ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ: ΓΚΑΤΖΗ ΠΕΡΙΣΤΕΡΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΔΡ. ΜΗΤΡΟΥ ΛΙΛΙΑΝ ΚΟΖΑΝΗ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2011

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 1 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ 5 1.1 Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ... 5 1.2 ΚΙΝΗΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ... 6 1.2.1 Η πορεία προς την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση... 7 1.3 ΙΣΟΤΙΜΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΚΑΙ ΤΟ «ΨΗΦΙΑΚΟ ΧΑΣΜΑ»... 8 1.4 ΜΕΣΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ... 9 1.5 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ (E-VOTING)... 13 2 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ 15 2.1 ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ... 16 2.2 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ... 17 2.3 ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 18 2.4 ΜΟΡΦΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 19 2.4.1 Ηλεκτρονική ψηφοφορία στα παραδοσιακά εκλογικά κέντρα (poll site e-voting)... 19 2.4.2 Ηλεκτρονική ψηφοφορία που πραγματοποιείται από απόσταση (distance evoting):... 21 2.5 ΤΥΠΟΙ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 23 2.6 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 25 2.7 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ... 28 2.8 Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΠΕΔΟ... 29 2.8.1 Βραζιλία... 30 2.8.2 Ινδία... 30 2.8.3 Βέλγιο... 31 2.8.4 Ιταλία... 33 2.8.5 Αγγλία... 33 2.8.6 Γαλλία... 34 2.8.7 Ιαπωνία... 34 2.8.8 Ισπανία... 35 3 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ & ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ 36 3.1 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 36 3.2 ΒΗΜΑΤΑ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 38 3.3 ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΕ ΥΛΙΚΟ... 40 3.4 ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΕ ΛΟΓΙΣΜΙΚΟ... 40 3.5 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ... 41 3.6 ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ... 42 3.7 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 43 3.8 ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 44 3.9 ΑΠΕΙΛΕΣ ΣΕ ΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 46 3.9.1 Εσωτερικές... 47 3.9.2 Εξωτερικές... 47 4 ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ: ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 52 4.1 ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΕΣ... 52 4.2 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 54 4.3 ΕΚΛΟΓΙΜΟΤΗΤΑ: ΕΓΓΡΑΦΗ ΣΤΟΥΣ ΕΚΛΟΓΙΚΟΥΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ... 57 4.4 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 58 4.5 Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΠΟΥ ΜΕΤΕΧΟΥΝ ΣΤΙΣ ΕΚΛΟΓΕΣ... 60 4.6 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ... 62 4.7 ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΛΟΓΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΕΝΤΟΣ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ... 64 4.8 ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΑΠΟ ΑΠΟΣΤΑΣΗ... 64 4.9 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 67 4.10 ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΜΕΣΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑΣ... 69 4.11 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ... 71 4.12 ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΓΞΙΜΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ... 71 2

4.13 ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ... 73 4.14 ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ... 74 5 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ &ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 75 6 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 80 3

Πρόλογος Η ανάπτυξη των Τεχνολογιών της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές και εξέλιξης σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο παγκοσμίως. Η χρήση των Νέων Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνιών έχει δημιουργήσει νέες σχέσεις επικοινωνίας μεταξύ των κυβερνήσεων και των πολιτών μεταβάλλοντας τις κλασσικές και παραδοσιακές σχέσεις κράτους και κοινωνίας των πολιτών. Η διακυβέρνηση των κρατών μετασχηματίζεται μέσω των ΤΠΕ σε Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση επιφέροντας σημαντικές αλλαγές στη διοίκησή τους. Σημαντικό μέρος της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης αποτελεί η Ηλεκτρονική Ψηφοφορία που είναι και το θέμα της παρούσας εργασίας. 4

1 Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση 1.1 Η Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση και οι Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών O όρος ηλεκτρονική διακυβέρνηση (e-government) αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους οι δημόσιοι οργανισμοί μπορούν να κάνουν χρήση τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνιών (ICT Information and Communications Technologies) και ιδιαίτερα του Διαδικτύου (Internet), για να βελτιώσουν την προσφορά των υπηρεσιών τους, τις σχέσεις τους με τους πολίτες και τις επιχειρήσεις, αλλά και τη συνεργασία μεταξύ των δημόσιων υπηρεσιών [38],[39],[9],[35]. Στην ελληνική πραγματικότητα, η στροφή στις νέες τεχνολογίες γίνεται κυρίως με επενδύσεις για την ανάπτυξη της δικτυακής υποδομής των φορέων δημόσιας διοίκησης και την υλοποίηση διαφόρων πληροφοριακών συστημάτων. Από τις επενδύσεις αυτές, επωφελείται περισσότερο η εσωτερική οργάνωση των φορέων δημόσιας διοίκησης. Δεν προκύπτει, δηλαδή, από την πλειοψηφία αυτών των επενδύσεων, άμεση βελτίωση των υπηρεσιών που προσφέρονται στον πολίτη. Συγκεκριμένα, από τα 2,8 δισεκατομμύρια ευρώ της Κοινωνίας της Πληροφορίας, περίπου τριακόσια πενήντα εκατομμύρια ευρώ (ποσοστό 12,5%) απευθύνονται σε έργα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, ενώ μόνο το ένα τρίτο αυτών, δηλαδή περίπου το 4% του συνόλου, προορίζεται για έργα που βελτιώνουν είτε άμεσα, είτε έμμεσα την εξυπηρέτηση των πολιτών [21]. Το γεγονός αυτό αποτελεί εξαίρεση από τη συνήθη πρακτική άλλων χωρών [10], όπου παρατηρείται οι δημόσιες υπηρεσίες να δίνουν μεγαλύτερη προτεραιότητα σε επενδύσεις που βελτιώνουν άμεσα τις προσφερόμενες στον πολίτη υπηρεσίες και που, ως επακόλουθο βέβαια, εξωραΐζουν την εικόνα τους στο κοινό που εξυπηρετούν. Τα αίτια αυτής της διαφοράς πρέπει να αναζητηθούν στην υστέρηση που παρουσιάζει η μηχανογραφική οργάνωση του ελληνικού δημόσιου τομέα. Συνεπώς, δεν πρέπει να προκαλεί κατάπληξη, ότι το σημαντικότερο τμήμα του προϋπολογισμού των έργων ηλεκτρονικής διακυβέρνησης που προγραμματίζονται, προορίζεται για έργα υποδομής. 5

1.2 Κίνητρα για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση Ένα εγχείρημα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης για να επιτύχει, απαιτεί σημαντικούς οικονομικούς πόρους, την ανάλογη τεχνογνωσία, αλλά και αλλαγή στην νοοτροπία τόσο των δημόσιων λειτουργών, όσο και των πολιτών και των επιχειρήσεων. Παρά τις δυσκολίες, η επιτυχία του εγχειρήματος ηλεκτρονικής διακυβέρνησης προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα [24], [23] όπως : Εξοικονόμηση πόρων. Το πιο σημαντικό κίνητρο για την υιοθέτηση της ηλεκτρονικής παροχής υπηρεσιών είναι ο περιορισμός του κόστους λειτουργίας των δημόσιων υπηρεσιών. Η μετατροπή ενός σημαντικού μέρους συναλλαγών, από παραδοσιακές σε ηλεκτρονικές, μπορεί και μειώνει δραστικά το συνολικό λειτουργικό τους κόστος. Παροχή καλύτερων υπηρεσιών. Δεύτερο κίνητρο για την επένδυση σε ηλεκτρονικές υπηρεσίες, είναι η καλύτερη εξυπηρέτηση των πολιτών, με υπηρεσίες που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις τους και την ίδια στιγμή μειώνουν τη γραφειοκρατεία. Ενίσχυση της δημοκρατίας. Τρίτο κίνητρο είναι η δημιουργία μίας περισσότερο προσβάσιμης κυβέρνησης και η ενθάρρυνση της συμμετοχής των πολιτών, στις δημοκρατικές διαδικασίες. Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση κάνει πράξη την άμεση επικοινωνία με τους εκπροσώπους της πολιτικής εξουσίας, την ουσιαστική πληροφόρηση και τη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα, όλα με αποκλειστική χρήση ηλεκτρονικών μέσων. Η μεγαλύτερη πρόκληση για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση είναι η ανατροπή του κλίματος αδιαφορίας και απαξίωσης των σημερινών πολιτών για τα τεκταινόμενα στους χώρους της πολιτικής και της διακυβέρνησης, γεγονός που εκφράζεται με σαφή τρόπο, μεταξύ άλλων, με το αυξανόμενο ποσοστό αποχής από την εκλογική διαδικασία. Η ηλεκτρονική πολιτεία προσφέρει έναν απλό τρόπο για την ανάκτηση και τη μελέτη επίσημων εγγράφων, όπως προϋπολογισμών δημόσιων υπηρεσιών, προτεινόμενης και ισχύουσας νομοθεσίας, πρακτικά κοινοβουλευτικών συνεδριάσεων και πρακτικά έργου διαφόρων επιτροπών [41]. 6

