4 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΑΥΓΗ ΆΝΝΑ ΜΑΓΓΕΛ, ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 2 ΜΑΪΟΥ 2008
A. Μελετήστε προσεκτικά τα προοίμια από την Ιστορία του Μιχαήλ Ατταλειάτη (Παράλληλα κείμενα για τη Θεματική Ενότητα «Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία» ΕΛΠ 21, ΕΑΠ, Πάτρα 2006, κείμ. 1) και από τη Χρονογραφία του Θεοφάνη του Ομολογητή (Εγχειρίδιο ΕΛΠ 21, τ. Γ, σσ. 112-113). Με βάση τα κείμενα αυτά προσπαθήστε να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά στοιχεία που κατατάσσουν το κάθε έργο στα λογοτεχνικά είδη της ιστοριογραφίας ή της χρονογραφίας. B. Να συγκρίνετε τους οίκους ιγ -ιε του κοντακίου του Ρωμανού εἰς τὴν ἁγίαν Γέννησιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ (Παράλληλα κείμενα για τη Θεματική Ενότητα «Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία» ΕΛΠ 21, ΕΑΠ, Πάτρα 2006, τελευταίο κείμενο) με τους παρακάτω στίχους του κανόνα, τον οποίο έγραψε ο Ιωσήφ ο υμνογράφος για την «Ακάθιστη ακολουθία». Ειδικότερα, να επισημάνετε με ποια χαρακτηριστικά και με ποιους λογοτεχνικούς τρόπους (εκφραστικά μέσα, σύμβολα κλπ.) παρουσιάζεται στα κείμενα αυτά η Θεοτόκος. Ἰσχὺς καὶ ὀχύρωμα ἀνθρώπων, χαῖρε, ἄχραντε (ωδή ε, τροπ. 2) (Χαίρε, άχραντε, εσύ που είσαι η δύναμη και το οχυρό των ανθρώπων) Ῥωννύμενοι σθένει σου πιστῶς ἀναβοῶμέν σοι: «Χαῖρε, πόλις τοῦ παμβασιλέως, δεδοξασμένα καὶ ἀξιάκουστα περὶ ἧς λελάληνται σαφῶς (ωδή ε, τροπ. 4) (Ενισχυμένοι από τη δική σου δύναμη, Θεοτόκε, λέμε σε σένα με πίστη: «Χαίρε εσύ που είσαι η πόλη του βασιλιά όλου του κόσμου, η πόλη για την οποία όλοι έχουν ακούσει να λέγονται πράγματα ένδοξα και αξιοπρόσεκτα») Ἱκετεύομεν οἱ δοῦλοι σου καὶ κλίνομεν γόνυ καρδίας ἡμῶν κλῖνον τὸ οὖς σου, ἁγνή, καὶ σῶσον τοὺς θλίψεσι βυθιζομένους ἡμᾶς καὶ συντήρησον πάσης ἐχθρῶν ἁλώσεως τὴν σὴν πόλιν, Θεοτόκε. (ωδή ζ, τροπ. 5) (Σε παρακαλούμε οι πιστοί σου δούλοι και η καρδιά μας γονατίζει μπροστά σου (γονατίζουμε ταπεινά μπροστά σου). Άκουσέ μας, αγνή, και σώσε μας που βυθιζόμαστε στις θλίψεις και προστάτευσε από κάθε κίνδυνο εχθρικής άλωσης την πόλη σου, Θεοτόκε.») 1
Ἡ κόσμῳ τεκοῦσα σωτηρίαν, Δι ἧς ἀπὸ γῆς εἰς ὕψος ἤρθημεν, χαίροις, παντευλόγητε, σκέπη καὶ κραταίωμα, τεῖχος καὶ ὀχύρωμα τῶν μελῳδούντων, ἁγνή (ωδή η, τροπ. 5) (Χαίρε, τρισευλογημένη, εσύ που γέννησες το Σωτήρα του κόσμου και έγινες το μέσο με το οποίο ανεβήκαμε από τη γη στον ουρανό, χαίρε, εσύ που σκεπάζεις προστατευτικά και δυναμώνεις τους πιστούς, το τείχος και το οχυρό αυτών που σε ανυμνούν, πάναγνε».) Ἵνα σοι πιστοὶ τὸ «χαῖρε» κραυγάζωμεν οἱ διὰ σοῦ τῆς χαρᾶς μέτοχοι γενόμενοι τῆς ἀϊδίου, ῥῦσαι ἡμᾶς πειρασμοῦ, βαρβαρικῆς ἁλώσεως καὶ πάσης ἄλλης πληγῆς (ωδή θ, τροπ. 1) (Για να σου λέμε οι πιστοί το «χαίρε», εμείς που χάρη σε σένα γνωρίσαμε την άκτιστη χαρά του Θεού, σώσε μας από τους πειρασμούς, τον κίνδυνο βαρβαρικής άλωσης και από κάθε άλλο δεινό...»). 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΠΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΟΙΜΙΩΝ...5 ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΜΗΤΟΡΑ...9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...16 3
Πρέπει να βρούµε το στίγµα του βυζαντινού συγγραφέα, να προσδιορίσουµε το χώρο των αισθητικών ενδιαφερόντων του, να κάνουµε διαφανή τα κριτήρια επιλογής που χρησιµοποιεί και, ανάλογα µε το αν αυτές οι ιδιαιτερότητές του συνάδουν ή απάδουν στην εποχή και στον περίγυρο του συγγραφέα, να προσδιορίσουµε λεπτοµερέστατα την ιστορική και λογοτεχνική ιδιοπροσωπία του. Ούτε η δηµιουργικότητα καθ εαυτήν, ούτε το γραπτό έργο τέχνης ως έκφρασή της χάνουν σε σηµασία, όταν το θέµα µε το οποίο καταπιάνεται ο δηµιουργός δεν είναι εντελώς πρωτότυπο σε σύλληψη. Hans Georg Beck (H Βυζαντινή Χιλιετία) 4
