ΔΙΚΤΥΟ ΑΕΙΦΟΡΩΝ ΝΗΣΩΝ ΔΑΦΝΗ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2006
Ερευνητικό έργο: Έρευνα για την αειφόρο ανάπτυξη στα Κουφονήσια Ερευνήτριες: Γιλαντζή Ιουλία Επικοινωνία: Τηλέφωνο: 6972506690 E-mail: juliagenv@yahoo.gr Σαράφη Μαρία Επικοινωνία: Τηλέφωνο: 6944364468 E-mail: maria.sarafi@gmail.com Εικόνα εξωφύλλου: Αεροφωτογραφία Άποψη του πορθμού που χωρίζει το κατοικημένο Πάνω Κουφονήσι από το ακατοίκητο Κάτω Κουφονήσι (Ελληνική Φωτογραφική Τράπεζα, 2006) Το τεύχος του ερευνητικού έργου είναι διαθέσιμο από τη διεύθυνση: www.itia.ntua.gr/dafni ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ: ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Κίμων Χατζημπίρος E-MAIL: kimon@itia.ntua.gr ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΥΔΡΑΥΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ Ηρώων Πολυτεχνείου 9, Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, 157 80 ΑΘΗΝΑ Τηλ: 210-772 -2896 D I P E ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε-MAIL: dipe@otenet.gr ΣΑΡΙΠΟΛΟΥ 11 ΑΘΗΝΑ Τηλ: 210-8848055-6 Fax: 210-8846278 Τηλ: 210-772 -2896 Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος εικόνων 6 Κατάλογος πινάκων 7 Εξέλιξη του έργου 8 Περίληψη (Ελληνικά) 9 Περίληψη (Αγγλικά) 10 Εισαγωγή 11 1 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις 13 1.1 Γενικά στοιχεία για το νησί...13 1.1.1 Ιστορία...13 1.1.2 Γεωμορφολογία...15 1.1.3 Κλίμα...18 1.1.4 Φύση και Περιβάλλον...18 1.2 Γενικά οικονομικά στοιχεία...21 1.2.1 Δραστηριότητες...21 1.2.2 Παραγωγικοί Τομείς...21 1.3 Γενικά κοινωνικά στοιχεία...26 1.3.1 Οικιστική ανάπτυξη...26 1.3.2 Υποδομές...32 1.3.3 Δημογραφικά στοιχεία...35 2 Βασικές παράμετροι 38 2.1 Γεωγραφικά δεδομένα / χρήσεις γης...38 2.1.1 Διαθεσιμότητα κατάλληλων χαρτών...38 2.1.2 Κατάσταση παράκτιου περιβάλλοντος...38 2.2 Ενέργεια...39 2.3 Στερεά απόβλητα-απορρίμματα...40 2.4 Νερά...41 2.4.1 Γενικά...41 2.4.2 Διαχείριση λυμάτων...41 2.5 Μεταφορές κινητικότητα...42 2.5.1 Θαλάσσιες μεταφορές, αεροπορικές μεταφορές, διεθνείς μεταφορές...43 Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 3
2.6 Τουρισμός...44 2.6.1 Καταγραφή- παρακολούθηση τουριστικών υποδομών...44 2.6.2 Διακίνηση τουριστών, χαρακτηριστικά τους, χωρική κατανομή, χρονική κατανομή...45 2.6.3 Εναλλακτικός τουρισμός...46 2.6.4 Διαχείριση τουριστικού προϊόντος (βάσεις δεδομένων, έρευνες αγοράς, χρήση internet, online κρατήσεις κ.λπ.)...47 2.6.5 Οχλήσεις: ηχορύπανση, κυκλοφορία αυτοκινήτων, στάθμευση, κατασκευές σε ακτές κ.λπ...47 2.7 Φυσικό περιβάλλον...48 2.8 Κοινωνία πολιτισμός...54 2.8.1 Κέντρα παροχής υπηρεσιών υγείας...54 2.8.2 Δομές εξυπηρέτησης πολιτών και στήριξης απασχόλησης...55 2.8.3 Εκπαιδευτικές υποδομές...55 2.8.4 Παραδοσιακές πολιτιστικές δραστηριότητες...56 3 Ανάδειξη συμβόλου 58 4 Απόψεις Φορέων για την αειφορική ανάπτυξη 59 4.1 Τοπική αυτοδιοίκηση και σχετικές υπηρεσίες...59 4.2 Επαγγελματικοί σύλλογοι και σωματεία...61 5 Σχεδιασμός για την υλοποίηση δράσεων 64 5.1 Προτάσεις ΟΤΑ...64 5.2 Δράσεις αειφορίας...66 6 Βιβλιογραφία 68 Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 4
Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 5 Κουφονήσια
Κατάλογος εικόνων Εικόνα 1.1: Tηγανόσχημο αγγείο... 14 Εικόνα 1.2: Η παραλία «Ιταλίδα»... 19 Εικόνα 1.3: Φίδες ή Κέδρος της Φοινίκης... 20 Εικόνα 1.4: Το καρνάγιο... 22 Εικόνα 1.5: Διάγραμμα Διανυκτερεύσεων ξενοδοχειακών καταλυμάτων στο Κουφονήσι... 24 Εικόνα 1.6: Αφίξεις τουριστών στις ξενοδοχειακές μονάδες στο Κουφονήσι... 25 Εικόνα 1.7 Χάρτης Κουφονήσια... 26 Εικόνα 1.8: Άποψη από το Κάτω Κουφονήσι... 27 Εικόνα 1.9 Άποψη από το λιμάνι στο Πάνω Κουφονήσι... 28 Εικόνα 1.10: Σοκάκια στη Χώρα... 29 Εικόνα 1.11: Τοπογραφικό... 32 Εικόνα 1.12: Το βενζινάδικο... 34 Εικόνα 1.13: Το αλιευτικό καταφύγιο... 34 Εικόνα 1.14: Διάγραμμα μεταβολής πληθυσμού από το 1951 έως 2001... 36 Εικόνα 1.15: Πληθυσμιακή μεταβολή 1971-1991 Κάτω Κουφονήσι... 36 Εικόνα 2.1: Η χωματερή στα Κουφονήσια... 40 Εικόνα 2.2: Μονάδα Επεξεργασίας Λυμάτων... 42 Εικόνα 2.3: Ακτοπλοϊκές συνδέσεις... 43 Εικόνα 2.4: Βιότοποι NATURA... 52 Εικόνα 2.5: Βιότοποι CORINE... 54 Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 6