Εξωραϊσμός των δημόσιων υπηρεσιών. Τέταρτο κίνητρο, και ιδιαίτερα σημαντικό για κάθε δημόσιο αξιωματούχο, είναι να παρουσιάσει εικόνα σύγχρονης δημόσιας διοίκησης, να καταπολεμήσει τη γραφειοκρατία και να δημιουργήσει πιο αποδοτικές δομές. Γίνεται, λοιπόν, σαφές ότι τα κίνητρα για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση είναι τόσο ισχυρά, ώστε να δικαιολογούν απολύτως τη σημαντική επένδυση σε χρόνο και χρήμα, που απαιτεί κάθε εγχείρημα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. 1.2.1 Η πορεία προς την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση Ο όρος ψηφιακή κυβέρνηση περιγράφει την κυβέρνηση εκείνη, η οποία έχοντας εφαρμόσει τεχνολογίες πληροφορίας και πληροφορικής, είναι σε θέση να διεκπεραιώνει την πλειονότητα των συναλλαγών της με τους πολίτες, τις επιχειρήσεις και με τους λειτουργούς της, με ηλεκτρονικά μέσα. Πέρα από αυτό, η ψηφιακή κυβέρνηση αντιπροσωπεύει μια θεμελιώδη αλλαγή στην κουλτούρα της διακυβέρνησης, μεταβάλει τους στόχους του κράτους, θέτοντας ως πρωταρχικό στόχο την εξυπηρέτηση των πολιτών και την άμεση προσφορά απλών και προσβάσιμων ηλεκτρονικών υπηρεσιών [38],[39]. Η μετεξέλιξη της παραδοσιακής κυβέρνησης σε ψηφιακή, διέρχεται από τρία διακριτά στάδια. Κατά το πρώτο στάδιο, μια κυβέρνηση χρησιμοποιεί τοποθεσίες στο Διαδίκτυο (web sites) για να παρέχει πληροφορίες στον κάθε ενδιαφερόμενο. Το σύνηθες περιεχόμενο αυτών των διαδικτυακών σελίδων, δίνει απαντήσεις στα πιο συχνά ερωτήματα του κοινού, λειτουργεί ως ευρετήριο προσώπων και υπηρεσιών και συμπληρώνει τον ρόλο ενός γραφείου τύπου, παρουσιάζοντας στον εκάστοτε ενδιαφερόμενο ανακοινώσεις σχετικές με το επιτελούμενο από την κυβέρνηση έργο. Το δεύτερο στάδιο της πορείας προς την ψηφιακή κυβέρνηση χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του κράτους να προσφέρει σε ψηφιακή μορφή σημαντικό αριθμό συναλλαγών. Οι συναλλαγές μπορούν είτε να πραγματοποιούνται εξ ολοκλήρου ηλεκτρονικά, είτε να πραγματοποιούνται ηλεκτρονικά μέχρις ενός σημείου και να ολοκληρώνονται με παραδοσιακά μέσα. Μια κυβέρνηση, η οποία έχει φτάσει στο τρίτο στάδιο της πορείας προς 7

το ψηφιακό της ανάλογο, προσφέρει επιπλέον καινοτόμες μεθόδους διαλόγου με τους πολίτες και συμμετοχής στην πολιτική ζωή του τόπου. Η ψηφιακή κυβέρνηση είναι περισσότερο προσβάσιμη, εξαιτίας των μέσων συμμετοχής και αλληλεπίδρασης που προσφέρει και περισσότερο διαφανής, εφόσον τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας, όπως οι δικτυακές τοποθεσίες, κάνουν εύκολη την παρακολούθηση, από τους πολίτες, της πορείας του κυβερνητικού έργου. Η ψηφιακή κυβέρνηση είναι, σε αυτήν την περίπτωση, υπόλογη ενώπιον ενός καλά πληροφορημένου και πολιτικά δραστήριου κοινωνικού συνόλου. Ο ρόλος του Internet, ως μέσου επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης, μπορεί να μεταβάλλει τους όρους της πολιτικής και ίσως να κάνει την κοινωνία πιο δημοκρατική. Για παράδειγμα, το κόστος μιας προεκλογικής εκστρατείας, που γίνεται αποκλειστικά μέσω Internet είναι τόσο χαμηλότερο από το κόστος μιας παραδοσιακής εκστρατείας, ώστε να μην αποκλείει ακόμα και εκείνους με τους πιο περιορισμένους οικονομικούς πόρους. Βέβαια, σε ένα κοινωνικό σύνολο όπως το ελληνικό, όπου προς το παρόν η διάδοση της χρήσης του Internet, τόσο στα νοικοκυριά, όσο και στις επιχειρήσεις, είναι η χαμηλότερη μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [6],[33], είναι αμφίβολο το αν μια προεκλογική εκστρατεία αποκλειστικά ηλεκτρονικού τύπου θα είχε ουσιαστικό αποτέλεσμα. 1.3 Ισότιμη ηλεκτρονική πρόσβαση και το «ψηφιακό χάσμα» Κάθε δημοκρατική κοινωνία έχει την ηθική και νομική υποχρέωση να αγωνίζεται για την εξάλειψη των κάθε είδους αποκλεισμών και να μεριμνά ώστε ο κάθε πολίτης να απολαμβάνει εύκολη και ισότιμη πρόσβαση στις υπηρεσίες του κράτους. Ειδικότερα στην Ελληνική Πολιτεία, το δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας θεσμοθετείται από το Σύνταγμα της Ελλάδος [1]. Όταν οι υπηρεσίες του κράτους παρέχονται μέσω ηλεκτρονικών μεθόδων, διαφορές στο μορφωτικό και βιοτικό επίπεδο, οδηγούν στη δημιουργία ακόμα μιας ανισότητας. Εκείνοι οι πολίτες, που έχουν την οικονομική άνεση να επενδύσουν περισσότερα σε εκπαίδευση και σε νέες τεχνολογίες, είναι τελικά εκείνοι, που είναι πιθανότερο να απολαύσουν και την 8

σημαντική επένδυση του κράτους για την ανάπτυξη της υποδομής παροχής ηλεκτρονικών υπηρεσιών [9], [35]. Η ανισότητα αυτή δεν πρέπει να σταθεί εμπόδιο για την πορεία προς την ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Το κράτος έχει υποχρέωση να αναγνωρίσει τις δυσκολίες εκείνου του τμήματος του κοινωνικού συνόλου και αναπτύσσοντας πρωτοβουλίες επιμόρφωσης, επιδοτήσεων ηλεκτρονικών υπολογιστών, δημιουργίας κέντρων ηλεκτρονικών υπολογιστών και διαδικτύου σε σχολεία, δημόσιες βιβλιοθήκες, κέντρα νεότητας κ.τ.λ. να επιχειρήσει να γεφυρώσει αυτό το «ψηφιακό χάσμα». Παράλληλα το κράτος θα πρέπει να διατηρήσει τις παραδοσιακές μεθόδους παροχής υπηρεσιών, για όσους αδυνατούν να χρησιμοποιήσουν τις ανάλογες ηλεκτρονικές. Εξίσου σημαντική είναι και η μέριμνα για το τμήμα του πληθυσμού με σωματικές δυσκολίες, όπως περιορισμένη όραση, ή και νοητικές δυσκολίες. Η κάθε δημόσια υπηρεσία με ηλεκτρονική παρουσία, έχει την υποχρέωση να προσφέρει και περιεχόμενο ειδικά σχεδιασμένο για πολίτες που αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους δυσκολίες, όπως είναι, για παράδειγμα στην περίπτωση ατόμων με μειωμένη όραση, οι σελίδες με γραμματοσειρές μεγαλύτερου μεγέθους ή με λιγότερα και πιο απαλά χρώματα ή οι σελίδες που αντικαθιστούν το κινούμενο περιεχόμενο (animations) με στατικό. 1.4 Μέσα Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Στην παρούσα ενότητα γίνεται σύντομη αναφορά στα μέσα, που συμβάλλουν στο να γίνει πράξη η ηλεκτρονική διακυβέρνηση [38], [39], [35]. Υποδομή Πληροφορικής. Για να είναι το εγχείρημα της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης επιτυχημένο, είναι απαραίτητο να δημιουργηθεί η κατάλληλη υποδομή, που θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες της. Η υποδομή ηλεκτρονικής διακυβέρνησης αποτελείται από: τη δικτυακή υποδομή, δηλαδή τις φυσικές ασύρματες και ενσύρματες ζεύξεις μεταξύ των δημόσιων υπηρεσιών, οι οποίες υλοποιούν τα αντίστοιχα εσωτερικά δίκτυα (intranets) και τις συνδέσεις με το Διαδίκτυο. 9