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΠΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΟΙΜΙΩΝ Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης, δικηγόρος που ανήλθε στο αξίωμα του κριτή, αρχικά επί του ἱπποδρόμου και του βήλου, αργότερα επί του θέματος της Κρήτης και στις εκστρατείες του Ρωμανού Δ επί του στρατοπέδου, συγγράφει την ιστορία του καλύπτοντας τα έτη από το 1034 έως το 1079 με 1080, αναφερόμενος δηλαδή σε γεγονότα σύγχρονα του ίδιου. 1 Στο προοίμιο που προτάσσει στο σύγγραμμά του, ο Μιχαήλ αναφέρεται στα γενικά χαρακτηριστικά της Ιστορίας, αποσαφηνίζοντας εξαρχής με αυτό τον τρόπο τις αντιλήψεις του επί του συγκεκριμένου, δηλώνοντας τις επιδιώξεις του και τη μέθοδο που ακολουθεί στο έργο του. Από την πρώτη ήδη γραμμή προβάλλει την αναγκαιότητα της σοφίας, της σε βάθος γνώσης που έπρεπε να έχουν όσοι συγγράφουν ιστορία. Είναι λοιπόν έργο ανθρώπων με ανώτερη μόρφωση (σοφῶν), βασική μάλιστα ενασχόλησή τους, (σπουδασθὲν οὐ παρέργως), το οποίο και καταδεικνύει ως χρήσιμο για τη ζωή όλων. Η χρησιμότητα αυτή παρουσιάζει συνάφεια με τον αντικειμενικό σκοπό της Ιστορίας, που δεν είναι άλλος από την παρουσίαση της ζωής ανθρώπων, ἀρίστων καὶ μὴ. Η έκθεση των γεγονότων γίνεται από τον ιστορικό συνοδεία αξιολόγησης αλλά και αιτιολόγησής τους, αφού ο Ατταλειάτης επιφυλάσσει ιδιαίτερη σημασία στη διερεύνηση των αιτιών. 2 Αποδίδει λοιπόν τις ένδοξες και σπουδαίες πράξεις (ἐπιφανεῖς), σε ορθή σκέψη (ἐξ ἀνεπιλήπτου βουλῆς) και σε ζήλο (σπουδῆς), ενώ τις επονείδιστες (ἀδοξίας αὖ) σε κακόβουλη σκέψη (ἐκ δυσβουλίας) και αδιαφορία (ὀλιγωρίας). Η προσπάθειά του αυτή, να εξηγεί και να αιτιολογεί τα πεπραγμένα βάσει του ήθους των πρωταγωνιστών, αντικατοπτρίζει την απήχηση του Πλούταρχου και της βιογραφικής θεώρησης της Ιστορίας, η οποία προτάσσει χαρακτήρα και συμπεριφορές ως τις γενεσιουργές αιτίες. 3 Έτσι οι βυζαντινοί ιστοριογράφοι προσπαθούν όλο και περισσότερο να περιγράφουν και το χαρακτήρα των διαφόρων προσωπικοτήτων που εξετάζουν στα έργα τους. 4 Στο προοίμιο ο Μιχαήλ διευκρινίζει επίσης, ότι αντικείμενο της ενασχόλησής του είναι η κοσμική ιστορία, η καταγραφή πολεμικών περιστατικών και πολιτικών πράξεων, των αποφάσεων και των μέτρων που εντέλει χαρακτηρίζουν και τους ηγέτες που τα λαμβάνουν. Στην ιστορία του λοιπόν ασχολείται με τις ενέργειες όσων ασκούσαν εξουσία, αφού αυτές, όταν ήταν επιτυχημένες αποδείχθηκαν σωτήριες για την αντιμετώπιση προφανών κινδύνων, ενώ όταν στερούνταν της απαραίτητης σύνεσης και αδυνατούσαν να εκμεταλλευθούν τις υπάρχουσες ευκαιρίες, διέψευσαν τις ελπίδες για καλύτερα αποτελέσματα. Στην κατάδειξη αυτής της σχέσης, εστιάζει ο ιστορικός τη διδακτική λειτουργία του έργου του (διδασκαλία σαφὴς χρηματίζοντα καὶ ῥυθμὸς τῶν μετέπειτα), πλήρως εναρμονισμένος με τις προθέσεις του Θουκυδίδη για καθοδήγηση των επερχόμενων γενεών. Η ταύτιση των απόψεων του Ατταλειάτη με τον αρχαίο ιστοριογράφο δεν είναι τυχαία αλλά έγκειται στο θαυμασμό που εκδηλώνουν οι μορφωμένοι βυζαντινοί συγγραφείς των ιστοριών για τους ιστορικούς της αρχαιότητας, τους οποίους και υιοθετούν ως πρότυπα. 5 Ακολουθώντας τον ίδιο λοιπόν στόχο 1 Hunger, (1992), σ.201. 2 Στο ίδιο, σ.203. 3 Χριστόπουλος, (2001), σ.230. 4 Hunger, (1992), σ.56. 5 Μωυσείδου, (2001), σ.99. 5
που είχε και ο Αθηναίος ιστορικός, ο Μιχαήλ προσπαθεί στο έργο του, μέσω της ακριβής γνώσης των ιστορικών γεγονότων και της κατάδειξης των αιτιών τους, να καθοδηγήσει τους αναγνώστες του ώστε να μιμηθούν τις συνετές πράξεις (τῶν εὖ διακεκριμένων) και να αποφύγουν τα απερίσκεπτα και ατιμωτικά παραδείγματα (τῶν ἀσυμβούλως καὶ δυσκλεῶς πεπραγμένων). Η σαφήνεια άλλωστε με την οποία ο Θουκυδίδης συγγράφει ιστορία, αποτελεί ταυτόχρονα μέλημα και του βυζαντινού ιστορικού. Αφού λοιπόν αποκαλύψει την πρόθεσή του να δημιουργήσει έργο χρήσιμο, ανακοινώνει και τη μέθοδο που ακολούθησε, για να επιτύχει το σκοπό του. Παρά λοιπόν τις πολυάριθμες ασχολίες και τις ευθύνες που του επιφύλαξε η πολυσχιδής σταδιοδρομία του, αναλαμβάνει ένα ακόμη μέλημα (προσθήκην ἐμποιῆσαι τοῖς πόνοις), τη συγγραφή ιστορίας. Εξαρχής όμως αποσαφηνίζει ότι σκοπεύει να χρησιμοποιήσει γλώσσα απλή και λιτή (βραχεῖ τινί ῥήματι καὶ ἁπλοϊκῷ), αποδεσμευμένη από ρητορισμούς, εκζητήσεις και ασημαντολογίες, όπως αρμόζει στην ιστοριογραφία (καθὰ προσήκει τοῖς ἱστορίας συγγράφουσιν). Η γλώσσα του όμως δεν είναι