Κατάλογος πινάκων Πίνακας 1.1: Χρήσεις γης στο Κουφονήσι... 23 Πίνακας 1.2: Χρήσεις ή προορισμός χρήσεων κτιρίου στην Κοινότητα Κουφονησίων, Απογραφή 2001... 30 Πίνακας 1.3: Κανονικές και μη κανονικές κατοικίες στην Κοινότητα Κουφονησίων, Απογραφή 2001... 31 Πίνακας 1.4: Τοπογραφικό Υποδομές... 33 Πίνακας 1.5: Πληθυσμιακή μεταβολή 1971-1991 Κουφονήσια... 36 Πίνακας 1.6: Μόνιμος Πληθυσμός Απογραφή 2001... 37 Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 7
Εξέλιξη του έργου Στην παρούσα φάση έχει ολοκληρωθεί η καταγραφή και μια πρώτη ανάλυση και αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης και των προοπτικών του Πάνω Κουφονησίου, κατόπιν επιτόπιας έρευνας που πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια του καλοκαιριού. Πραγματοποιήθηκε επίσκεψη και στο Κάτω Κουφονήσι το οποίο όμως έχει χαρακτηριστεί ως αδόμητο (έχει χαρακτηριστεί ως πρώτη ζώνη από την αρχαιολογική υπηρεσία), οπότε δεν προβλέπονται κάποιες δράσεις. Έχουν καταγραφεί οι δράσεις που προτείνει γενικά η Κοινότητα του Πάνω Κουφονησίου. Αναμένεται η τελική επιλογή των δράσεων, η κατάστρωση του χρονοδιαγράμματος και ο ορισμός του τρόπου παρακολούθησης της εξέλιξης ανά δράση. Πιο συγκεκριμένα στις 21 23 Αυγούστου (αναχώρηση στις 24 Αυγούστου από το νησί) πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στα Κουφονήσια στα πλαίσια του προγράμματος ΔΑΦΝΗ. Η συλλογή των στοιχείων για την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης έγινε με τη βοήθεια του Προέδρου της Κοινότητας του Πάνω Κουφονησίου κ. Πολύδωρα Ψαρρού. Πολύ σημαντική επίσης κρίνεται η συμβολή των συζητήσεων που διεξήχθησαν με τον Πρόεδρο, στην αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης και στην καταγραφή των προβλημάτων, των δυνατοτήτων και των μελλοντικών δράσεων του νησιού. Η επαφή επιπλέον με εκπροσώπους συλλόγων και γενικά με τους ντόπιους και η ανταλλαγή απόψεων, συνετέλεσε σημαντικά στο να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια πιο αποκρυσταλλωμένη άποψη για τον τρόπο ζωής τους, την καθημερινότητά τους, τις ανάγκες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν καθώς και για το μέλλον που επιθυμούν να έχει το νησί τους. Για την ολοκλήρωση της σύνταξης της έκθεσης ακολούθησε επεξεργασία των δεδομένων που συλλέχθηκαν, σε συνδυασμό και με πηγές από το διαδίκτυο. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 8
Περίληψη (Ελληνικά) Η έκθεση αυτή είναι μια προσπάθεια καταγραφής της υφιστάμενης κατάστασης του Πάνω Κουφονησίου, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις βασικές παραμέτρους της φυσικής και κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας της περιοχής, τις ιδιαιτερότητες, τα προβλήματα αλλά και τις δυνατότητες του νησιού. Στην έκθεση αυτή παρουσιάζονται και οι απόψεις τόσο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης όσο και εκπροσώπων συλλόγων και κατοίκων του νησιού προκειμένου να είναι πιο πλήρης η απόδοση και αποτίμηση της πραγματικότητας. Υπάρχει μια διάσταση απόψεων σχετικά με τον τουρισμό και τις αναπτυξιακές δράσεις στο νησί, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την επέκταση του οδικού δικτύου, όπου κάποιοι κάτοικοι το θεωρούν υπερβολή για ένα τόσο μικρό νησί και ότι συντελεί στην αλλοίωση του φυσικού τοπίου και στην επιβάρυνση των όμορφων παραλιών του νησιού, ενώ άλλοι το θεωρούν ως προϋπόθεση για τη βελτίωση των τουριστικών παροχών στο νησί. Σίγουρα στόχος όλων είναι το νησί τους να παραμείνει ένα γραφικό και καθαρό νησί, που σέβεται το περιβάλλον του. Όσον αφορά στην τουριστική ανάπτυξη κατά πόσο θα πρέπει να είναι πιο ήπια ή ως έχει επίσης οι απόψεις διίστανται. Όλα τα παραπάνω, συνδυασμένα με την επιστημονική κατάρτιση και την προσωπική κρίση των ερευνητών, χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση των δεδομένων με στόχο τον εντοπισμό των βασικών προβλημάτων του νησιού που επιδέχονται επίλυση αλλά και των δυνατοτήτων που προσφέρονται για δράσεις παρέμβασης και ανάδειξης. Να σημειωθεί ότι γίνεται αναφορά και στο Κάτω Κουφονήσι, στα πλαίσια μιας παρουσίασης της υφιστάμενης κατάστασης, χωρίς όμως να γίνεται μια ανάλυση και αποτίμηση της κατάστασης ή να προτείνονται κάποιες δράσεις επειδή ακριβώς έχει χαρακτηριστεί ως αδόμητο. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 9