την υποδομή ασφάλειας, τα μέσα εκείνα που συμβάλλουν στην προσφορά ηλεκτρονικών υπηρεσιών με ασφαλή τρόπο, δηλαδή με τρόπο που δεν θέτει σε κίνδυνο την αξιόπιστη λειτουργία του κράτους και τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών, τόσο σε επίπεδο δικτύου, όσο και σε επίπεδο εφαρμογών. τους εξυπηρετητές εφαρμογών (application servers), τα υπολογιστικά συστήματα που φιλοξενούν και διαθέτουν τις διάφορες ηλεκτρονικές υπηρεσίες. τα εργαλεία διαχείρισης περιεχομένου (content management tools), τις εφαρμογές που επιτρέπουν την ευκολότερη διαχείριση του συνόλου της πληροφορίας που βρίσκεται σε ηλεκτρονική μορφή. τα εργαλεία ανάπτυξης εφαρμογών. το υλικό (hardware), στο οποίο περιλαμβάνεται το σύνολο των υπολογιστικών συστημάτων του εγχειρήματος της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. την πλατφόρμα διαχείρισης συστημάτων, ένα σύστημα υλικού και λογισμικού που διευκολύνει τη διαχείριση μεγάλου πλήθους υπολογιστικών συστημάτων και συνήθως βασίζεται στο πρωτόκολλο SNMP. Πύλες (portals). Αποτελούν σημείο εισόδου στον χώρο της ηλεκτρονικής Πολιτείας και σημείο αλληλεπίδρασης με το σύνολο των προσφερόμενων υπηρεσιών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Ηλεκτρονική Προμήθεια (e-procurement). Περιγράφει την αγορά και πώληση αγαθών και υπηρεσιών με ηλεκτρονικό τρόπο, συνήθως μέσω εξειδικευμένων διαδικτυακών τοποθεσιών, οι οποίες επιτρέπουν επιλεκτικά την πρόσβαση στα εγγεγραμμένα μέλη τους. Διαχείριση Σχέσεων Προμηθευτή (Supplier Relationship Management). Περιγράφει μεθοδολογία αλλά και παρέχει κατάλληλο λογισμικό για τη συνολική διαχείριση των σχέσεων του κάθε κρατικού οργανισμού, με τις επιχειρήσεις που του προμηθεύουν προϊόντα και του παρέχουν υπηρεσίες. Τελικός στόχος είναι η καλύτερη οργάνωση των σχέσεων αυτών και η μεγιστοποίηση της απόδοσης. 10

Διαχείριση Σχέσεων Πελάτη (Customer Relationship Management). Πρόκειται για μεθοδολογία και αντίστοιχο λογισμικό που βοηθούν έναν οργανισμό να διαχειριστεί τις σχέσεις με τους πελάτες του με οργανωμένο τρόπο. Επεκτείνοντας την αναλογία μπορούμε με ευκολία να ισχυριστούμε, ότι πελάτες τους κράτους είναι οι πολίτες του και οι επιχειρήσεις, που δραστηριοποιούνται στην επικράτειά του. Τα οφέλη της προσέγγισης της Διαχείρισης Σχέσεων Πελατών περιλαμβάνουν: απόκτηση πιο αντιπροσωπευτικής εικόνας των πολιτών και των αναγκών τους. προσφορά διαφοροποιημένων υπηρεσιών ανάλογα με τις υπάρχουσες ιδιαίτερες ανάγκες. διευκόλυνση πρόσβασης στις προσφερόμενες υπηρεσίες μέσω πολλαπλών και διαφορετικών μορφών εξυπηρέτησης. ανάπτυξη των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού του κράτους μέσω επιμόρφωσης και προσφορά των κατάλληλων εργαλείων, με τελικό αποτέλεσμα την προσφορά καλύτερης εξυπηρέτησης. δημιουργία δικτύων συνεργασίας μεταξύ των κρατικών οργανισμών με σκοπό την ανταλλαγή εμπειριών και την περαιτέρω βελτίωση του συνόλου των προσφερόμενων υπηρεσιών. Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι τρόποι, τους οποίους επιλέγουν οι πολίτες για τις συναλλαγές τους με τους δημόσιους φορείς [2]. Παρατηρούμε, ότι ενώ τα πρωτεία διατηρούν οι παραδοσιακές μέθοδοι (τηλέφωνο, επισκέψεις, επιστολές), οι ηλεκτρονικές υπηρεσίες (πύλες, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο) φαίνεται να βρίσκουν και αυτές αποδοχή από τους πολίτες. Πίνακας 1.1: Μέθοδοι συναλλαγών με το Δημόσιο, Accenture, 2003 [2]. 11

Groupware. Είναι εξειδικευμένο λογισμικό που επιτρέπει σε ομάδες χρηστών να συνεργάζονται, μέσω ηλεκτρονικών μέσων και δικτύων δεδομένων, για τη διεκπεραίωση έργων. Παραδείγματα υπηρεσιών groupware είναι η ταυτόχρονη επεξεργασία κειμένων από ομάδα συγγραφέων, έτσι ώστε όλοι να έχουν την πιο ενημερωμένη έκδοση, οι ηλεκτρονικές συναντήσεις, η συλλογική διαχείριση ημερολογίου και ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και η κοινή πρόσβαση σε βάσεις δεδομένων. Διαχείριση Ροής Εργασίας (Workflow Management). Σκοπός της ροής εργασίας είναι να περιγράψει την κάθε επιχειρηματική λειτουργία με βάση τις επιμέρους εργασίες, τα διαδικαστικά βήματα, τους ανθρώπους, τους οργανισμούς και τα εργαλεία που απαιτούνται για την ολοκλήρωση της. Το αντίστοιχο λογισμικό διαχείρισης ροής εργασίας αναλαμβάνει την μοντελοποίηση της επιχειρηματικής λειτουργίας σε σειρά διακριτών βημάτων και την προσφορά των απαραίτητων εργαλείων, όπως ηλεκτρονικές φόρμες, η χρήση των οποίων εγγυάται, ότι το κάθε βήμα ολοκληρώνεται με ορθό τρόπο προτού ακολουθήσει το επόμενο. Ασύρματες τεχνολογίες (Wireless Technologies)/ Global Positioning System (GPS). Με τον όρο ασύρματες τεχνολογίες αναφερόμαστε, συνήθως, στις τεχνολογίες τηλεπικοινωνιών, στις οποίες το σήμα μεταδίδεται με την εκπομπή και λήψη ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Οι ασύρματες τεχνολογίες επιτρέπουν στα μέλη ενός τηλεπικοινωνιακού δικτύου να χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες του, από κάθε σημείο στην περιοχή εμβέλειάς του, ακόμα και ενώ βρίσκονται εν κινήσει. Από τις πιο γνωστές ασύρματες τεχνολογίες είναι οι τεχνολογίες κινητών τηλεπικοινωνιών GSM, UMTS, GPRS, WAP, οι δορυφορικές τηλεοπτικές εκπομπές, τα ασύρματα τοπικά δίκτυα (Wireless LANs) και το σύστημα GPS. Από την παρουσίαση των μέσων ηλεκτρονικής διακυβέρνησης καθίσταται σαφές, ότι οι τεχνολογίες που υποστηρίζουν την ηλεκτρονική διακυβέρνηση είναι οι σύγχρονες τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών. Το νεωτερικό στοιχείο είναι η εφαρμογή αυτών των τεχνολογιών στις δημόσιες υπηρεσίες, για την καλύτερη εξυπηρέτηση του πολίτη. 12

1.5 Ηλεκτρονική ψηφοφορία (E-voting) Ο όρος ηλεκτρονική ψηφοφορία (e-voting), περιγράφει την εκλογική διαδικασία που γίνεται με χρήση ηλεκτρονικών μέσων. Οι παραδοσιακές εκλογές γίνονται σε συγκεκριμένους χώρους (εκλογικά κέντρα), προαπαιτούν τη φυσική παρουσία των ψηφοφόρων, τη συγκέντρωση των ψήφων σε κάλπες και την καταμέτρησή τους με μη αυτόματο τρόπο. Σε αντιδιαστολή, οι ηλεκτρονικές εκλογές στην πιο εξελιγμένη εκδοχή τους, επιτρέπουν τη συμμετοχή στη διαδικασία μέσω Διαδικτύου, από οποιοδήποτε σημείο πρόσβασης, ενώ η καταμέτρηση των ψήφων και η επεξεργασία του εκλογικού αποτελέσματος γίνεται αποκλειστικά με ηλεκτρονικό τρόπο [28]. Η ηλεκτρονική ψηφοφορία είναι, πιθανότατα, η πιο αμφιλεγόμενη ηλεκτρονική πολιτική πράξη, από όλες εκείνες που αποτελούν συστατικά στοιχεία της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Οι υποστηρικτές της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας αναφέρουν ως σημαντικότερα οφέλη της μεθόδου, την αυξημένη συμμετοχή των πολιτών, ιδιαίτερα σημαντικό σε μια εποχή κατά την οποία η αποχή του εκλογικού σώματος από τη διαδικασία των εκλογών ολοένα και αυξάνεται, τον περιορισμό του υψηλού κόστους της εκλογικής διαδικασίας και την γρηγορότερη ανακοίνωση του εκλογικού αποτελέσματος. Οι πολέμιοι της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας εκφράζουν ενστάσεις που σχετίζονται με την ασφάλεια των εκλογικών μηχανισμών και την εγκυρότητα του αποτελέσματος [23] Ορισμένα από τα ερωτήματα και τους προβληματισμούς που ανακύπτουν είναι: Ευκολία χρήσης. Μπορούν ακόμα και οι πολίτες που δεν είναι εξοικειωμένοι με την τεχνολογία να ψηφίσουν χωρίς βοήθεια; Αξιοπιστία. Είναι οι μηχανισμοί αξιόπιστοι; Μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς προβλήματα, είναι ανθεκτικοί στις επιθέσεις και στις προσπάθειες αλλοίωσης του εκλογικού αποτελέσματος, ακόμη και από πρόσωπα που έχουν πρόσβαση στα ψηφοδέλτια, όπως τα μέλη εφορευτικών επιτροπών ή οι δικαστικοί εκπρόσωποι; Ελευθερία και μυστικότητα ψήφου. Όταν η ψήφιση γίνεται από απόσταση πώς αντιμετωπίζεται ο κίνδυνος εξαναγκασμού ή παραπλάνησης των πολιτών, ή ακόμα και οι περιπτώσεις εξαγοράς ψήφων; 13