η καθομιλουμένη της εποχής του. Βασισμένος στη μίμηση, όπως και το μεγαλύτερο μέρος των βυζαντινών ιστορικών, χρησιμοποιεί την παρακαταθήκη της αρχαίας λεξικογραφίας, διαμορφώνοντας ένα αρχαΐζον ύφος, μια λόγια γλώσσα, προσπαθώντας να αποφύγει νέες ή ξένες λέξεις και ονόματα, ενώ όταν δεν το επιτυγχάνει, αισθάνεται υποχρεωμένος να αιτιολογήσει τη χρήση τους. Όταν μάλιστα παρασύρεται σε ρητορικό πάθος, προβάλλει τη συγκίνησή του ως αιτία της παρεκτροπής του. Γράφοντας λοιπόν σε «καθαρεύουσα» γλώσσα, χρησιμοποιεί το υπερβατικό σχήμα περισσότερο από τους υπόλοιπους συγγραφείς, ενώ ακολουθώντας την πρακτική της εποχής του χρησιμοποιεί ενίοτε μυθολογικές ή παρωχημένες ιστορικές ονομασίες, αλλά και πολυποίκιλτες περιφραστικές εκφράσεις για χρονικούς προσδιορισμούς. 6 Σημαντική για το συγγραφέα είναι η γνωστοποίηση της φροντίδας του να καταγράψει την αλήθεια εκθέτοντας όσα σημαντικά γεγονότα ο ίδιος γνώριζε ως αυτόπτης μάρτυρας (ὧν αὐτὸς αὐτόπτης καὶ θεατὴς ἐχρημάτισα) και όχι από πληροφορίες τρίτων. Η συγγραφή ιστορίας εξάλλου από μέλη της υψηλής κοινωνικής τάξης, που λόγω των πολιτικών ή στρατιωτικών αξιωμάτων τους διέθεταν από πρώτο χέρι πληροφορίες για τα σημαντικά γεγονότα της εποχής τους, αποτελούσε χαρακτηριστικό της βυζαντινής ιστοριογραφίας. 7 Με αυτό τον τρόπο και ο Ατταλειάτης, έγκυρη πηγή λόγω της θέσης του ως ανώτερου μέλους του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος και λόγω των διοικητικών και στρατιωτικών πόστων στα οποία υπηρέτησε, άνθρωπος με ανώτερη μόρφωση, με πρόσβαση σε αρχαία κείμενα που λειτουργούν ως πρότυπα στο έργο του, προβάλλει το εγώ του και το δικό του ιστοριογραφικό ρόλο. Μπορούμε κατά κάποιο τρόπο άλλωστε να κατατάξουμε το έργο του ακόμα και σε αυτή την κατηγορία των απομνημονευμάτων. Εντέλει υποχρεούμαστε να του αναγνωρίσουμε την προσπάθειά του να είναι σεμνός και σύντομος αλλά και τη διαύγειά του, όταν με σωστή και προσεκτική κριτική, παρά των όποιων προσωπικών συμπαθειών, εντοπίζει σφάλματα και χωρίς να εθελοτυφλεί, επικρίνει και καταγγέλλει τους υπαίτιους. 8 6 Hunger, (1992), σσ.208-209. 7 Μωυσείδου, (2001), σ.99. 8 Hunger, (1992), σ.204. 6
Στις τελευταίες αράδες του προοιμίου του, επανέρχεται στην επιδίωξή του να διαφυλάξει τα αξιόλογα γεγονότα (τὰ λόγου καὶ ἂξια συγχωσθεῖεν), από τη λησμονιά του χρόνου, ώστε να παραμείνουν αθάνατα στη συλλογική μνήμη, καταξιώνοντας για μια ακόμα φορά, κατά το πρότυπο του Ηροδότου, την Ιστορία ως κόρη της Μνημοσύνης. Πέρα όμως από αντικατοπτρισμούς των ιστοριογραφικών προτύπων του Ατταλειάτη, στις λιγοστές γραμμές του προοιμίου της ιστορίας του, ανακαλύπτουμε χαρακτηριστικά γνωρίσματα του γραμματειακού είδους που υπηρετεί. Εστιασμένος σε μια σύντομη χρονική περίοδο, προσπαθώντας να ανακαλύψει και να αποδώσει αποκλειστικά την αλήθεια την οποία ο ίδιος βιώνει, στοχεύει να δημιουργήσει ένα αξιόλογο έργο που θα αποτελέσει αιώνια προσφορά σε μελλοντικούς αποδέκτες. Προσπαθεί με αντικειμενικότητα να εκδυθεί των προκαταλήψεων του ώστε με κριτική επεξεργασία αλλά και με την ικανότητα και την αξιοπιστία που τον χαρακτηρίζει, να κατακτήσει το στόχο του. Με το βλέμμα του στραμμένο στα αρχαία πρότυπα τα οποία μιμείται κατά το δοκούν, μας κληροδοτεί ένα πολύτιμο γραπτό για τη μελέτη της μεσοβυζαντινής περιόδου. 9 Στο δεύτερο απόσπασμα όμως, στο προοίμιο της χρονογραφίας του Θεοφάνη, ο συγγραφέας αποκαλύπτει μια διαφορετική συλλογιστική για το έργο του. Ο Θεοφάνης, γόνος πλούσιας οικογένειας, με σημαντική έγγεια περιουσία, εγκατέλειψε τα εγκόσμια λαμβάνοντας γύρω στο 780 το ένδυμα της μετανοίας. Ως μοναχός και ένθερμος εικονόφιλος επέδειξε έντονη ενεργητικότητα, φυλακίστηκε και τελικά εξορίστηκε στη Σαμοθράκη όπου απεβίωσε. Η αγιοποίησή του το δέκατο αιώνα του προσέδωσε το προσωνύμιο Ομολογητής ενώ η χρονογραφία που συνέγραψε εξασφάλισε το θαυμασμό με τον οποίο περιβλήθηκε η προσωπικότητά του, ώστε η συγγένεια με το πρόσωπό του να αποτελεί εύσημο ακόμα και για τον αυτοκράτορα. 