Περίληψη (Αγγλικά) This essay is an attempt to record the existing status of Ano Koufonisi island, by taking into account all the important parameters of the area s natural, social and economical reality, the physiognomy, problems but also potentials of the island. In this essay, opinions of the local authorities, representatives of local unions and local residents are also presented, in order to achieve a more complete description and evaluation of the reality. In general, there is a great variance of viewpoints as regards the tourism and the development activities in the island. A particular example that highlights this variance is the activity of the extension of the road network which has been considered from some ones as an useless exaggeration for such a small island that contributes to the decay of the natural landscape and to the burdening of the beautiful beaches of the island, while from others it has been considered as a precondition for upgrading the tourist services of the island. Surely, the intention of all local residents is that their island will remain a picturesque and clean island with respect to its environment. Furthermore, as concerns the tourist development of the island again there are controversial viewpoints regarding the mildness of the development activities. All the abovementioned, combined with the researchers expertise and personal judgment, have been used not only for the evaluation of the data and for detecting the fundamental problems, but also for identifying the opportunities given for taking action. It needs to be noted, that within the frames of th presentation of the current status, a reference to the Kato Koufonisi island has been made, but of course without an analysis and evaluation of the status as well without recommendations for specific activities since this island has been characterized as an inland where no construction work is allowed. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 10
Εισαγωγή Αν ο Παράδεισος ήταν νησί, θα είχε λαμπερά γαλαζοπράσινα νερά, απάνεμες αμμουδερές ακρογιαλιές, φιλόξενους και χαμογελαστούς κατοίκους, σπιτάκια κάτασπρα να ακουμπούν το ένα στο άλλο, γραφικά δρομάκια που μοιάζουν να τα στεφανώνουν λουλούδια ταπεινά... Αν ο Παράδεισος ήταν νησί, θα βρισκόταν στις Κυκλάδες, ανάμεσα στη Νάξο και στην Αμοργό, λίγες ώρες με το πλοίο από το λιμάνι του Πειραιά. Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, Κουφονήσια Οδηγός του νησιού Μπορεί τα παραπάνω να φαίνονται υπερβολικά και χαρακτηριστικά ενός τουριστικού οδηγού, αλλά τελικά δεν είναι. Είναι γεγονός ότι το νησί υφίσταται πλέον τις συνέπειας μιας πολύ μεγάλης τουριστικής ανάπτυξης, αλλά οι παραλίες του είναι πράγματι μοναδικές και επίσης είναι μοναδική η δυνατότητα που έχει κανείς, περπατώντας το νησί να διασχίζει σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα κάποιες πράγματι πανέμορφες παραλίες. Υπάρχει μέρος της Χώρας που διατηρεί την ομορφιά του παραδοσιακού οικισμού σε αντιδιαστολή με τις μυκονιάτικου ή ακόμα πιο διαφορετικού τύπου τουριστικές μονάδες (υπάρχουν πάντως και μικρότερες μονάδες που έχουν σεβαστεί το χαρακτήρα του νησιού). Επίσης είναι εντυπωσιακό πόσο φιλόξενοι παραμένουν οι κάτοικοι και ανεπηρέαστοι ακόμη από τις «ορδές» των τουριστών. Το Κάτω Κουφονήσι πάντως διατηρεί την παρθενική και άγρια γοητεία του, με μόνη «παραφωνία» κάποιες πολυτελείς κατοικίες. Γραφική εικόνα των νησιών αποτελούν οι ψαράδες στα καΐκια τους. Ο τουρισμός ανακάλυψε τα Κουφονήσια μόλις την τελευταία δεκαπενταετία παρουσιάζοντας όμως πολύ μεγάλη αύξηση, και ο τόπος προσπαθεί πλέον ταυτόχρονα να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις αλλά και να διατηρήσει τη φυσική ομορφιά του. Είναι γεγονός ότι λόγω του τουρισμού παρατηρήθηκε μεγάλη αύξηση στον πληθυσμό και ότι μεγάλο ποσοστό των νέων παραμένουν στο νησί, με αποτέλεσμα να έχει βελτιωθεί Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 11