Ύπαρξη μονοπατιού ελέγχου για τον ψηφοφόρο (voter verified audit trail): Υπάρχει μηχανισμός, ο οποίος να βεβαιώνει τον ψηφοφόρο ότι η ψήφος του ήταν έγκυρη και ότι καταμετρήθηκε, χωρίς να παρέχει πληροφορίες για την επιλογή του ψηφοφόρου σε τρίτες οντότητες; Το μόνο βέβαιο είναι ότι οι προβληματισμοί σχετικά με τα θέματα ασφάλειας και αξιοπιστίας πρέπει να απαντηθούν υπεύθυνα και έγκαιρα, δηλαδή να προηγηθούν της εφαρμογής του συστήματος, διαφορετικά εκείνα που διακυβεύονται είναι η δημόσια εμπιστοσύνη στην εκλογική διαδικασία, τη θεμελιωδέστερη δημοκρατική διαδικασία. 14

2 Ηλεκτρονική Ψηφοφορία Με τον όρο ηλεκτρονική ψηφοφορία (electronic voting / e-voting), εννοούμε την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, με τη χρήση ηλεκτρονικών μεθόδων. Ο ορισμός αυτός στην παρούσα φάση είναι πολύ γενικός, καθώς περιλαμβάνει μία μεγάλη κλίμακα επιμέρους θεμάτων και διαδικασιών που εμπίπτουν στο πεδίο της διεξαγωγής μιας εκλογικής διαδικασίας, τα οποία μπορεί να εκτείνονται από την αυτοματοποίηση στην καταμέτρηση των ψήφων έως την άσκηση του ηλεκτρονικού δικαιώματος με τη βοήθεια του τηλεφώνου. Γενικά μιλώντας λοιπόν, για την ηλεκτρονική ψηφοφορία αναφερόμαστε σε οποιαδήποτε μέθοδο ψηφοφορίας σε εκλογές, στην οποία οι ψηφοφόροι συμπληρώνουν και αποστέλλουν το ψηφοδέλτιο ηλεκτρονικά με τη χρήση κάποιου ηλεκτρονικού επικοινωνιακού μέσου [13]. Η έννοια της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, περιλαμβάνει μία μεγάλη κλίμακα από καινοτόμες εξελίξεις στον τρόπο οργάνωσης και διεξαγωγής των εκλογικών διαδικασιών. Τις αλλαγές αυτές προκάλεσε, μεταξύ άλλων, η ανάγκη για επιτάχυνση στον τρόπο με τον οποίο καταμετρούνταν τα ψηφοδέλτια, ο οποίος, ιδιαίτερα στα κράτη με μεγάλη δημογραφική συγκέντρωση, μπορούσε να αναστείλει για ημέρες την ανακοίνωση του εκλογικού αποτελέσματος, καθώς και η ανάγκη για μείωση του κόστους της εκλογικής διαδικασίας, μέσω της απασχόλησης οικονομικών και ανθρωπίνων πόρων. Οι αλλαγές αυτές αρχικά συνίστατο στην εισαγωγή ηλεκτρονικών μηχανημάτων, τα οποία στόχευαν στην απλοποίηση της διαδικασίας μέτρησης των ψήφων, την οποία αυτοματοποίησαν, και κατά συνέπεια στην επιτάχυνση στην ανακοίνωση των εκλογικών αποτελεσμάτων [28]. Το εύρος των εφαρμογών που καλύπτει η έννοια της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας είναι πολύ μεγάλο. Η ηλεκτρονική ψηφοφορία παρέχει στους ψηφοφόρους τη δυνατότητα να αποστείλουν μία ασφαλή και μυστική ψήφο, με τη βοήθεια υπολογιστικών συστημάτων. Η δυνατότητα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος από απόσταση, χωρίς την αναγκαία παρουσία του ψηφοφόρου στο εκλογικό κέντρο, καθώς επίσης, η χρήση υπολογιστικού συστήματος και κατά συνέπεια αυτοματοποιημένων μεθόδων, για την οργάνωση και διεξαγωγή της όλης 15

εκλογικής διαδικασίας, είναι τα στοιχεία που διαφοροποιούν την ηλεκτρονική ψηφοφορία από το υπάρχον κλασσικό σύστημα. Η αποστολή μίας ηλεκτρονικής ψήφου μέσω του διαδικτύου ή μέσω κινητής συσκευής θα πρέπει να καλύπτεται από κάποια βασικά θέματα ασφάλειας. Τα θέματα αυτά εγγυούνται ότι η ταυτότητα του ψηφοφόρου δεν θα αποκαλυφθεί κατά τη διάρκεια της μεταφοράς και της επεξεργασίας της ψήφου, όπως επίσης και ότι το περιεχόμενο της δεν θα μεταβληθεί. Έτσι λοιπόν, ένα ηλεκτρονικό εκλογικό σύστημα ορίζεται ως το σύστημα εκείνο που είναι προορισμένο να εξυπηρετήσει τις ανάγκες διεξαγωγής μίας ηλεκτρονικής ψηφοφορίας. 2.1 Αποτύπωση του προβλήματος Τα τελευταία χρόνια, έχει παρατηρηθεί σε αρκετές χώρες μια διαρκής και σημαντική μείωση του ποσοστού συμμετοχής ψηφοφόρων στις διαδικασίες άσκησης του εκλογικού τους δικαιώματος. Το φαινόμενο αυτό, ίσως να οφείλεται σε μεγάλο βαθμό, στο γεγονός ότι οι ψηφοφόροι πρέπει να παρευρεθούν σε κάποιο συγκεκριμένο εκλογικό κέντρο για να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα, το οποίο πολύ πιθανόν να βρίσκεται σε αρκετά μακρινή απόσταση από τον τόπο διαμονής τους. Από την άλλη, παρατηρείται η ανάγκη για επιτάχυνση στον τρόπο με τον οποίο καταμετρούνται τα ψηφοδέλτια, ο οποίος, ιδιαίτερα στα κράτη με μεγάλη δημογραφική συγκέντρωση, μπορεί να αναστείλει για ημέρες την ανακοίνωση του εκλογικού αποτελέσματος, καθώς και η ανάγκη για μείωση του κόστους της εκλογικής διαδικασίας, μέσω της απασχόλησης οικονομικών και ανθρωπίνων πόρων. Το γεγονός της μείωσης του ποσοστού συμμετοχής ψηφοφόρων από τις εκλογικές διαδικασίες, έχει προκαλέσει την ανησυχία των φορέων διαχείρισης της πολιτικής εξουσίας, αλλά και των απλών πολιτών, οι οποίοι ενδιαφέρονται για την διασφάλιση και την εμβάθυνση της δημοκρατίας. Για το λόγο αυτό, αναζητούνται τρόποι με τους οποίους θα αυξηθεί το ενδιαφέρον των πολιτών για τη συμμετοχή τους στις εκλογικές διαδικασίες, έτσι ώστε να αποτραπεί η συνέχιση του φαινομένου αυτού και παράλληλα να βελτιωθεί 16

γενικότερα η διαδικασία της ψηφοφορίας, όσον αφορά την ταχύτητα, την ακρίβεια και την αξιοπιστία της. 2.2 Η Εξέλιξη των Εκλογικών Συστημάτων Αν αναλογιστούμε τη μακραίωνη πορεία εξέλιξης του τρόπου με τον οποίο οι πολίτες συμμετέχουν στην άσκηση του εκλογικού τους δικαιώματος θα δούμε ότι έχει σημειωθεί μεγάλη αλλαγή. Από την εποχή της ψηφοφορίας με την ανάταση του χεριού, ή την απόθεση φασολιών και δημητριακών σε ένα κουτί, μέχρι τη ρίψη του σφαιριδίου στη λευκή και τη μαύρη κάλπη στα μέσα του 18ου αιώνα, έχουν σίγουρα αλλάξει πολλά. Μια συνοπτική αναφορά στις διάφορες μορφές ασκήσεως του εκλογικού δικαιώματος, όπως αυτές εφαρμόζονται σήμερα αποτυπώνεται στις γραμμές που ακολουθούν [49]: Παραδοσιακή μορφή ψηφοφορίας: Είναι η ψηφοφορία που γίνεται στα εκλογικά κέντρα με τη χρήση έντυπου ψηφοδελτίου. Εφαρμόζεται σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη και είναι ο τύπος ψηφοφορίας που εφαρμόζεται σήμερα και στην Ελλάδα. Όλοι οι πολίτες, οι οποίοι είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους μεταβαίνουν στα εκλογικά κέντρα, τα οποία είναι ειδικά διαμορφωμένοι χώροι για την διεξαγωγή της ψηφοφορίας. Οι ψηφοφόροι κάνουν την επιλογή τους. Η μορφή αυτή ψηφοφορίας, παρέχει αρκετές εγγυήσεις για τη διασφάλιση του μυστικού χαρακτήρα της διαδικασίας. Επιστολική ψήφος: Σύμφωνα με αυτό τον τύπο ψηφοφορίας, ο ψηφοφόρος αποστέλλει, μέσω ταχυδρομείου, το έντυπο ψηφοδελτίου με την επιλογή του στις αρμόδιες διοικητικές αρχές. Οι ψήφοι καταμετρούνται μετά το τέλος της εκλογικής περιόδου. Η επιστολική ψήφος σε ορισμένα κράτη, επιτρέπεται σε ψηφοφόρους, οι οποίοι λόγω κάποιων συγκεκριμένων γεγονότων, αδυνατούν να προσέλθουν στα εκλογικά κέντρα, κατά την ημέρα διεξαγωγής των εκλογών και να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα. Σήμερα, η εκλογική νομοθεσία των περισσότερων κρατών επιτρέπει την άσκηση της επιστολικής ψήφου μετά από αίτηση του ψηφοφόρου (on demand), χωρίς να απαιτεί την επίκληση ιδιαίτερων λόγων. Τελευταία, γίνονται πολλές αναφορές στην καθολική επιστολική 17