10 Όπως δηλώνει ο ίδιος στο προοίμιό του, το έργο του αποτελεί συνέχεια της Ἐκλογῆς Χρονογραφίας του Γεωργίου Σύγγελλου με τον οποίο τον συνέδεε στενή φιλία. Αφού λοιπόν πλέξει το εγκώμιο του μακαριότατου αββά Γεωργίου, εκθειάζοντας ιδιαίτερα την παιδεία και την πολυμάθειά του, που πήγαζε από την ανάγνωση και τη μελέτη πλήθους ιστορικών και χρονογραφικών έργων, μας πληροφορεί ότι ο αιφνίδιος θάνατός του, κληροδότησε σε εμάς ένα ημιτελές έργο και στο Θεοφάνη την παράκληση του εκλιπόντος για την ολοκλήρωσή του. Στο προοίμιο λοιπόν της δικής του χρονογραφίας ο Θεοφάνης αρχικά περιγράφει τη θεματολογία και τη μεθοδολογία που ακολούθησε ο Σύγγελος στο δικό του ημιτελές έργο. Ο ίδιος ο Γεώργιος χαρακτήριζε το σύγγραμμά του ως χρονογραφία και σε αυτό ακολουθώντας μια λεπτομερή πραγμάτευση της βιβλικής αρχαιότητας, πρόλαβε να εξιστορήσει τα γεγονότα από την απαρχή του κόσμου, την εποχή του Αδάμ δηλαδή, έως και τη βασιλεία του Διοκλητιανού. 11 Ο Θεοφάνης επαίρεται των ικανοτήτων του αγαπητού του φίλου, ξεχωρίζοντάς τον από τους υπόλοιπους συγγραφείς λόγω της λεπτομερούς εξέτασης των πηγών του, της ακριβής καταγραφής τους και της αποκατάστασης των διαφωνιών των διαφόρων συγγραφέων που μελέτησε. Προβάλλει δε ιδιαίτερα τις διορθώσεις που επέφερε πάνω σε χρονολογικά 9 Μωυσείδου, (2001), σσ.99-100. 10 Καρπόζηλος, (2002), σσ.118-120. 11 Στο ίδιο, σ.89. 7
θέματα τόσο της κοσμικής όσο και της εκκλησιαστικής ιστορίας αλλά και τη βιογραφική αναφορά στους αρχαίους βασιλιάδες όλων των εθνών καθώς επίσης και στους ιεράρχες των πατριαρχείων. 12 Αντιθέτως όταν αναφέρεται στον εαυτό του δηλώνει την αμάθειά του (τὴν ἑαυτῶν ἀμαθίαν) και τις περιορισμένες εκφραστικές του δυνατότητες (τὸ στενὸν τοῦ λόγου), καθώς επίσης και την απροθυμία του να αναλάβει ένα έργο που τον ξεπερνά (ὡς ὑπὲρ ἡμᾶς τὴν ἐγχείρησιν οὖσαν). Υπακούοντας στη φιλική παράκληση αναγκάσθηκε τελικά (ἀναγκασθέντες διὰ τὴν τούτου ὑπακοήν) να αναλάβει το συγγραφικό εγχείρημα που του επιφύλαξε μεγάλο κόπο. Συγγράφει λοιπόν τη δική του χρονογραφία που καλύπτει το υπόλοιπο διάστημα από την εποχή του Διοκλητιανού, όπου είχε σταματήσει ο Σύγγελος έως τη βασιλεία του Μιχαήλ και του γιου αυτού, του Θεοφίλακτου. Παρά όμως την όποια απειρία ή έλλειψη παιδείας διακηρύσσει ο Θεοφάνης, ακολουθεί την ίδια διαδικασία με το Σύγγελο ανατρέχοντας σε πολλές πηγές, διερευνώντας πολλά βιβλία, εντάσσοντας στο έργο του τα γεγονότα, αποφεύγοντας λάθη και συγχύσεις, δημιουργώντας ένα ασφαλή και προσεγμένο χρονολογικό σκελετό. 13 Τα χαρακτηριστικά της χρονογραφίας ξεπροβάλλουν λοιπόν στο προοίμιο του Θεοφάνη, τόσο στην προσδοκία του να γράψει ένα εγχειρίδιο της παγκόσμιας ιστορίας που ξεκινά από τη βιβλική δημιουργία του κόσμου μέχρι την εποχή του, όσο και στην φροντίδα του να πετύχει το στόχο του κατασκευάζοντας μια αυστηρά χρονολογικά διατεταγμένη σύνοψη των γεγονότων. 14 Το έντονο ενδιαφέρον του για τη λεπτομερή χρονολογική καταγραφή των συμβάντων με εξαντλητική ακρίβεια, διακρίνεται στις συνεχείς αναφορές του σε αυτή την προσπάθεια, είτε για το έργο του Γεωργίου Σύγγελου ( τούς τε χρόνους ἐν πολλῇ ἐξετάσει ἀκριβολογησάμενος καὶ τοὺς χρόνους ἀναγραψάμενος καὶ τοὺς τούτων χρόνους ἀκριβῶς ἐνέταξεν ), είτε για το δικό του ( σὺν τοῖς χρόνοις κατὰ τὸ δυνατὸν ἡμῖν ἀκριβῶς συνεγρεψάμεθα τετάχαμεν ἑκάστου χρόνου τὰς πράξεις ἐν ποίῳ χρόνῳ ἑκάστου βασιλέως ποία πρᾶξις γέγονεν ). Χαρακτηριστική άλλωστε η πολλαπλή χρονολόγηση που ακολουθεί ο χρονογράφος υπακούοντας τόσο σε χρονολογική κλίμακα που έχει ως έναρξη το έτος της κτίσης του κόσμου (ἀπό τοῦ,εψοζ ἔτους τοῦ κόσμου), όσο και στο Αλεξανδρινό ημερολόγιο (,SΤΕ κατὰ τοὺς Αλεξανδρεὶς ), καθώς επίσης και στο ρωμαϊκό (κατὰ δὲ Ρωμαίους,SΤΚΑ ), αλλά και στα έτη βασιλείας των βυζαντινών αυτοκρατόρων (πρώτου ἔτους Διοκλητιανοῦ δευτέρου ἔτους Μιχαὴλ ). 15 Επιπλέον διευκρινίζει για τις πηγές του, ότι ακολούθησε τη συνήθη για τους χρονογράφους πρακτική της σταχυολόγησης, τη συσσώρευση δηλαδή ειδήσεων και πληροφοριών που συνέλεξε από παλαιότερους συγγραφείς, χωρίς να ασχοληθεί με προσωπική έρευνα ή κριτική ανάγνωση για την εξεύρεση της ιστορικής αλήθειας (οὐδεν ἀφ ἑαυτῶν συντάξαντες, ἀλλ ἐκ τῶν ἀρχαίων ἱστοριογράφων τε καὶ λογογράφων ἀναλεξάμενοι ἐν τοῖς ἰδίοις τόποις). Η εξιστόρηση εξάλλου γεγονότων που ξεφεύγουν από την πολιτική σφαίρα και αγγίζουν την εκκλησιαστική δράση και τον καθημερινό βίο δηλώνεται με ευκρίνεια ως αντικείμενο της συγγραφής του (εἴτε πολεμική, εἴτε 12 Στο ίδιο, σ.95. 13 Hunger, (1992), σ.138. 14 Μωυσείδου, (2001), σ.109. 15 Καρπόζηλος, (2002), σσ.152-153. 8