σημαντικά η ζωή το χειμώνα. Είναι πάντως σημαντικό ότι οι κάτοικοι προβληματίζονται πλέον, είναι στη φάση που προσπαθούν να βρουν μια λύση και πλέον συνειδητοποιούν ότι πρέπει να περιοριστεί και να ελεγχθεί η κατάσταση. Δεν παύουν φυσικά να υπάρχουν και οι θερμοί υποστηρικτές της τουριστικής ανάπτυξης. Μπορεί τα τελευταία χρόνια να γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να εξασφαλίσει κανείς μια παραλία ολόδική του οι πιονέροι της άγονης γραμμής βρίσκουν ευκαιρία να παραπονεθούν πως το νησί «ανακαλύφθηκε» - η χρυσαφένια άμμος και η προκλητικά αστραφτερή θάλασσα εξακολουθούν όμως να υπάρχουν και να περιμένουν τον επισκέπτη. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 12
1 Υπάρχουσα κατάσταση τάσεις 1.1 Γενικά στοιχεία για το νησί 1.1.1 Ιστορία Υπάρχουν δύο εκδοχές για το πώς προήλθε η ονομασία του νησιού. Η πρώτη υποστηρίζει πως το όνομα προέρχεται από την αρχαιότητα και το πήρε από τον κόλπο που βρίσκεται μεταξύ των δύο νησιών και του Γλαρονησίου και λεγόταν «Κουφός Λιμήν», δηλαδή απάνεμο λιμάνι, όπου μπορούσε να ελλιμενιστεί πλοίο. (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006) Η δεύτερη εκδοχή έχει δοθεί από το νησιογράφο Μάνεση που υποστηρίζει ότι η ονομασία Κουφονήσια οφείλεται στις πολλές σπηλιές και τα ιζήματα γύρω-γύρω στο νησί, χωρίς συμπαγή βράχο (κουφό το χώμα - Κουφονήσια). Στον αντίποδα των δυο αυτών θεωριών, συναντάμε τη μαρτυρία του Αντώνη Μηλιαράκη που το 1920 έγραψε ότι το Πάνω Κουφονήσι ονομαζόταν «Φακούσα» από το σχήμα φακής που έχει το νησί και το Κάτω Κουφονήσι ονομαζόταν «Πίνο» από τις πολλές Πίνες (είδος ψαριού) που υπάρχουν στο νησί. Τα Κουφονήσια κατοικούνται αδιάλειπτα από την προϊστορική ακόμα εποχή. Ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή «Επάνω Μύλοι» έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα, ταφικά και άλλα των πρώιμων φάσεων του κυκλαδικού πολιτισμού. Ίσως το πιο σημαντικό από αυτά, ένα τηγανόσχημο αγγείο με χαραγμένο επάνω του ένα εννιάκτινο αστέρι φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο της Νάξου. Μια δεύτερη ανασκαφή στο νότιο άκρο της ανατολικής ακτής αποκάλυψε ευρήματα Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων. Η γειτονική Κέρος επίσης, από ότι οι έρευνες δείχνουν, αποτέλεσε σημαντικό κέντρο του Κυκλαδικού Πολιτισμού (3.000 2.000 π.χ.). (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006 & Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, 2005) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 13
Εικόνα 1.1: Tηγανόσχημο αγγείο (Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, 2005) Στη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν τα Κουφονήσια ακολούθησαν την κοινή μοίρα όλων των νησιών των Κυκλάδων, μήλο της έριδας για ποικιλώνυμους πειρατές. Γνώρισαν την κυριαρχία των Ενετών και των Τούρκων, οι οποίοι κατά τη διάρκεια κυρίως του 17ου αιώνα συγκρούστηκαν αρκετές φορές για την εξουσία των νησιών του Αιγαίου Πελάγους. Οι Κουφονησιώτες άλλοτε από ανάγκη και άλλοτε κατ' επιλογή, συνέπρατταν συχνά με Μανιάτες ή με άλλους πειρατές, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τον πορθμό ανάμεσα στο Πάνω και το Κάτω Κουφονήσι ως ασφαλές καταφύγιο. Τον 17 ο αιώνα, την περίοδο των μεγάλων συγκρούσεων ανάμεσα στις δύο ναυτικές υπερδυνάμεις της εποχής, τη Βενετία και την Τουρκία, οι Κουφονησιώτες βρέθηκαν αποκλεισμένοι και αντιμέτωποι με το φάσμα του λιμού. Αναγκαστικά έφαγαν κάθε λογής βολβό που φύτρωνε στο άγονο νησί τους, πριν καταλήξουν στα ταπεινά λούπινα, τα οποία χρησιμοποιούνταν για ζωοτροφή. Ένα δίστιχο από εκείνη την εποχή διασώζει ο Μανώλης Γλέζος: «Βάστα καμένε λούμπουνα, αν είσαι παλικάρι γιατί ο καμένος ο βολοβός ουτ ήταν, ουτ εφάνη». Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 14