ψήφο (universal postal voting). Σύμφωνα με αυτή, η ψηφοφορία θα γίνεται αποκλειστικά μέσω του ταχυδρομείου και τα εκλογικά κέντρα θα καταργηθούν. Ηλεκτρονική ψηφοφορία (e-voting): Η ηλεκτρονική ψηφοφορία αποτελεί σημαντικό σταθμό στην πορεία εξέλιξης των εκλογικών συστημάτων. Η έννοια της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, περιλαμβάνει μία μεγάλη κλίμακα από εξελίξεις στον τρόπο οργάνωσης και διεξαγωγής των εκλογικών διαδικασιών. Τις αλλαγές αυτές προκάλεσε, κυρίως, η ανάγκη για επιτάχυνση στον τρόπο με τον οποίο καταμετρούνταν τα ψηφοδέλτια, ο οποίος, ιδιαίτερα στα κράτη με μεγάλη δημογραφική συγκέντρωση, μπορούσε να αναστείλει για ημέρες την ανακοίνωση του εκλογικού αποτελέσματος. Από την άλλη σημειώθηκε και η ανάγκη για μείωση του κόστους της εκλογικής διαδικασίας, μέσω της απασχόλησης οικονομικών και ανθρωπίνων πόρων. Για τους σκοπούς αυτούς, έγινε λόγος για την εισαγωγή ηλεκτρονικών μηχανημάτων, τα οποία απλοποίησαν και αυτοματοποίησαν την διαδικασία καταμέτρησης των ψήφων, αλλά ταυτόχρονα επιτάχυναν και την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων. 2.3 Πεδίο εφαρμογής της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Εκτός από την εφικτότητα εφαρμογής της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, η ηλεκτρονική ψηφοφορία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε πλήθος άλλων διαδικασιών λήψης αποφάσεων, με δεσμευτικό ή μη χαρακτήρα. Τέτοιες διαδικασίες μπορεί να είναι [49]: 1. Δημοψηφίσματα και αιτήσεις ανάκλησης: Οι διαδικασίες αυτές, όπως και οι εθνικές εκλογές, διενεργούνται από τις εθνικές αρχές κάθε κράτους και έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα. Υπάγονται σε ειδικές νομοθετικές ρυθμίσεις και, δεδομένου ότι τα αποτελέσματα τους είναι αποφασιστικής σημασίας για τη ζωή των πολιτών, η χρήση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας οφείλει πρωτίστως να υπακούει στη δημοκρατική νομιμότητα και να διασφαλίζει τη διαφάνεια της διαδικασίας. 2. Εσωτερικές εκλογές (και άλλες διαδικασίες με παρόμοιο περιεχόμενο): Ανάλογα με το εάν έχουν δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα 18

μπορεί να υπάγονται σε συγκεκριμένες ρυθμίσεις του νόμου και να έχουν δεσμευτικό ή μη χαρακτήρα. 3. Ψηφοφορίες συμβουλευτικού χαρακτήρα (advisory polls): Διενεργούνται συνήθως από εθνικές ή τοπικές αρχές και έχουν ως στόχο να ενθαρρύνουν την ανάμιξη των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, μέσω της εισαγωγής διαδικασιών διαβούλευσης. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να συμμορφώνονται με τις επιταγές του νόμου. 4. Ψηφοφορίες στο διαδίκτυο: Τέτοιου είδους διαδικασίες πραγματοποιούνται συχνά στο διαδίκτυο, είτε από ιδιώτες είτε από οργανώσεις και δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα. Τα αποτελέσματα αυτών των σφυγμομετρήσεων δεν μπορούν πάντα να θεωρούνται αξιόπιστα, διότι δεν καταγράφεται συνήθως το προφίλ αυτών που συμμετέχουν, ούτε το πόσες φορές ψηφίζουν. 2.4 Μορφές ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Η ηλεκτρονική ψηφοφορία μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε στα παραδοσιακά εκλογικά κέντρα είτε, σε οποιοδήποτε άλλο χώρο από τον οποίο υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης στο διαδίκτυο. Βάσει κάποιων ερευνών που έχουν γίνει, η ηλεκτρονική ψηφοφορία διακρίνεται σε κάποιες μορφές, ανάλογα με το χώρο στον οποίο θα επιλέξει ο ψηφοφόρος να ασκήσει το εκλογικό του δικαίωμα [14],[31],[19],[7]. Οι μορφές στις οποίες διακρίνεται η ηλεκτρονική ψηφοφορία είναι: 2.4.1 Ηλεκτρονική ψηφοφορία στα παραδοσιακά εκλογικά κέντρα (poll site e-voting) Σύμφωνα με τη μορφή αυτή ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, η ψηφοφορία γίνεται στα εκλογικά κέντρα, όπως γίνεται και σήμερα σύμφωνα με το υπάρχον σύστημα. Η ψηφοφορία, όμως, δεν θα γίνεται στο χαρτί, αλλά σε ηλεκτρονικές συσκευές, οι οποίες θα είναι συνδεδεμένες με το διαδίκτυο [5],[40],[28],[20]. 19

Μπορεί, βέβαια, σε μια τέτοια ψηφοφορία να υπάρχει και κάλπη και κάθε ψηφοφόρος αφού ψηφίσει να εκτυπώνει το ψηφοδέλτιό του και να το ρίχνει στην κάλπη αυτή. Έτσι, σε περίπτωση οποιουδήποτε προβλήματος κατά τη διεξαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτές οι ψήφοι για την καταμέτρηση και τον υπολογισμό των αποτελεσμάτων (paper trail). Η μορφή αυτή ηλεκτρονικής ψηφοφορίας χωρίζεται σε δύο υποκατηγορίες, ανάλογα με τα εκλογικά κέντρα, στα οποία θα πρέπει να παρευρίσκεται κάθε ψηφοφόρος [49]: i. Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε προκαθορισμένα εκλογικά κέντρα: Στο πλαίσιο της κατηγορίας αυτής, κάθε ψηφοφόρος θα πρέπει να παρευρίσκεται σεσυγκεκριμένο εκλογικό κέντρο για να ψηφίσει, όπως συμβαίνει και σήμερα. ii. Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε οποιοδήποτε εκλογικό κέντρο ή άλλο χώρο: Σύμφωνα με τις απαιτήσεις της κατηγορίας αυτής, ο ψηφοφόρος μπορεί να μεταβεί σε οποιοδήποτε εκλογικό κέντρο επιθυμεί για να ψηφίσει ή σε άλλο χώρο, στον οποίο θα υπάρχουν οι κατάλληλες συσκευές ηλεκτρονικής ψηφοφορίας. Τέτοιοι χώροι, μπορεί να είναι κατάλληλα διαμορφωμένα περίπτερα (kiosk voting) ή θάλαμοι, τα οποία θα είναι τοποθετημένα σε χώρους, όπου είναι ευχερής η προσέγγιση από το κοινό, όπως εμπορικά κέντρα, ταχυδρομεία, κ.ά. Έτσι, κάθε ψηφοφόρος θα παρευρίσκεται στο χώρο που επιθυμεί και που, φυσικά, είναι πιο κοντά από το μέρος στο οποίο θα βρίσκεται ο ίδιος την ημέρα των εκλογών, χωρίς περιορισμούς. Επιπλέον, η μορφή αυτή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας χωρίζεται σε άλλες δύο υποκατηγορίες, ανάλογα με το αν θα υπάρχει προσωπικό στα εκλογικά κέντρα, όπου θα ψηφίζουν οι ψηφοφόροι ή όχι: i. Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε εκλογικά κέντρα με προσωπικό: Αυτή η κατηγορία, προϋποθέτει ότι στα εκλογικά κέντρα, θα υπάρχουν οι αρμόδιες διοικητικές αρχές, οι οποίες θα έχουν την ευθύνη για τον έλεγχο της καλής και σωστής λειτουργίας του συστήματος. Είναι σημαντική η ύπαρξη εποπτείας στους χώρους αυτούς για την αποφυγή φαινομένων 20

