρατικό και αυτό αποβαίνει ως τροχοπέδη στην ομαλή εξέλιξη των σχέσεων μεταξύ της Τουρκίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στις 16 Απριλίου του 2017, διεξήχθη δημοψήφισμα στην Τουρκία και οι ψηφοφόροι καλούνταν να ψηφίσουν υπέρ ή κατά της συνταγματικής αναθεώρησης για την αλλαγή του πολιτεύματος και μετατροπή του από Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία σε Προεδρική. Με αυτό τον τρόπο μεγάλο μέρος των εξουσιών θα συγκεντρωνόταν στο πρόσωπο του Erdoğan. Από το 2007 κιόλας υπήρχε τροπολογία που ανέφερε ότι ο Πρόεδρος θα εκλεγόταν με άμεση ψηφοφορία και όχι από το τουρκικό κοινοβούλιο, όπως γινόταν πριν. Όμως δεν είχαν αποδοθεί οι εξουσίες τις οποίες κατοχύρωσε ο Erdoğan με το δημοψήφισμα. Έτσι, με ποσοστό 51,4% το «ΝΑΙ» επικράτησε και η συνταγματική αναθεώρηση πραγματοποιήθηκε. 4.3 Η επιρροή του Ahmet Davutoğlu Ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών και Πρωθυπουργός Ahmet Davutoğlu, σπουδές στα Οικονομικά και στις Πολιτικές Επιστήμες, επηρέασε πολύ την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας από το 2009 έως το 2014 ως Υπουργός και από το 2014 έως το 2016 ως Πρωθυπουργός της χώρας. Γενικότερα, είναι υποστηρικτής της σκέψης του ρεαλισμού, και ακολουθεί το αμερικανικό μοντέλο εξωτερικής πολιτικής. Δηλαδή, τονίζει τη σημαντικότητα γεωπολιτικών στόχων με το να τους προσδίδει ένα ιδεολογικό πρόσημο (Τριανταφύλλου Δ., Φωτίου Ε., 2010: 55). Σημαντικό του έργο αποτελεί το ακαδημαϊκό άρθρο «Σύγκρουση των Συμφερόντων: Μια εξήγηση της παγκόσμιας τάξης» ( The Clash of Interests: An explanation of the world (dis)order ), 28

όπου δίνει ιδιαίτερο βάρος στη γεωπολιτική, τη στρατηγική, αλλά και στο εμπόριο, που ως ιδέες πηγάζουν από την ρεαλιστική του οπτική, καθώς και τη θέση του μουσουλμανικού κόσμου στην παγκόσμια τάξη. Σύμφωνα με το κείμενο του, η μεταλαμπάδευση των δυτικών δημοκρατικών προτύπων και αξιών έληξε με τον πόλεμο της Βοσνίας. Επίσης, τοποθετείται υπερ της ιδέας ότι η Δύση με τον ιμπεριαλισμό της και οι ενδοευρωπαϊκές συγκρούσεις ευθύνονται για την κατάληξη του μουσουλμανικού κόσμου και όχι το ίδιο το Ισλάμ (είτε στη θρησκευτική είτε στην πολιτική του μορφή). Επεξηγηματικότερα, θεωρεί ότι οι ενδοευρωπαϊκές συγκρούσεις και οι συγκρούσεις των ΗΠΑ με τις ευρωπαϊκές χώρες, που ανήκουν στις ίδιες πολιτισμικές καταβολές, για τον έλεγχο των υψηλής γεωστρατηγικής σημασίας περασμάτων της Κεντρικής Ασίας προς την ευρωπαϊκή ήπειρο (Μεσόγειος, Βαλτική και Εύξεινος Πόντος), ευθύνονται για την δημιουργία ασταθούς κλίματος στα Βαλκάνια, την Ανατολική Ευρώπη και τον Καύκασο. Ο Davutoğlu αντικρούει τη θεωρία δυτικών αναλυτών που τοποθετεί το Ισλάμ ως μια πρόκληση η οποία πρέπει να αντιμετωπισθεί και υπερασπίζοντας τον μουσουλμανικό κόσμο τονίζει ότι κατέχει δυνατότητες τόσο γεωπολιτικέςγεωστρατηγικές όσο και γεωοικονομικές λόγω του ότι οι περιοχές του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας, που αποτελούν περιοχές υψίστης σημασίας για την Ευρώπη, κατοικούνται από μουσουλμανικούς πληθυσμούς. Επίσης, τοποθετείται κατά του επιχειρήματος της Δύσης για την εξαγωγή δημοκρατίας στις χώρες με αυταρχικά καθεστώτα, που όμως ανήκουν στον ισλαμικό κόσμο. Σύμφωνα με τον ίδιο, η Δύση έχει ανεχθεί και υποστηρίξει αρκετά αντιδημοκρατικά καθεστώτα στο παρελθόν και προβάλει ως γεγονός την καταπίεση των μουσουλμανικών πληθυσμών που κατοικούν στα ευρωπαϊκά εδάφη, πράγμα που δεν δείχνει την προαγωγή των δημοκρατικών αξιών. Σημαντική διάσταση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής την εποχή του Davutoğlu είναι η διατήρηση της πολιτισμικής ταυτότητας και ο διαπολιτισμικός διάλογος. Στηρίζεται κυρίως στη θεωρία του «στρατηγικού βάθους» της Τουρκίας λόγω της θέσης της και της βαρύνουσας σημασίας της ιστορικά. Ο πρώην Υπουργός και Πρωθυπουργός στηρίζει ότι η Τουρκία ανήκει σαν κράτος σε μια ευρύτερη περιοχή και είναι μέρος «και της Μέσης Ανατολής, και των Βαλκανίων, και του Καυκάσου, και της Κεντρικής Ασίας, και της Κασπίας, και της Μεσογείου, και του 29