Τα Κουφονήσια απελευθερώθηκαν μαζί με τις υπόλοιπες Κυκλάδες και ενσωματώθηκαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος το 1830. (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006) Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (1941-1945) οι κάτοικοι γνώρισαν πολλές δύσκολες στιγμές. Μεταπολεμικά κατοικούσαν 1.000 περίπου άτομα στο Κουφονήσι. Πολλοί όμως, φύγανε μετανάστες στην Αθήνα για να δουλέψουν και οι άνδρες κυρίως, για να μπαρκάρουν. Ο ΟΤΕ ήρθε το 1964 στο νησί και η ΔΕΗ το 1984. Οι κάτοικοι επικοινωνούσαν με τ' άλλα νησιά και με την υπόλοιπη Ελλάδα με καΐκια και με ένα καράβι που περνούσε από την Ηρακλειά κάθε 8 ημέρες. Όταν υπήρχε φουρτούνα, ο γιατρός δεν μπορούσε να επισκεφτεί το νησί. Παλιότερα υπήρχε ένας γιατρός για όλες τις Μικρές Κυκλάδες. 1.1.2 Γεωμορφολογία Τα Κουφονήσια αποτελούνται από το Κάτω και Πάνω Κουφονήσι και ανήκουν στο σύμπλεγμα των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων. Γεωγραφικά, τα συναντά κανείς στα νοτιοανατολικά της Νάξου και δυτικά της Αμοργού. Αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το όνομα τους είναι και η Κέρος, ένα μικρό, ακατοίκητο νησί, 15 τετραγωνικών χιλιομέτρων, που όμως φιλοξενεί σημαντικά ευρήματα του κυκλαδικού πολιτισμού. (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006 & Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, 2005) Το Πάνω Κουφονήσι (που αποκαλείται και απλά Κουφονήσι) είναι το μικρότερο και πιο πυκνοκατοικημένο νησάκι των Κυκλάδων. Έχει έκταση 3,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα και 366 κατοίκους. Το Κάτω Κουφονήσι βρίσκεται ανάμεσα στο Πάνω Κουφονήσι, τη Σχοινούσα και την Κέρο. Έχει έκταση 4,3 τ. χλμ. και είναι σχεδόν ακατοίκητο. Στο νησί δεν επιτρέπεται καμιά οικοδομική δραστηριότητα ενώ καμία έκταση δεν είναι κοινοτική. Παρόλα αυτά εκεί υπάρχει ένα εκκλησάκι και 15 κτίσματα (παραθεριστικές κατοικίες), τα οποία αποτελούν συντηρήσεις παλιών ή έχουν προφτάσει να χτιστούν πριν το χαρακτηρισμό ου νησιού ως αδόμητο. Επίσης υπάρχει και μία ταβέρνα, η οποία λειτουργεί από το Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 15
Μάιο και έπειτα. Οι παραλίες που είναι προσβάσιμες από τους επισκέπτες είναι δύο και στη μία υπάρχει η δυνατότητα ελεύθερης κατασκήνωσης σε ιδιόκτητο χώρο. Οι δραστηριότητες στο νησί είναι η εκτροφή αιγοπροβάτων, των οποίων οι ιδιοκτήτες είναι κάτοικοι του πάνω Κουφονησίου και μεταβαίνουν στο κάτω καθημερινά. (Ψαρρός Πολύδωρος & Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, 2005) Ένας πορθμός πλάτους 200 m χωρίζει το κατοικημένο Πάνω Κουφονήσι από το Κάτω Κουφονήσι. Γεωλογικά Χαρακτηριστικά Τα εδαφολογικά, γεωλογικά χαρακτηριστικά της περιοχής είναι πανομοιότυπα με αυτά των υπόλοιπων Κυκλαδίτικων νησιών. Επομένως, το ανάγλυφο του νησιού παρουσιάζεται έντονο με απότομες ακρογιαλιές και μικρούς όρμους. Στο εσωτερικό του νησιού οι λοφώδεις εξάρσεις παρουσιάζονται πιο έντονες. (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Το (πάνω) Κουφονήσι αποτελείται αποκλειστικά σχεδόν από Νεογενείς σχηματισμούς, δηλαδή από εναλλαγές μαργαϊκών ασβεστολίθων, μαργών και ψαμμιτών. Όλοι αυτοί οι σχηματισμοί είναι οριζόντιοι ή παρουσιάζουν μια μικρή κλίση προς τα νότια. Το νησί έχει πολύ ήπιο ανάγλυφο και είναι εμφανής η απουσία έντονων τεκτονικών φαινομένων. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 16
Δορυφορική εικόνα του Πάνω Κουφονησίου (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006) Υδρογεωλογικά Χαρακτηριστικά Η γεωλογική δομή του νησιού, σε συνδυασμό με τις κακές υδρολογικές συνθήκες (λίγες βροχοπτώσεις, μεγάλη εξάτμιση κλπ.) και το μικρό μέγεθος του νησιού (6 km 2 έκταση, μέση διάμετρο 2 km) δημιουργούν υδρογεωλογικές συνθήκες οι οποίες δεν είναι καθόλου ευνοϊκές για το σχηματισμό υδροφόρων οι οποίοι να αποθηκεύουν αξιόλογα αποθέματα με ικανοποιητικοί ή τουλάχιστον αποδεκτή ποιότητα νερού. (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Δεν υπάρχουν επίσης εκμεταλλεύσιμοι αλλουβιακοί υδροφόροι, γιατί ο σχηματισμός αναπτύσσεται σε πολύ μικρή έκταση, στην παράκτια περιοχή προς νότο, με μικρή λεκάνη επιφανειακής τροφοδοσίας και μάλιστα στα όρια του οικισμού. Έτσι, εκτός από την υποβάθμιση της ποιότητας του νερού, λόγω διείσδυσης της θάλασσας, παρατηρείται και επιπλέον υποβάθμιση εξ αιτίας της διάθεσης των λυμάτων με Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 17