πλαστοπροσωπίας, καθώς και για τη διαφύλαξη της μυστικότητας της ψήφου κάθε ψηφοφόρου. Επίσης, η ύπαρξη προσωπικού θα οδηγήσει στη μείωση φαινομένων άσκησης πιέσεων σε ψηφοφόρους προκειμένου να διαμορφώσουν την ψήφο τους κατά συγκεκριμένο τρόπο. Τέτοια φαινόμενα, πέρα από το γεγονός ότι καταπατούν την έννοια της δημοκρατίας, μπορεί να οδηγήσουν σε απειλές, εκφοβισμούς ή άσκηση βίας. ii. Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε εκλογικά κέντρα χωρίς προσωπικό: Σύμφωνα με αυτή την κατηγορία, στα εκλογικά κέντρα δεν θα παρευρίσκονται οι αρμόδιες διοικητικές αρχές. Οι ψηφοφόροι θα μεταβαίνουν στους χώρους όπου θα ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα, χωρίς εποπτεία από οποιοδήποτε αρμόδιο άτομο. Βάσει των κινδύνων που έχουμε αναφέρει προηγουμένως, η μορφή αυτή ηλεκτρονικής ψηφοφορίας είναι καλύτερο να αποφευχθεί. Σαν μορφή ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μπορεί να θεωρηθεί οποιοσδήποτε συνδυασμός των τεσσάρων υποκατηγοριών που έχουμε αναφέρει. Δηλαδή, μπορούμε να έχουμε τις εξής μορφές ηλεκτρονικής ψηφοφορίας: Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε προκαθορισμένα εκλογικά κέντρα με προσωπικό. Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε προκαθορισμένα εκλογικά κέντρα χωρίς προσωπικό. Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε οποιοδήποτε εκλογικό κέντρο με προσωπικό. Ηλεκτρονική ψηφοφορία σε οποιοδήποτε εκλογικό κέντρο χωρίς προσωπικό. 2.4.2 Ηλεκτρονική ψηφοφορία που πραγματοποιείται από απόσταση (distance evoting): Αυτή είναι και η πιο εξελιγμένη μορφή ηλεκτρονικής ψηφοφορίας. Σύμφωνα με τον τύπο αυτό, οι ψηφοφόροι μπορούν να ψηφίζουν από οποιοδήποτε μέρος όπου υπάρχει ηλεκτρονική συσκευή με σύνδεση στο διαδίκτυο. Κατά συνέπεια, οι ψηφοφόροι μπορούν να ψηφίζουν από το σπίτι, τη δουλειά, το 21

πανεπιστήμιο, καφετέριες, ή οποιοδήποτε άλλο μέρος, χωρίς να χρειαστεί να μεταβούν σε συγκεκριμένους χώρους που τους προκαθορίζεται. Είναι φανερό ότι αυτό το σύστημα ψηφοφορίας παρέχει περισσότερη ευελιξία στους ψηφοφόρους και μεγιστοποιεί την ευκολία συμμετοχής στην ψηφοφορία. Από την άλλη, όμως, τίθενται κάποια ερωτήματα και κάποιες επιφυλάξεις για το αν καλύπτονται όλα τα θέματα ασφάλειας που πρέπει να παρέχονται στον ψηφοφόρο κατά την διάρκεια της ψηφοφορίας. Τέτοια θέματα είναι η διατήρηση της μυστικότητας της ψήφου, η ελευθερία της ψήφου, το να παραμείνει το περιεχόμενο της ψήφου αναλλοίωτο, καθώς και η ελευθερία της ψήφου. Η απουσία εποπτείας στη μορφή αυτή ψηφοφορίας, ίσως να επιτρέψει παραβίαση κάποιων θεμάτων ασφάλειας. Ο ψηφοφόρος, όμως, έχει την δυνατότητα να ψηφίσει από οποιοδήποτε χώρο και τη στιγμή που ο ίδιος επιθυμεί και με τον τρόπο αυτό να μην επιτρέψει σε κανέναν να του υποδείξει ή να τον αναγκάσει να ψηφίσει κάτι που ο ίδιος δεν θέλει. Η ηλεκτρονική ψηφοφορία από απόσταση μπορεί να γίνει με τη χρήση οποιονδήποτε ηλεκτρονικών μέσων. Τέτοια μέσα μπορεί να είναι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής ή μια κινητή συσκευή που έχουν σύνδεση με το διαδίκτυο. Μια γενικότερη κατηγορία ψηφοφορίας από απόσταση είναι η RVEM (Remote Voting by Electronic Means), στην οποία τα ηλεκτρονικά μέσα μπορεί να αποτελούν: ψηφοφορία με τη χρήση τηλεφώνου. Αυτός ο τύπος του συστήματος μπορεί να λειτουργήσει είτε με τη χρήση των γραμμών της σταθερής τηλεφωνίας ή με τη χρήση κινητών τηλεφώνων. η ψήφος με την αποστολή μηνυμάτων μέσω κινητού τηλεφώνου (SMS Short Message Service), χρήση της ψηφιακής διαδραστικής τηλεόρασης (Interactive Digital Television). Η τεχνολογία αυτή αξιοποιεί τη δυνατότητα διάδρασης των νέων τύπων τηλεόρασης για να διευκολύνει τους ψηφοφόρους να καταθέσουν την ψήφο τους. Λόγω του ότι ο δεύτερος τύπος ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, δηλαδή η ηλεκτρονική ψηφοφορία που πραγματοποιείται από απόσταση, προσφέρει 22

περισσότερη ευκολία και ευελιξία στον ψηφοφόρο, στην έρευνα αυτή θα επικεντρωθούμε σε αυτή τη μορφή ηλεκτρονικής ψηφοφορίας και συγκεκριμένα θα δούμε την ψηφοφορία μέσω διαδικτύου και την ψηφοφορία μέσω κινητής συσκευής. 2.5 Τύποι ψηφοφορίας Υπάρχουν διάφοροι τύποι ψηφοφορίας που διεξάγονται κάθε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα σε μια χώρα. Ένα σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας θα πρέπει να υποστηρίζει όλους αυτούς τους τύπους ψηφοφορίας για να μπορεί να εισαχθεί κανονικά και να αντικαταστήσει πλήρως το υπάρχον σύστημα ψηφοφορίας μιας χώρας. Στη συνέχεια θα αναφέρουμε τους πιο βασικούς τύπους Ψηφοφοριών οι οποίες μπορούν να λάβουν χώρα σήμερα στα περισσότερα Ευρωπαϊκά Κράτη. Οι τύποι που θα αναφερθούν εφαρμόζονται σήμερα στην Κύπρο, όμως σε αυτούς δεν συμπεριλαμβάνεται ο τύπος ψηφοφορίας που αφορά τις βουλευτικές εκλογές, έτσι όπως γίνονται στη χώρα μας [49]. Οι τύποι αυτοί, λοιπόν, είναι: 1. Δημοψήφισμα: Σε αυτή την περίπτωση ο χρήστης ψηφίζει απλά με ένα ναι ή όχι. Στο ψηφοδέλτιο υπάρχει το θέμα του δημοψηφίσματος και οι απαντήσεις Ναι, Όχι και ο χρήστης κάνει την επιλογή του βάζοντας σταυρό στο κουτάκι που αντιστοιχεί στην απάντηση που τον αντιπροσωπεύει. Στην περίπτωση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας οι επιλογές του χρήστη θα βρίσκονται στην οθόνη της συσκευής του υπό μορφή λίστας (drop down list, radio button, check box κτλ.) και ο ψηφοφόρος θα κάνει την επιλογή του ανάλογα. 2. Ψηφοφορία με δυνατότητα μιας επιλογής: Σε αυτό τον τύπο ψηφοφορίας υπάρχουν πολλές επιλογές από τις οποίες ο χρήστης μπορεί να επιλέξει μόνο μία. Το ψηφοδέλτιο συμπληρώνεται βάζοντας σταυρό στο κουτάκι που αντιστοιχεί στην επιλογή του χρήστη. Στην περίπτωση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας οι επιλογές του χρήστη θα βρίσκονται στην οθόνη 23