ἐκκλησιαστική, εἴτε πολιτική, εἴτε δημώδης, εἴτε τις ἑτέρα), αναδεικνύοντας ένα επιπλέον χαρακτηριστικό της χρονογραφίας. Η θεολογική εντέλει θεώρηση της ιστορίας του, επίσης χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου γραμματειακού είδους, αντικατοπτρίζεται στις αναφορές που κάνει στους ἀρχιερεῖς τῶν μεγάλων καὶ οἰκουμενικῶν θρόνων, τους οποίους ως ποιμένες της εκκλησίας εξομοιώνει με τους αρχαίους βασιλείς όλων των εθνών, αλλά και στην ὀρθοδόξῳ πίστει που υπηρέτησε ο αγαπητός του φίλος, καθώς και στην πρέπουσαν τῷ θεῷ εὐχαριστίαν που πρέπει να αποδώσει όποιος αναγνώστης βρει κάποια χρησιμότητα στο έργο του. Αξιοπρόσεκτη είναι και η ταπεινοφροσύνη που επιδεικνύει όταν αναφέρεται στο πρόσωπό του και στις ικανότητές του, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αυτοπροβολή του Ατταλειάτη στο δικό του προοίμιο. Η σεμνότητα του μοναχού επιβεβαιώνεται και στη γεμάτη ευλάβεια κατακλείδα του προοιμίου, με την παράκληση που απευθύνει στους αναγνώστες του να συγχωρήσουν τις ελλείψεις του έργου του και να προσεύχονται γι αυτόν στο Θεό. Η παράκληση αυτή, που πρώτη φορά συναντάται σε βυζαντινή χρονογραφία, αποτέλεσε ελκυστικό παράδειγμα προς μίμηση ώστε σύντομα να μετατραπεί σε κοινό τόπο για τα κείμενα αυτού του λογοτεχνικού είδους. 16 Τελευταίο, αλλά όχι και λιγότερο σημαντικό χαρακτηριστικό της χρονογραφίας που εντοπίζουμε στο προοίμιο του Θεοφάνη, είναι η γλώσσα που χρησιμοποιεί για τη συγγραφή του έργου του. Στο κείμενό του πέρα από αρχαϊσμούς παρατηρούνται ιδιομορφίες της δημώδους γλώσσας αλλά και διμορφίες που αποκαλύπτουν τη γλωσσική σύγχυση που επιφέρει η εξέλιξη της γλώσσας και η όλο και εντονότερη διαφοροποίηση ανάμεσα στη λόγια και την καθομιλουμένη. Ο χρονογράφος χωρίς να ακολουθεί του αττικιστές γράφει σε επιτηδευμένη αλλά δημώδη γλώσσα, χρησιμοποιώντας ίχνη δημόσιου ιδιώματος, νεοελληνικές συνθέσεις αλλά και επιδράσεις ιερατικού τύπου από την εκκλησιαστική γλώσσα (πρὸς κύριον ἐξεδήμησεν). 17 ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΜΗΤΟΡΑ Τα επόμενα αποσπάσματα, επιλεγμένα από τη βυζαντινή υμνογραφία, αποτελούν δείγματα δυναμικής ποίησης με άφθονα λυρικά στοιχεία, που σε συνδυασμό με τη χρήση πλήθους εκφραστικών μέσων, συμβάλλουν στην επίτευξη αξιοθαύμαστης δραματικής έντασης. Με χαρακτηριστική ωριμότητα, υιοθετείται νέο περιεχόμενο στην ποίηση ώστε να υπηρετηθεί η έκφραση της χριστιανικής θεωρίας και διδαχής. 18 Ο πρώτος ύμνος είναι ιδιόμελο κοντάκιο με βιβλική θεματολογία, ένα από τα τρία που ο Ρωμανός ο Μελωδός συνέθεσε για τη γέννηση του Χριστού και που σύμφωνα με την αρχαία τυπική διάταξη είχε γραφτεί για την επαύριον της Γεννήσεως, ημέρα κατά την οποία τιμάται ιδιαιτέρως η Θεοτόκος. 19 Η ονομαστική ακροστιχίδα του κοντακίου, «του ταπεινού Ρωμανού», επιβεβαιώνει την πατρότητά του έργου, ενώ ως εφύμνιο χρησιμοποιείται ο επαναλαμβανόμενος χαρακτηρισμός της Παναγίας ἡ κεχαριτωμένη με την απαραίτητη ελαφρά παραλλαγή, εκεί που υπάρχει 16 Hunger, (1992), σ.138. 17 Καρπόζηλος, (2002), σσ.134-135. 18 Κατσαρός, (2001), σ.161. 19 ετοράκης, (2001), σ.30. 9