βόθρους, μέσα στον υδροφόρο αυτό, καθιστώντας τον εντελώς ακατάλληλο για τις συνήθεις οικιακές χρήσεις. 1.1.3 Κλίμα Στο νησί επικρατούν οι ήπιες μετεωρολογικές συνθήκες των Κυκλάδων. Η μέση θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 11 ο C και 25 ο C. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν ακραίες θερμοκρασιακές καταστάσεις. Θερμότεροι μήνες είναι ο Ιούλιος (25 ο C) και ο Αύγουστος (12,5 ο C). Από άποψη αλλαγής θερμοκρασίας, η εντονότερη παρατηρείται μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου. (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Χαρακτηριστικά είναι τα καλοκαιρινά μελτέμια στην περιοχή, άνεμοι ιδιαίτερα έντονοι. Οι επικρατούντες άνεμοι είναι από βορειοανατολικές διευθύνσεις και απαντώνται καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Τα θαλάσσια ρεύματα που σχηματίζονται στο στενό των Κουφονησίων είναι επιφανειακά και έτσι έχουν τη διεύθυνση των ανέμων. Μεταξύ Κουφονησίων και Νάξου παρατηρούνται μεγάλα ύψη κύματος, που φτάνουν και τα 4 m. Στις Κυκλάδες η μέση βροχόπτωση είναι από τις χαμηλότερες της Ελλάδας. Οι υψηλές θερμοκρασίες και οι συνήθως πνέοντες άνεμοι ευνοούν τα μεγάλα ποσοστά εξάτμισης. Έτσι, οι μόνιμες επιφανειακές απορροές είναι μηδενικές. Γενικά το κλίμα της περιοχής χαρακτηρίζεται εύκρατο, μεσογειακό, με κύριο χαρακτηριστικό την ηπιότητα των κλιματικών φαινομένων. 1.1.4 Φύση και Περιβάλλον Σ' όλο το μήκος της νότιας ακτής του νησιού, από τον Παριανό στα δυτικά ως το Πορί στα ανατολικά, οι παραλίες του νησιού είναι μαγευτικές. Μισοφέγγαρα χρυσής άμμου εναλλάσσονται με άγρια στην όψη σπήλαια, που το κύμα έχει σκάψει στα βράχια. Σε γενικές γραμμές, όσο βαδίζει κανείς προς τα ανατολικά, τόσο οι παραλίες γίνονται καλύτερες και η βλάστηση συγκριτικά πυκνότερη. (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 18
νησί, 2006 & Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, 2005) Ένα μονοπάτι παράλληλο με τη νότια ακτογραμμή του νησιού επιτρέπει να δει κανείς τις παραλίες του νησιού. Ο Φοίνικας και ο Φανός είναι οι πιο πολυσύχναστες παραλίες, η Πλατιά Πούντα η πιο ερημική, και το Πορί η πιο απομακρυσμένη αλλά και μάλλον η καλύτερη ακτή. Απέχει περίπου 4 χιλιόμετρα από την Χώρα. Πριν το Πορί υπάρχει η διάσημη «Πισίνα», μια πέτρινη δεξαμενή με θαλασσινό νερό. Ο παραλιακός δρόμος στην πράξη αποδεικνύεται πιο μακρύς από ότι φαίνεται στο χάρτη, αλλά είναι σαφώς ωραιότερη διαδρομή από το δεύτερο δρόμο που είναι χαραγμένος στο εσωτερικό του νησιού. Δίπλα στο μονοπάτι συναντά κανείς αμμοθίνες γεμάτες λευκά κρινάκια, ένα σπάνιο είδος, που μόνο στις Κυκλάδες συναντάται. Ακόμα υπάρχουν παραλίες και στο Κάτω Κουφονήσι που η προσέγγισή τους γίνεται μόνο με καΐκι. Οι παραλίες έχουν χοντρή άμμο και προσφέρονται για ήσυχες διακοπές και απομόνωση. Εικόνα 1.2: Η παραλία «Ιταλίδα» (Dream Islands, 2006) Υπάρχουν σε πολλά σημεία του νησιού θαμνώδεις εκτάσεις (μακία βλάστηση) και στο βόρειο τμήμα του νησιού λίγα δασικά κομμάτια με φίδες ή κέδρο της Φοινίκης. (Ψαρρός Πολύδωρος, 2006) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 19
Εικόνα 1.3: Φίδες ή Κέδρος της Φοινίκης (Προσωπικό Αρχείο, 2006) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 20
1.2 Γενικά οικονομικά στοιχεία 1.2.1 Δραστηριότητες Κύρια και αποκλειστική ενασχόληση των κατοίκων αποτελεί ακόμη η αλιεία γεγονός που μετατρέπει το νησί σε ένα γνήσιο ψαροχώρι. Όλες οι οικογένειες ασχολούνται με την αλιεία. Οι λίγες καλλιέργειες που υπάρχουν στο νησί, οι λίγες κατσίκες ή αγελάδες ουσιαστικά μόνο καλύπτουν τις οικιακές ανάγκες των κατοίκων. Με μια δόση υπερβολής οι ίδιοι συνηθίζουν να λένε ότι τα καΐκια είναι περισσότερα από τις οικογένειες του νησιού. Γεγονός είναι πάντως ότι με 35 μεγάλα σκάφη (δίχως δηλαδή να υπολογίσει κανείς τα «χταποδιάρικα» και τα μικρότερα), το Κουφονήσι διαθέτει έναν από τους μεγαλύτερους αλιευτικούς στόλους της Ελλάδας, αναλογικά πάντα με τον πληθυσμό του. (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006 & Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, 2005) Το Κουφονήσι έχει αρχίσει να αναπτύσσεται τουριστικά την τελευταία δεκαπενταετία με συνεχώς αυξανόμενους ρυθμούς και ο τουρισμός τείνει να γίνει πλέον η κύρια επαγγελματική δραστηριότητα των κατοίκων. Οι περισσότεροι κάτοικοι πλέον ασχολούνται επαγγελματικά και με τον τουρισμό, έχουν δηλαδή πλέον «διπλό» επάγγελμα. 1.2.2 Παραγωγικοί Τομείς Αλιεία Μέχρι πριν 10 χρόνια η αλιεία ήταν η κύρια δραστηριότητα των κατοίκων του νησιού. Σήμερα υπάρχουν 60 επαγγελματικά ψαράδικα, στα οποία απασχολούνται και Αιγύπτιοι ως βοηθοί. Μέσω Βόλακα (στην Ανατολική Νάξο) διοχετεύονται τα ψάρια από το Κουφονήσι στη Νάξο. (Ψαρρός Πολύδωρος, 2006) Υπάρχει πάντως μείωση της παραγωγής, εξαιτίας του προβλήματος της παράνομης αλιείας (χρήση εκρηκτικών, ανεμότρατες αλιεύουν σε απαγορευμένες περιοχές) και της υπεραλίευσης που συνεπάγεται και εξάντληση. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 21