της συσκευής του υπό μορφή λίστας (drop down list, radio button,check box κτλ.) και ο ψηφοφόρος θα κάνει την επιλογή του ανάλογα. Η ψηφοφορία αυτή μπορεί να ολοκληρωθεί σε μία μέρα, όπου νικητής των εκλογών ανακηρύσσεται αυτός που έχει συγκεντρώσει την μεγαλύτερη βαθμολογία. Υπάρχει όμως η περίπτωση η ψηφοφορία να έχει δεύτερο γύρο, στον οποίο περνά ένας προκαθορισμένος αριθμός υποψηφίων που έχουν την ψηλότερη βαθμολογία. Στο δεύτερο γύρο η ψηφοφορία γίνεται πάλι με τον ίδιο τρόπο και νικητής των εκλογών είναι αυτός που έχει συγκεντρώσει την μεγαλύτερη βαθμολογία. 3. Ψηφοφορία με δυνατότητα πολλών επιλογών: Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει ένας αριθμός επιλογών, από τις οποίες ο χρήστης μπορεί να επιλέξει από μία μέχρι ένα καθορισμένο μέγιστο αριθμό. Το ψηφοδέλτιο συμπληρώνεται βάζοντας ένα αριθμό στο κουτάκι που αντιστοιχεί στην επιλογή του χρήστη, ο οποίος αντιπροσωπεύει την σειρά προτεραιότητας που αναθέτει στο συγκεκριμένο υποψήφιο. Για τον υπολογισμό του αποτελέσματος λαμβάνονται υπ όψιν αρχικά μόνο οι ψήφοι με σειρά προτεραιότητας 1. Οι υποψήφιοι με τις χαμηλότερες βαθμολογίες αποκλείονται και στη συνέχεια λαμβάνονται υπ όψιν οι ψήφοι με σειρά προτεραιότητας 2 στις οποίες ψηφίστηκαν αυτοί που αποκλείστηκαν με σειρά προτεραιότητας 1. Αυτό συνεχίζεται μέχρι το σημείο που καθορίζει ο κάθε τύπος ψηφοφορίας. Στην περίπτωση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας οι επιλογές του χρήστη θα βρίσκονται στην οθόνη της συσκευής του υπό μορφή λίστας (drop down list, radio button, check box κτλ.). Ο ψηφοφόρος θα κάνει την επιλογή του από τη λίστα και θα πληκτρολογεί σε ένα κουτάκι τον αριθμό που θα υποδηλώνει τη σειρά προτεραιότητας την οποία αναθέτει στον υποψήφιο που μόλις επέλεξε. Η ψηφοφορία αυτή μπορεί να ολοκληρωθεί σε μία μέρα, όπου νικητής των εκλογών ανακηρύσσεται αυτός που έχει συγκεντρώσει την μεγαλύτερη βαθμολογία. Υπάρχει όμως η περίπτωση η ψηφοφορία να έχει δεύτερο γύρο, στον οποίο περνά ένας προκαθορισμένος αριθμός υποψηφίων που έχουν την ψηλότερη βαθμολογία. Στο δεύτερο γύρο η ψηφοφορία γίνεται με επιλογή ενός μόνο υποψηφίου από κάθε ψηφοφόρο και νικητής των εκλογών είναι αυτός που έχει συγκεντρώσει την μεγαλύτερη βαθμολογία. 24

2.6 Συνέπειες από την εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας είναι μια καινοτομία στην εξέλιξη της πορείας των εκλογικών συστημάτων και είναι επόμενο αλλά και αναπόφευκτο το γεγονός ότι θα επιφέρει κάποιες συνέπειες τόσο θετικές όσο και αρνητικές. Η αξιοποίηση των θετικών συνεπειών κρίνεται επιτακτική. Θετικές συνέπειες: Η ηλεκτρονική ψηφοφορία θα αυξήσει την ευκολία συμμετοχής των ψηφοφόρων. Δεν θα υπάρχει πλέον η υποχρέωση προσέλευσης σε συγκεκριμένα εκλογικά κέντρα και όσοι ψηφοφόροι δεν είχαν την δυνατότητα να μεταβούν στα εκλογικά κέντρα την ημέρα διεξαγωγής των εκλογών για οποιοδήποτε λόγο, όπως ασθένεια, απουσία στο εξωτερικό ή εγκατάσταση σε διαφορετική εκλογική περιφέρεια λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων, τώρα θα μπορούν πάλι να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα, χωρίς να τους το στερήσει κανένας. Ακόμα και τα άτομα με σωματικές αναπηρίες θα μπορούν τώρα να ψηφίσουν με μεγάλη ευκολία. Επιπλέον, θα μειωθεί ο χρόνος που χρειάζεται για τον υπολογισμό των αποτελεσμάτων, λόγω του ότι η καταμέτρηση των ψήφων θα γίνεται ηλεκτρονικά. Έτσι, η καταμέτρηση των ψήφων θα γίνεται πιο γρήγορα, αλλά και με μεγαλύτερη ακρίβεια, γεγονός που μειώνει κατά πολύ την πιθανότητα ύπαρξης φαινομένων αμφισβήτησης των αποτελεσμάτων και κατά συνέπεια επανάληψης των εκλογών. Η προμήθεια της τεχνολογικής υποδομής (υλικό, λογισμικό) αναπόφευκτα θα επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό κατά τις πρώτες εφαρμογές του συστήματος. Μακροπρόθεσμα, όμως, η υποδομή αυτή θα δίνει τη δυνατότητα διεξαγωγής πολλών εκλογών, εξασφαλίζοντας σημαντική εξοικονόμηση πόρων τόσο οικονομικών (μείωση του κόστους έκδοσης των παραδοσιακών εντύπων ψηφοδελτίων) όσο και σε ανθρώπινο δυναμικό αφού πλέον δεν θα χρειάζεται η συνηθισμένη προετοιμασία διεξαγωγής των εκλογών κατά την οποία εργάζεται σημαντικός αριθμός προσωπικού για αρκετές ώρες. 25

Το εκλογικό αποτέλεσμα θα αντιπροσωπεύει με περισσότερη ακρίβεια την βούληση του εκλογικού σώματος, αφού θα προειδοποιεί τους ψηφοφόρους σε περίπτωση λανθασμένης συμπλήρωσης ψηφοδελτίου. Έτσι, οι ψηφοφόροι θα έχουν την δυνατότητα να διορθώσουν το ψηφοδέλτιό τους (π.χ. στην περίπτωση όπου συμπλήρωσαν μεγαλύτερο ή μικρότερο αριθμό επιλογών από τον προκαθορισμένο) και να το αποστείλουν μόνο όταν αυτό είναι σωστά συμπληρωμένο. Με τον τρόπο αυτό, δεν θα υπάρχουν άκυρα ψηφοδέλτια και το αποτέλεσμα θα δείχνει με μεγαλύτερη ακρίβεια τη βούληση των ψηφοφόρων. Τέλος, με την εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, αναμένεται να αυξηθεί το ενδιαφέρον των νέων σε ηλικία ψηφοφόρων, αφού είναι αυτή που παρουσιάζουν την μεγαλύτερη εξοικείωση με τις νέες τεχνολογίες. Το γεγονός ότι θα ξεφύγουμε από το συνηθισμένο τρόπο διεξαγωγής εκλογών και θα εισαγάγουμε ένα καινούριο, ο οποίος θα δώσει μια νέα πνοή στις εκλογικές διαδικασίες του τόπου, θα προσελκύσει την ενθουσιώδη φύση της νεαρής ηλικίας. Αρνητικές συνέπειες: Πολλές και σημαντικές είναι οι θετικές συνέπειες που μπορεί να επιφέρει η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, αλλά ταυτόχρονα είναι πολλοί και αυτοί που υποστηρίζουν ότι το γεγονός αυτό κρύβει πολλούς κινδύνους. Ειδικότερα, υποστηρίζουν ότι η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας δεν είναι σε θέση, με την υπάρχουσα υποδομή της πληροφοριακής τεχνολογίας να διασφαλίσει τις προϋποθέσεις ασφάλειας, που είναι απαραίτητο να παρέχει ένα αξιόπιστο εκλογικό σύστημα. Οι προϋποθέσεις ασφάλειας αφορούν κυρίως: Την ακεραιότητα της ψήφου, την εγγύηση, δηλαδή, ότι το περιεχόμενο της δεν θα μεταβληθεί καθόλου από τη στιγμή της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος του ψηφοφόρου μέχρι την καταμέτρηση της ψήφου από το κεντρικό υπολογιστικό σύστημα. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν τέτοια συστήματα, μπορεί να επιτρέψει μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση στο σύστημα, η οποία να προκαλέσει δυσλειτουργίες στην εξέλιξη της 26

διαδικασίας και να οδηγήσει τελικά στην παραβίαση της ακεραιότητας της ψήφου. Τη μυστικότητα της ψήφου. Το γεγονός ότι οι ψηφοφόροι δεν θα ψηφίζουν πλέον στα εκλογικά κέντρα, οδηγεί στη λήψη αυστηρών μέτρων ώστε να διασφαλιστεί η εξακρίβωση της ταυτότητας των ψηφοφόρων. Για το σκοπό αυτό, θα δοθούν κωδικοί πρόσβασης στους ψηφοφόρους με τους οποίους θα εισέρχονται στο σύστημα. Με τον τρόπο αυτό, όμως τα αρμόδια άτομα θα μπορούν να συσχετίσουν το άτομο με την ψήφο με αποτέλεσμα να παραβιαστεί η μυστικότητα της ψήφου. Υπάρχουν μέθοδοι που μπορούν να προστατεύσουν τόσο το περιεχόμενο της ψήφου, όσο και την αποκάλυψη της ταυτότητας του ψηφοφόρου, όμως ένα σύστημα όπως είναι η ηλεκτρονική ψηφοφορία είναι μια μεγάλης κλίμακας εφαρμογή και υπάρχουν επιφυλάξεις για το αν οι μέθοδοι αυτές μπορούν να είναι αποτελεσματικές σε μια τέτοια εφαρμογή. Επιπρόσθετα, λόγω του ότι υπάρχουν άτομα, κυρίως μεγάλης ηλικίας που δεν είναι καθόλου εξοικειωμένα με τις νέες τεχνολογίες, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα τα άτομα αυτά να απέχουν από την διαδικασία της ψηφοφορίας και οι αποφάσεις να λαμβάνονται μόνο από μια μερίδα του εκλογικού σώματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά την ικανότητα που παρουσιάζουν οι συγκεκριμένες μέθοδοι να προστατεύσουν το περιεχόμενο της ψήφου των εκλογέων, αλλά και να αποστρέψουν τον κίνδυνο αποκάλυψης της ταυτότητας του ψηφοφόρου, εντούτοις, αμφισβητείται ευρέως η αποτελεσματικότητα τους σε εφαρμογές μεγάλης κλίμακας και ιδιαίτερης συνθετότητας που σχετίζονται με την ηλεκτρονική ψηφοφορία. Παράλληλα, παρά την εντυπωσιακή διάδοση, τα τελευταία χρόνια, της χρήσης των μέσων πληροφοριακής τεχνολογίας και ιδιαίτερα του διαδικτύου, εξακολουθεί να υπάρχει διαφοροποιημένη πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Συνεπώς, η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ενδεχομένως να ευνοήσει τους ψηφοφόρους εκείνους που έχουν εξοικειωθεί με τις νέες τεχνολογίες και να οδηγήσει στον αποκλεισμό των υπολοίπων από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. 27