συντακτική απαίτηση (οίκος ε τῇ κεχαριτωμένῃ, οίκος ζ τὴν κεχαριτωμένῃν). 20 Ο ύμνος ξεκινά με τα τρυφερά λόγια και τις θωπείες της Μητέρας προς το νεογέννητο Σωτήρα, που γίνονται αντιληπτά από την Εύα στον Άδη. Αυτή μεταφέρει το χαρμόσυνο μήνυμα στο δυσαρεστημένο και δύσπιστο Αδάμ. Όταν και αυτός πεισθεί, προσπέφτει στα πόδια της Θεοτόκου και εκπροσωπώντας ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, παρακαλεί για τη λύτρωση. Η Παναγία προβαίνει στην αναγγελία του μηνύματος της μεγάλης χαράς, καθησυχάζοντας το ζεύγος. Στρεφόμενη προς τον Υιό της συνδιαλέγεται μαζί του και μέσα από αυτόν το διάλογο προεικονίζεται το θείο δράμα και η αναστάσιμη σωτηρία. Αναφορικά με τους χαρακτηρισμούς που ο Ρωμανός επιφυλάσσει για τη Θεοτόκο κυριαρχεί το κεχαριτωμένη που επαναλαμβάνει ως εφύμνιο, εστιάζοντας στη χάρη και στη λεπτότητα, στην ευγένεια της μορφής αλλά και του χαρακτήρα του ιερού προσώπου, αναδεικνύοντας όμως ταυτόχρονα τη θεία χάρη με την οποία έχει ενδυθεί η Παναγία καθώς και τη χαρά που η θεομήτωρ κληροδότησε στον άνθρωπο. Πέρα από αυτόν το χαρακτηρισμό μπορούμε να σταχυολογήσουμε και πλήθος άλλων που χρησιμοποιεί ο πρίγκηψ των αρχαίων μελωδών, veterum melodorum princeps, σε αυτό το κοντάκιο. 21 Αρχικά την παρομοιάζει ως ἡ ἄμπελος και το ιερό βρέφος ως ἀγεώργητον βότρυν που βλαστίζει στην αγκαλιά των κλαδιών της. Σχηματίζοντας μια ωραία εικόνα που αντλεί από τη φύση, ο υμνογράφος γοητεύει τον ακροατή με μια ανθρώπινη ποίηση που χρησιμοποιεί τη ρεαλιστική γεωργική εμπειρία για να απεικονίσει το θρησκευτικό μεγαλείο της θεϊκής ενανθρώπησης. Έτσι αργότερα θα την παρουσιάσει και ως τὴν ἀνθοῦσαν τὸν καρπὸν (οίκος ζ ), ενώ θα προσομοιάσει το μήνυμά της με εωθινό άκουσμα τῆς χελιδόνος (οίκος δ ), εμπλουτίζοντας την ιδεαλιστική του ποίηση με θελκτικές και συνάμα οικείες εικόνες της φύσης. Την ιδιαίτερη δε αξία που έχει για το Ρωμανό η χρήση του επιθέτου 22 συναντάμε και στους πάμπολλους επιθετικούς προσδιορισμούς που προβάλλουν το ηθικό μεγαλείο, την άσπιλη προσωπικότητά της και το θαύμα της αμώμου σύλληψης, όπως ἁγνὴ (οίκος α ), σεμνή (οίκος ιδ ), Παρθένε (οίκος η ), ἄμωμος (οίκος ιγ ), ἀπείρανδρον (οίκος δ ), ταπεινήν (οίκος ια ) εὔσπλαγχνος (οίκος ι ) και φιλάνθρωπος (οίκος ιβ ). Επιπλέον χρησιμοποιεί και συμβολικούς χαρακτηρισμούς όπως το ἡ ῥάβδος τοῦ Ἰεσσαὶ, 23 μια συμβολική παράσταση που επηρέασε τη χριστιανική υμνογραφία, επαληθεύοντας την άποψη ότι βάση της ρωμανικής ποίησης είναι η γνώση των γραφών. 24 Η ανεξάντλητη προσδιοριστική δύναμη του ποιητή συνεχίζει με τη μεταφορική μετωνυμία της Παναγίας ως ἡ ἐλπὶς τῆς ψυχῆς (οίκος θ ) καθώς και ως η τον εὐαγγελισμὸν φέρουσα (οίκος ιη ) αλλά και ως αυτή που τὰ τῆς λύπης ἐκπορθῆσαι (οίκος ι ), προβάλλοντας το ρόλο της ως διώκτρια των συμφορών, το πρόσωπο που απομακρύνει τη λύπη και απαλλάσσει τον πιστό από τα βάσανα της ζωής. Ο ποιητής με καταπληκτική δεξιοτεχνία και πλαστικότητα επιτυγχάνει στον 20 ετοράκης, (1997), σ.34. 21 Στο ίδιο, σ.46. 22 Τωµαδάκης, (1993), σ.108. 23 Το δένδρο του Ιεσσαί αποτελεί τυπολογική παράσταση της γενεαλογικής κλίµακας του Χριστού. Σύµφωνα µε όραµα του προφήτη Ησαΐα, από το στήθος του Ιεσσαί, πατέρα του βασιλιά αβίδ στου οποίου τον οίκο κατατάσσεται απόγονος και ο Ιησούς, ξεπηδά δένδρο στην κορυφή του οποίου παρουσιάζεται η Θεοτόκος βρεφοκρετούσα. 24 ετοράκης, (1997), σ.47. 10
ύμνο του πέρα από το θρησκευτικό μήνυμα να αποδώσει πλούσιες εικόνες ζωής και όλα αυτά με μια φυσικότητα που συνδυάζεται με την απλότητα του αφηγηματικού του λόγου και οδηγεί τον άνθρωπο στους κόλπους της εκκλησίας. 25 Η αναφορά δε στην Παναγία ως πρέσβυς ὑμῶν (οίκος ι ) και μεσῖτιν ὑμῶν (οίκος ια ), πέρα από άφθονο λυρισμό, απηχεί το εθιμικό της βυζαντινής αυλής, όπου ο μεσάζων παρὰ τῷ βασιλεῖ δύναται να ικανοποιεί τα αιτήματα του λαού. Καθαυτό τον τρόπο ο ακροατής αναγνωρίζει στη Θεοτόκο το ρόλο της μεσίτριας ανάμεσα σε αυτόν και τον ουράνιο βασιλέα, που παρίσταται επίγειος εξ αυτής. 26 Η πληθωρική χρήση εκφραστικών σχημάτων κληροδοτημένων από τη ρητορική, όπως αυτή εξελίχθηκε στην ελληνιστική και χριστιανική Ανατολή, αναγάγουν την ποιητική του νέου Πίνδαρου 27 στην υψηλότερη κλίμακα της ποιητικής παραγωγής. Εστιάζοντας στου οίκους ιγ, ιδ και ιε ας σημειώσουμε όσα τέτοια εκφραστικά μέσα μπορούμε να εντοπίσουμε στους λιγοστούς αυτούς στίχους. Συνηθισμένες στην ποίηση του Ρωμανού είναι οι αντιθέσεις 28 και μπορούμε ήδη να σταχυολογήσουμε δύο στους στίχους ὃν οὐχ ὁρᾷ χερουβείμ, ἰδοὺ βλέπεις και διὰ τοὺς μισήσαντας τρυφὴν καὶ παράδεισον καὶ φθορὰν ἀγαπήσαντας, ενώ έντονη αντίθεση συναισθημάτων αναδύει ο οίκος ιδ όπου τα σπάργανα του θεϊκού