Η παραγωγή βρίσκεται σε οριακό σημείο σε σχέση με την κατανάλωση. Γίνεται πάντως προσπάθεια να καλυφθούν όλες οι ανάγκες σε ψάρια κατά τους καλοκαιρινούς μήνες με την εγχώρια παραγωγή. Το καλοκαίρι έρχονται καΐκια και από άλλες περιοχές της Ελλάδας, 5-6 καΐκια έρχονται από την Κάλυμνο, τα οποία διαθέτουν την ψαριά τους στο νησί. Το χειμώνα αποστέλλονται τα ψάρια στην Αθήνα. (Σκοπελίτης, 2006) Το 70 80% του πληθυσμού είναι ψαράδες. 350 κάτοικοι είναι ψαράδες από τους οποίους 140 είναι μέλη του Αλιευτικού Συλλόγου. Πάντως όλοι πλέον έχουν «διπλό» επάγγελμα, διότι έχουν εμπλακεί και σε τουριστικές δραστηριότητες. Οι νέοι πάντως δεν προσανατολίζονται πλέον προς την αλιεία. Έχουν άλλες εναλλακτικές όπως είναι ο τουρισμός, το ΤΕΕ Πληροφορικής. Ασχολούνται πιο ερασιτεχνικά το χειμώνα με το ψάρεμα. Άλλωστε δε δίνονται πλέον σε νέους άδειες, π.χ. φέτος δόθηκαν 5 άδειες μόνο διότι προσπαθούν να μειώσουν την παράκτια αλιεία. Αξίζει να αναφερθεί ότι υπάρχει στη Χώρα ένα παραδοσιακό καρνάγιο το οποίο επισκευάζει καΐκια με τον παραδοσιακό τρόπο. Υπάρχει ένα ακόμη τέτοιο καρνάγιο στη Σύμη. Είναι το μοναδικό στην Περιφέρεια. (Πράσινος Γιάννης, 2006) Εικόνα 1.4: Το καρνάγιο (Dream Islands, 2006) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 22
Γεωργία Στο Κουφονήσι δεν υπάρχουν κατάλληλες συνθήκες, τόσο από άποψη καιρικών φαινομένων όσο και εδαφικών συνθηκών για γεωργική ανάπτυξη. Ο μικρός αριθμός των κατοίκων που ασχολούνται αποκλειστικά με τη γεωργία συμβάλλει στην κατάσταση αυτή. Αρδευόμενες καλλιέργειες δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή στο νησί, τουλάχιστον όχι σε έκταση η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σημαντική. Κάποια σημαντική γεωργική ανάπτυξη επίσης δεν αναμένεται. Το είδος των καλλιεργειών είναι κυρίως σιτάρι, κριθάρι και παράγεται για τροφή για τα ζώα. (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη & Ψαρρός Πολύδωρος, 2006) Κτηνοτροφία Η κτηνοτροφία περιορίζεται κυρίως στην εκτροφή αιγοπροβάτων και περιορισμένου αριθμού βοοειδών. Όλα τα ζώα είναι ελευθέρας βοσκής. Τα περισσότερα βρίσκονται στην Κέρο (περίπου 7.000 αιγοπρόβατα). Υπάρχουν και κάποια αιγοπρόβατα στο Κάτω Κουφονήσι. Η κτηνοτροφία καλύπτει την εγχώρια κατανάλωση. Το καλοκαίρι γίνεται εισαγωγή για να καλυφθεί η ζήτηση. Μερικά από τα παραδοσιακά τυριά που παράγονται στο νησί είναι το σκληρό τυρί και η μυζήθρα. (Ψαρρός Πολύδωρος, 2006) Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι χρήσεις γης στο Κουφονήσι. ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΓΗ ΔΑΣΗ ΛΟΙΠΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 59% 5% - 36% Πίνακας 1.1: Χρήσεις γης στο Κουφονήσι (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Τουρισμός Ο τουρισμός αποτελεί πλέον την κύρια επαγγελματική δραστηριότητα των κατοίκων Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 23
του νησιού με συνεχώς αυξητικές τάσεις. Δημιούργησε μια νέα πηγή εσόδων και διεξόδου απασχόλησης για τους κατοίκους του νησιού. Και συνετέλεσε στον περιορισμό του αριθμού των κατοίκων που εγκατέλειπαν το νησί για την ανεύρεση εργασίας. Επίσης είναι και ένας από τους βασικούς λόγους που πλέον τα νέα παιδιά αποφασίζουν να παραμείνουν στο νησί τους. Οι πρώτοι τουρίστες εμφανίστηκαν το 1983 αλλά ουσιαστικά από το 1998 και μετά ξεκίνησε η μεγάλη τουριστική ανάπτυξη του νησιού, η οποία συνεχίστηκε με πολύ μεγάλους αυξητικούς ρυθμούς. (Κωβαίος Μιχάλης, 2006) Στα παρακάτω διαγράμματα παρουσιάζεται ο αριθμός των διανυκτερεύσεων σε ξενοδοχειακά καταλύματα και ο αριθμός των αφίξεων τουριστών στις ξενοδοχειακές μονάδες στο Κουφονήσι (δε συμπεριλαμβάνονται τα campings), στην καλοκαιρινή περίοδο της τελευταίας τριετίας. (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) 1400 1200 1329 1216 1107 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΟΥΡ. 1000 800 600 400 200 218 218 218 918 790 925 0 ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2001 ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2002 ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2003 Εικόνα 1.5: Διάγραμμα Διανυκτερεύσεων ξενοδοχειακών καταλυμάτων στο Κουφονήσι (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 24