Η ψηφιοποίηση μίας διαδικασίας, η οποία αποτελεί τον κορυφαίο θεσμό της δημοκρατίας, χάριν ικανοποίησης ατομικιστικών επιδιώξεων (ευκολία συμμετοχής) υποβιβάζει την άσκηση ενός θεμελιώδους πολιτικού δικαιώματος στο επίπεδο των ηλεκτρονικών συναλλαγών στις οποίες προβαίνει καθημερινά ο πολίτης. Οι εκλογές αποσκοπούν στο να ενδυναμώσουν την ιδιότητα του πολίτη, υπενθυμίζοντας την σημασία του να θέτει κανείς το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον πάνω από τις στενές του ατομικές επιδιώξεις. Η δημοκρατική συμμετοχή πάντα θα συνεπάγεται ένα μικρό ποσοστό αναστάτωσης για τον πολίτη, όπως άλλωστε συμβαίνει με τις περισσότερες σημαντικές δραστηριότητες στη ζωή. Η αντιμετώπιση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ως μια επέκταση των εφαρμογών του διαδικτύου παραγνωρίζει βασικές αρχές του συνταγματικού βίου και υπονομεύει σε κάποιο βαθμό την ίδια αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. 2.7 Ηλεκτρονική ψηφοφορία και η σημασία της Αξιοποιώντας τα δεδομένα που αποτυπώθηκαν προηγούμενα, εύκολα συνάγεται το συμπέρασμα ότι η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μπορεί να επιφέρει πολλές θετικές συνέπειες και να βελτιώσει την ποιότητα των εκλογικών διαδικασιών σε πολλούς τομείς. Παρουσιάστηκαν οι αρνητικές συνέπειες που η εισαγωγή και η εφαρμογή ενός συστήματος ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μπορεί να επιφέρει. Γίνεται εύκολα αποδεκτό ότι η σωστή προετοιμασία αποτελεί θα οδηγήσει στη δημιουργία και την υιοθέτηση ενός συστήματος που σε κάθε περίπτωση θα συμβάλλει θετικά στη βελτίωση των εκλογικών διαδικασιών. Για να φτάσουμε φυσικά σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να προηγηθούν κάποιες δοκιμαστικές εφαρμογές του συστήματος όπου θα διαπιστώνονται τυχόν προβλήματα, που θα πρέπει να διορθωθούν. Με τον τρόπο αυτό, το σύστημα θα βελτιώνεται μέχρι να φτάσει στο σημείο να εφαρμοστεί σε αληθινές συνθήκες. 28

Ήδη, σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια, η εισαγωγή και η εφαρμογή προγραμμάτων ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μέσω διαδικτύου [49]. Σύμφωνα με τα πρώτα αποτελέσματα, η ανταπόκριση του κόσμου υπήρξε θετική, καθώς σημειώθηκε άνοδος του ποσοστού συμμετοχής των εκλογέων. Επιπλέον, ήταν εμφανής και η μείωση του χρόνου υπολογισμού των αποτελεσμάτων αλλά και η ακρίβεια των αποτελεσμάτων. 2.8 Η Ηλεκτρονική Ψηφοφορία σε Διεθνές Επίπεδο Η χρήση των ηλεκτρονικών ψηφοφοριών παγκοσμίως, παραμένει μια σχετικά ασυνήθιστη πρακτική, αν και συνεχώς η σκέψη αυτή αλλάζει, καθώς πολλές χώρες πειραματίζονται με διάφορες μορφές ηλεκτρονικών μεθόδων ή επεκτείνουν τις ήδη υπάρχουσες ηλεκτρονικές ψηφοφορίες. Επιπλέον, η ηλεκτρονική ψηφοφορία δεν περιορίζεται στην Ευρώπη και στην Βόρεια Αμερική αφού χώρες όπως η Βραζιλία και η Ινδία έχουν αναπτύξει εφαρμογές περισσότερο ολοκληρωμένες. Οι παραπάνω εφαρμογές ηλεκτρονικών ψηφοφοριών διαφέρουν αρκετά τόσο σε τεχνολογικό επίπεδο όσο και επίπεδο λειτουργικότητας. Μερικές περιλαμβάνουν περιοδικό έλεγχο ψήφων μέσω χαρτιού ενώ άλλες όχι. Κάποιες εισάγουν την ηλεκτρονική ψήφο ταυτόχρονα με ένα σύστημα χαρτιού ενώ άλλες έχουν επιλέξει να εισάγουν τις ψήφους χωρίς αυτή την επιλογή. Τέλος, πολλά συστήματα μεταχειρίζονται διαφορετικά τον τρόπο που οι ψηφοφόροι θέλουν να καταστρέψουν την ψήφο τους ή να ψηφίσουν λευκό. Παρακάτω θα αναφερθούν τρόποι με τους οποίους κάποιες χώρες χρησιμοποίησαν την ηλεκτρονική ψηφοφορία και αποτίμησαν τις εμπειρίες τους. Κανένα σύστημα δεν είναι απαλλαγμένο από προβλήματα και αμφισβητήσεις, όμως είναι αξιοπρόσεκτο ότι τα συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας που έχουν εφαρμοστεί σε εθνική κλίμακα δεν έχουν υποστεί κάποια σημαντικά υπολογιστικά λάθη και δεν έχουν υπάρξει εκτεταμένες δημόσιες αντιδράσεις. Πολλές εκλογικές επιτροπές που είναι υπεύθυνες για τη λήψη αποφάσεων υιοθέτησαν ηλεκτρονικές διαδικασίες για 29

την αποφυγή υπολογιστικών λαθών. Τέλος, πλεονέκτημα της χρήσης ηλεκτρονικών ψηφοφοριών είναι η αύξηση της συγκέντρωσης ατόμων και κατά συνέπεια η ποιότητα δημοκρατίας στα αποτελέσματα των εκλογών. 2.8.1 Βραζιλία Η Βραζιλία, το μεγαλύτερο έθνος στη νότια Αμερική, βρίσκεται στη πρώτη γραμμή ηλεκτρονικών ψηφοφοριών παγκοσμίως. Σήμερα, όλοι οι ψήφοι στη Βραζιλία υπολογίζονται από ηλεκτρονικές μηχανές [18]. Το ανώτατο εκλογικό δικαστήριο της Βραζιλίας επέτρεψε την χρήση ηλεκτρονικής ψηφοφορίας το 1996 στις δημοτικές εκλογές. Αυτή η χρήση επεκτάθηκε το 1998 όταν πάνω από 60 εκατομμύρια ψηφοφόροι (57% εκλογικού σώματος) χρησιμοποίησαν την ηλεκτρονική ψηφοφορία. Το 2000, η κυβέρνηση της Βραζιλίας μετέτρεψε το σύστημα σε πλήρως ηλεκτρονικό και κατασκεύασε πάνω από 400.000 ηλεκτρονικά εκλογικά περίπτερα. Οι ψηφοφόροι στη Βραζιλία χρησιμοποιούν τα συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, για κάθε γραφείο που τους παροτρύνει να δώσουν την ψήφο τους. Τα μηχανήματα είναι ένα ενοποιημένο σύστημα οθόνης και πληκτρολογίου σε μικρή αναλογία(30χ40χ20). Η επιλογή ενός υποψήφιου χρειάζεται μόνο το πάτημα του αριθμού που τον καθορίζει. Έπειτα εμφανίζεται η φωτογραφία του υποψηφίου και οι ψηφοφόροι μπορούν να επιβεβαιώσουν, να απορρίψουν ή και να επιλέξουν άλλο υποψήφιο. Το ηλεκτρονικό σύστημα της Βραζιλίας θεωρείται εξαιρετικό αφού κατά το τέλος των εκλογών παρέχει ψηφιακές και εκτυπωμένες αναφορές με των αριθμό των ψήφων που πήρε ο κάθε υποψήφιος. 2.8.2 Ινδία Στην Ινδία οι πρώτες ηλεκτρονικές εκλογές έλαβαν μέρος στις 20 Απριλίου 2004. Καθώς η Ινδία είναι ένα από τα πολυπληθέστερα κράτη στο κόσμο με πάνω από 1 δισεκατομμύριο πληθυσμό, έχει εκλογικό σώμα περισσότερο από 668 εκατομμύρια άτομα, καλύπτει 543 εκλογικές περιφέρειες 30