βρέφους που συμβολίζουν τη γέννηση και τη ζωή αντιπαρατίθενται με τοὺς πάλαι χιτῶνας δερματίνους φορέσαντας, που λόγω της αναφοράς τους στην πτώση από τον παράδεισο συμβολίζουν τη φθορά και το θάνατο. Η αντίθεση συνεχίζεται με τη συσχέτιση της κατάβασης του Ιησού στη γη, της έκδυσης από την αθανασία δηλαδή, που έγινε με επιδίωξη για ἄφθαρτον ζωήν, δηλώνοντας το συμβολισμό της ανώτατης καθόδου. Ακολουθεί ο προαναγγελθείς θρήνος της μητέρας (δονηθήσει καὶ θρηνήσεις), που αντιτίθεται με το χαρμόσυνο και λαμπερό μήνυμα της Γέννησης (ἐκ σοῦ ἀνέλαμψα). Η ίδια η γέννηση του Ιησού άλλωστε, λαμπερή και ελπιδοφόρα έρχεται σε αντίθεση με το επίτευγμα του όφεως, τὸ αἶσχος τῆς ἐν λύπαις τικτούσης Εύας (οίκος θ ). Το σχήμα της έμφασης που εκμεταλλεύεται λογοπαίγνια και παρηχήσεις, εντοπίζεται στους στίχους καὶ διὰ σὲ καὶ διὰ σοῦ, οὐκ ἄν ἐν σοὶ οὐκ ἄν ἐκ σοῦ οὐκ ἄν μήτηρ, ὁ ἐκ τελείου τέλειος, αλλά και στους στοίχους σε ἐκτησάμην ὁ πλαστουργὸς τῆς κτίσεως, τοῦ πᾶσαν γλῶσσαν πλάσαντος και ἔτυχον χάριτος ἡ κεχαριτωμένη. Ενδιαφέρουσα είναι και η χρήση της αναφώνησης Ὦ Μῆτερ (οίκος ιγ ) και ὦ πλαστουργέ (οίκος ιε ) αλλά και του σχήματος της ηθοποιίας που βρίσκουμε στις εναγώνιες ερωτήσεις της μητέρας για τους σκοπούς του γιου της, που αποτελούν και το εντονότερο δραματικό τμήμα του κοντακίου. 29 Το στοιχείο της υπέρβασης βρίσκει και αυτό τη θέση του στο απόσπασμα με το βρέφος να επιλέγει τη μητέρα που θα το γεννήσει (Μητέρα σε ἐκτησάμην), ενώ ξεπερνώντας τα φυσιολογικά μεγέθη, με ένα πρωτότυπο και συνάμα φαντασιακό τρόπο, πέρα από κανόνες λογικής, το νεογέννητο βρέφος απαντά και συνδιαλέγεται μαζί της. Η χρήση των μεταφορών πλεονάζει και ανθολογώντας θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στο ἐν σοὶ ᾤκησα αλλά και στην υπογραφή των δεήσεων της μητέρας του 25 Στο ίδιο, σ.49. 26 Τωµαδάκης, (1993), σ.111. 27 ετοράκης, (1997), σ.46. 28 Τωµαδάκης, (1993), σ.106. 29 Στο ίδιο, σ.107. 11
(λαβὼν εὐθὺς ὑπέγραφεν τῇ δεήσει ταχέως ὑπογράψαντος), που αποτελεί σαφή αναφορά στην απόκρυφη παράδοση, την οποία συχνά ο Ρωμανός χρησιμοποιεί. 30 Η υπογραφή του Ιησού αναφέρεται στο νέο συμβόλαιο που συνάπτει για τη σωτηρία του ανθρώπου, αντικαθιστώντας παλαιότερο που ο διάβολος κατείχε έως τότε και στο οποίο αναγράφονταν οι προπατορικές αμαρτίες κρατώντας δέσμιο τον άνθρωπο. Με τη γέννησή του καταστρέφει το παλαιό συμβόλαιο, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από τα δεσμά του, οδηγώντας τον μέσω της ανάστασης, στην προ της πτώσης κατάσταση. Κυρίαρχο είναι και το στοιχείο της ανθρωποποιίας, αποδίδοντας στα θεία πρόσωπα συναισθήματα και συμπεριφορές που τους φέρνουν κοντά στην ανθρώπινη υπόσταση. Η Θεοτόκος έτσι παρουσιάζεται ως μητέρα και η εικόνα της αυτή τονίζεται είτε ως βρεφοκρατούσα είτε ως τροφός. Εστιάζοντας στο προσωπικό στοιχείο, η τρυφερότητα πλημμυρίζει τους στίχους, προκαλώντας ισχυρή συγκίνηση στον πιστό. Η εικόνα της τροφού που γαλουχεί το βρέφος, της μητέρας που στην αγκαλιά της κρατά και χαϊδεύει το γιο της (ἐν ἀγκάλαις φέρεις με κολακεύεις με), δονεί το συναισθηματικό κόσμο του πιστού με την ιερότητά της, χωρίς να τον απομακρύνει από το ανθρώπινο βίωμα. Η μήτρα της παραβάλλεται με ἐράσμιον σπήλαιον, αναδεικνύοντας την ενανθρώπηση μέσα από τη γέννηση, αυτό που δίνει δικαίωμα στην Παναγία για πᾶσαν καύχησιν. Αυτή την ανθρώπινη υπόστασή της ως μητέρα, προτάσσει στο δραματικό διάλογο με το γιό της και αυτή την ιδιότητά της χρησιμοποιεί, για να διεκδικήσει τη γνώση του πεπρωμένου του παιδιού της, αφού όπως ξεκάθαρα ομολογεί ὅλον σὲ ἐγέννησα. Στοιχείο ανθρωποποιίας επίσης είναι και η συμμετοχή των δυνάμεων της φύσης στο θρήνο της που προεικονίζεται στον οίκο ιδ (μετὰ πάντων τῶν στοιχείων δονηθήσει). 