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΟΥΡ. 400 350 300 250 200 150 100 50 0 340 343 293 278 261 236 95 95 95 ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2001 ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2002 ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2003 Εικόνα 1.6: Αφίξεις τουριστών στις ξενοδοχειακές μονάδες στο Κουφονήσι (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Από τα παραπάνω διαγράμματα είναι προφανές ότι ο πληθυσμός του νησιού την καλοκαιρινή περίοδο είναι πολλαπλάσιος του μόνιμου πληθυσμού. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 25
1.3 Γενικά κοινωνικά στοιχεία 1.3.1 Οικιστική ανάπτυξη Κάτω Κουφονήσι Εικόνα 1.7 Χάρτης Κουφονήσια (Κουφονήσια, 2006) Χαρακτηριστικό αξιοθέατο του νησιού αποτελεί το εκκλησάκι της Παναγίας που βρίσκεται στο μόλο και είναι χτισμένο πάνω σε αρχαία ερείπια. Στο μικρό γραφικό λιμανάκι του αράζουν μόνο ψαροκάικα και εκδρομικά καραβάκια, που μεταφέρουν τους επισκέπτες στις μαγευτικές παραλίες του νησιού. (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006 & Σύνδεσμος Τουριστικών Επιχειρήσεων Κουφονησίων, 2005) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 26
Εικόνα 1.8: Άποψη από το Κάτω Κουφονήσι (Προσωπικό Αρχείο, 2006) Πάνω Κουφονήσι ή Κουφονήσι Φτάνοντας στο νησί, ο λευκός ανεμόμυλος που δεσπόζει στα αριστερά του λιμανιού μοιάζει να καλωσορίζει τον επισκέπτη, ενώ πιο πάνω απλώνεται η Χώρα, ένα πρότυπο κυκλαδικής αρχιτεκτονικής. Η Χώρα είναι το μοναδικό χωριό του Κουφονησιού, με τα τυπικά κυκλαδίτικα ασβεστοβαμμένα σπίτια. Οι παραδεισένιες παραλίες του, όλες σχεδόν αμμώδεις, συμπληρώνουν τη μαγευτική εικόνα του νησιού. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 27
Εικόνα 1.9 Άποψη από το λιμάνι στο Πάνω Κουφονήσι (Dream Islands, 2006) Στα Κουφονήσια προσπαθούν να διατηρήσουν την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. Τα σπίτια, αλλά και όλα τα κτίσματα βαμμένα εξωτερικά άσπρα και γαλάζια ταιριάζουν με το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου και διαμορφώνουν μια παραδοσιακή και συγχρόνως παραμυθένια εικόνα. Το εσωτερικό ενός τυπικού κουφονησιώτικου σπιτιού αποτελούνταν από μια κρεβατοκάμαρα, μια κουζίνα και ένα μεγάλο δωμάτιο που χρησιμοποιούταν για σαλόνι. Μια βασική κατασκευή στέγης ήταν η «Στεοσά», που ήταν φτιαγμένη από καλάμια, ξύλα, χώμα και ξύλο από φύδα που λεγόταν και «κονταρίδα.». (Κουφονήσια - μικρές κυκλάδες νησί, 2006) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 28
Εικόνα 1.10: Σοκάκια στη Χώρα (Προσωπικό Αρχείο, 2006) Στην Κοινότητα Κουφονησίων συμπεριλαμβάνονται 12 οικισμοί. (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Στους παρακάτω πίνακες παρουσιάζονται οι χρήσεις των κτιρίων της περιοχής και η αναλυτικότερη κατηγοριοποίηση των κατοικιών. Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 29
ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙΩΝ Σύνολο κτιρίων 325 Σύνολο κτιρίων αποκλειστικής χρήσης 298 Κατοικίες 158 Εκκλησίες-Μοναστήρια 7 Αποκλειστική χρήση Ξενοδοχεία 41 Εργοστάσια-Εργαστήρια 4 Σχολικά κτίρια 1 Καταστήματα-Γραφεία 21 Σταθμοί αυτοκινήτων (πάρκινγκ) 0 Νοσοκομεία, κλινικές κλπ. 0 Άλλες χρήσεις 66 Σύνολο κτιρίων μικτής χρήσης 27 Χρήσεις ή προορισμός χρήσης κτιρίου Μικτή χρήση Κύρια Κατοικίες 7 Εκκλησίες-Μοναστήρια 0 Ξενοδοχεία 6 Εργοστάσια-Εργαστήρια 1 Σχολικά κτίρια 0 Καταστήματα-Γραφεία 9 Σταθμοί αυτοκινήτων (πάρκινγκ) 0 Νοσοκομεία, κλινικές κλπ. 1 Άλλες χρήσεις 3 Κατοικίες 14 Εκκλησίες-Μοναστήρια 0 Ξενοδοχεία 11 Δευτερεύουσα Εργοστάσια-Εργαστήρια 1 Σχολικά κτίρια 1 Καταστήματα-Γραφεία 0 Σταθμοί αυτοκινήτων (πάρκινγκ) 0 Νοσοκομεία, κλινικές κλπ. 0 Άλλες χρήσεις 0 Πίνακας 1.2: Χρήσεις ή προορισμός χρήσεων κτιρίου στην Κοινότητα Κουφονησίων, Απογραφή 2001 (Κοινότητα Κουφονησίων Προμελέτη, 2006) Δίκτυο Αειφόρων Νήσων ΔΑΦΝΗ 30