31 Ο Χριστός δε, πέρα από την υπέρβαση του συνομιλούντος βρέφους, παρουσιάζεται και με πλήθος άλλων χαρακτηριστικών που προβάλλουν τη θεϊκή του υπόσταση. Ο πλαστουργὸς τῆς κτίσεως, δημιουργός των πάντων, εξυψώνει τὸ πενιχρὸν ανθρώπινο γένος με την ἀπ αἰῶνος βουλήν του. Αξιοπρόσεκτη είναι και η αναφορά στο πρόσωπό του ως ὁ πλάστης κάθε γλώσσας, επιδεικνύοντας την αλλαγή που επιφέρει στην ανθρώπινη σκέψη και έκφραση. Ο υμνογράφος πέρα από την εικόνα του δημιουργού του κόσμου προωθεί και αυτήν του δημιουργού πολιτισμού, εμφανίζοντας τον Ιησού ως τη δύναμη από την οποία εκρέει και μεταβάλλεται ο συλλογισμός και η γλώσσα, το μέσο έκφρασης και επικοινωνίας. Δεν θα μπορούσαμε βέβαια να παραβλέψουμε και το διαλογικό στοιχείο, προσφιλές στο Ρωμανό, το οποίο χρησιμοποιεί σε ολόκληρο το κοντάκιο. Αρχικά συνδιαλέγεται το προπατορικό ζεύγος μεταξύ τους και με την Παναγία, ενώ αργότερα η Θεοτόκος με τον Υιό της και εντέλει επιστρέφουμε σε διάλογο της Θεομήτορος με την Εύα. Η χρήση του διαλογικού στοιχείου αποδίδει δραματικό τόνο στο ποίημα. Με αξιοθαύμαστη διασκευαστική ικανότητα επιτυγχάνεται η απόδοση των βιβλικών διηγήσεων με θεατρική παραστατικότητα και ζωντάνια. Οι διάλογοι, φορτισμένοι με συναισθηματικά στοιχεία που αγγίζουν άμεσα τον ακροατή, γίνονται μέσο έλξης με τον αυθορμητισμό και την ωριμότητα, το ρεαλισμό που εκφράζουν και τη δυναμική, αποδίδοντας στη θρησκευτική διδαχή γνήσια ανθρώπινη 30 ετοράκης, (1997), σ.48. 31 Στο ίδιο, σ.52. 12
πνοή. 32 Και όλα αυτά σε μια γλώσσα που προσεγγίζει την καθομιλουμένη ώστε να γίνεται κατανοητή από τον καθένα, αλλά και ποιητική, με παραδοσιακούς αρχαϊσμούς όπως ἤλυθε, 33 αλλά και νέες λέξεις που ο ίδιος πλάθει. 34 Όπως άλλωστε μπορούμε να διαπιστώσουμε ακολουθεί μέτρα ρυθμοτονικά, στηριζόμενος στην ισοσυλλαβία και στην ομοτονία. Έτσι όλοι οι οίκοι δομούνται στον ίδιο αριθμό συλλαβών ακολουθώντας την ίδια θέση των τόνων. 35 Εντέλει ο ελληνοσύρος μάγος, όπως τον χαρακτηρίζει ο Ελύτης, με αριστοτεχνική και απαράμιλλη τεχνική, απομακρύνεται από το θεματικό πλαίσιο της γέννησης και προωθεί τον ύμνο στον τελικό στόχο του, στην υπενθύμιση του μυστηρίου της θείας οικονομίας, που μπορεί να ξεκινά στη φάτνη, αλλά ολοκληρώνεται με τη σωτηρία δια του σταυρού και της ανάστασης. Διεκδικώντας για την τέχνη του ευρύτατα περιθώρια ελεύθερης επεξεργασίας, δεν επιλέγει ως πρωταγωνιστή του κοντακίου τον ενανθρωπισμένο Θεό, τον υψηλό βασιλέα, αλλά την άσπιλη Μητέρα, τη Θεοτόκο που ωστόσο είναι άνθρωπος και λειτουργεί ως όργανο της θείας βουλής. Δεν είναι τυχαία άλλωστε η συναξαριακή παράδοση που εμφανίζει την αρχή της ποιητικής έμπνευσης παραδοθείσα στο Ρωμανό, με τη μορφή κόντου, από τα χέρια της Παναγίας μια νύχτα Χριστουγέννων. 36 Το δεύτερο όμως απόσπασμα είναι σύνολο σπαραγμάτων από ένα νέο λαμπρό υμνογραφικό είδος, τον κανόνα, που αντικατέστησε το κοντάκιο και αποτελεί από τότε έως και σήμερα κυρίαρχο στοιχείο της ακολουθίας του Όρθρου. 37 Ο θεομητορικός κανόνας του Ακάθιστου, με ιαμβική ακροστιχίδα «χαρᾶς δοχεῖον σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ Ἰωσήφ», είναι έργο του Ιωσήφ Υμνογράφου που ακολουθεί όμως επτά ειρμούς του Ιωάννου του Δαμασκηνού. Παρότι σύνθεση δυο ποιητών με διαφορετική πατρίδα, έργο και θεολογική μόρφωση, αποτελεί σπουδαίο υμνογραφικό κείμενο στο οποίο δεν μπορεί να γίνει διαχωρισμός, αλλά αποδίδεται ενιαίο, ιδιαίτερα συγκινητικό, προκαλώντας έξαρση και ενθουσιασμό. 38 Όντας αντιπροσωπευτικό δείγμα κανόνα έχει γραφεί σε λόγια γλώσσα και απορρίπτει το διηγηματικό χαρακτήρα του κοντακίου, χωρίς να επιτρέπει ποιητικές υπερβάσεις. Με συνεχείς και καλά επεξεργασμένες επαναλήψεις δογματικών θέσεων στους στίχους του, αιχμαλωτίζει την ψυχή του εκκλησιάσματος, εμμένοντας με πείσμα σε δογματικές απόψεις. 39 Ο διάλογος που αποτελούσε έντονο δραματικό στοιχείο εκλείπει, ενώ υπερτερεί ο λυρισμός με την επαναφορά στο συγκινησιακό κλίμα της αρχαϊκής ανατολικής υμνογραφίας. 40 Ο Ιωσήφ στο έργο του εγκωμιάζει τη Θεοτόκο με ατελείωτη σειρά επιθέτων και εικόνων όπως ἡ ἂφλεκτος βάτος, νεφέλη ὁλόφωτε (ωδή ς ), ῥόδον τὸ ἀμάραντον, τὸ μῆλον τὸ εὔοσμον (ωδή α ), ἡ περιστερὰ (ωδή θ ) και πλήθος άλλων. 32 Στο ίδιο, σσ.50-51. 33 Στο ίδιο, σ.52. 34 Τωµαδάκης, (1993), σ.108. 35 ετοράκης, (1997), σ.37. 36 ετοράκης, (2001), σσ.29-30. 37 ετοράκης, (1997), σ.69. 38 Τωµαδάκης, (1993), σ.168. 39 Γιαννόπουλος, (2000), σ.370. 40 ετοράκης, (1997), σ.74. 13