Θαλάσσια ρύπανση από βαρέα μέταλλα: Η περίπτωση του Αιγαίου Πελάγους

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Περιβάλλοντος Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας Θαλάσσια ρύπανση από βαρέα μέταλλα: Η περίπτωση του Αιγαίου Πελάγους Πτυχιακή εργασία του Κούτσικου Ιωάννη Επιβλέπων: Ν. Νικολάου Μυτιλήνη, Ιούνιος 2010 1

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Ν. Νικολάου, επίκουρη καθηγήτρια Τμήματος Επιστημών της Θάλασσας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, για την επίβλεψή του και την πολύτιμη βοήθειά του κατά την εκπόνηση αυτής της διπλωματικής εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Κοντογιάννη, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Επιστημών της Θάλασσας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και επίσης την κ. Καραντανέλλη, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Επιστημών της Θάλασσας του Πανεπιστημίου Αιγαίου για τη συμμετοχή τους στην τριμελή εξεταστική επιτροπή της πτυχιακής μου εργασίας. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω την συνάδελφό μου από το τμήμα του περιβάλλοντος Εύη Παπαντωνίου για την πολύτιμη βοήθειά της. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την οικογένειά μου, τους φίλους μου και όλους όσους με στήριξαν κατά την διάρκεια των σπουδών μου. 2

Περιεχόμενα Περιεχόμενα 3 Περίληψη 5 1.Εισαγωγή.6 1.1. Δείκτες μέτρησης ρύπανσης.10 1.1.1. Φυσικές παράμετροι...10 1.1.2. Βιοχημικές και χημικές παράμετροι..13 1.1.3. Μικροβιολογικές παράμετροι...16 1.2. Χερσαίες και άλλες πηγές ρύπανσης της παράκτιας ζωής 17 2. Ρύπανση του περιβάλλοντος και κλιματικές αλλαγές..19 2.1. Ποία τα χαρακτηριστικά των κλιματικών αλλαγών τα τελευταία χρόνια.. 19 2.2. Ποιοι βασικοί παράγοντες επιρροής της διαμόρφωσης της κλιματικής αλλαγής...28 3. Μεθοδολογία και τρόπος συλλογής πηγών και πληροφοριών εκπόνησης της εργασίας.. 33 3.1. Συλλογή δεδομένων....34 3.2. Δευτερογενή δεδομένα....35 3.3. Ανάλυση δεδομένων...37 4. Ρύπανση των θαλασσών από βαρέα μέταλλα... 38 4.1. Νερό...38 4.2. Ρύποι υδάτινου περιβάλλοντος......41 4.3. Ποιες ουσίες χαρακτηρίζονται ως βαρέα μέταλλα 43 4.3.1. Πηγές βαρέων μετάλλων. 45 4.3.2. Ιζηματοποίηση Βαρέων μετάλλων..47 4.3..3. Βιοσυσσώρευση.48 4.4. Τοξικά μέταλλα ως δείκτης ρύπανσης του υδάτινου περιβάλλοντος 53 4.4.1. Κάδμιο...56 4.4.2. Υδράργυρος 57 3

4.4.3. Χρώμιο.60 4.4.4. Μόλυβδος...63 4.4.5. Αρσενικό. 65 4.5. Αντιμετώπιση ρύπανσης των θαλασσών από βαρέα-τοξικά μέταλλα...68 5. Η περίπτωση του Αιγαίου πελάγους...81 5.1 Γενική εικόνα.....81 5.1.1. Σαρωνικός.......81 5.1.2. Θερμαϊκός......84 5.1.3. Υπόλοιπη Ελλάδα... 88 5.2. Παρουσίαση δεδομένων........92 5.2.1. Σαρωνικός κόλπος......92 5.2.2. Θερμαϊκός κόλπος......99 5.2.3. Υπόλοιπη Ελλάδα..... 104 5.2.4. Δεδομένα για θαλάσσιους οργανισμούς.......107 6. Επίλογος. 112 Βιβλιογραφία. 115 4

Περίληψη Στην παρούσα εργασία εξετάζεται το πρόβλημα της ρύπανσης της θάλασσας από βαρέα μέταλλα και για το σκοπό αυτό συλλέχθηκαν στοιχεία από βιβλιογραφικές αναφορές και από επιστημονικές έρευνες. Η εργασία παρουσιάζει αρχικά την γενική εικόνα του προβλήματος της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Έπειτα γίνεται αναφορά στο τρόπο με τον οποίο έγινε η εκπόνηση αυτής της εργασίας. Στη συνέχεια ειδικεύεται στην θαλάσσια ρύπανση από βαρέα μέταλλα και γίνεται εκτενή αναφορά στο καθένα ξεχωριστά. Ακολουθεί παρουσίαση δεδομένων από έρευνες και μελέτες προκειμένου να προσεγγιστεί όσο δυνατόν καλύτερα η κατάσταση που επικρατεί στο Αιγαίο πέλαγος. Πιο συγκεκριμένα γίνεται αναφορά για την κατάσταση που επικρατεί στο Σαρωνικό και το Θερμαϊκό κόλπο άλλα και το Β. Αιγαίο. 5

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μιλώ σοβαρά, όταν προτείνω να απονείμουμε νομικά δικαιώματα στα δάση, στους ωκεανούς, τα ποτάμια και τα άλλα φυσικά αντικείμενα, στην πραγματικότητα, στο φυσικό περιβάλλον ως σύνολο (Όξενκιούν- Πετροπούλου Μ., 1996). Η βαθιά οικολογία ξεπερνά την περιορισμένη ρηχή προσέγγιση στα περιβαλλοντικά προβλήματα και προσπαθεί να αρθρώσει μια ευρεία... φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου... Η βασική ιδέα της βιοκεντρικής ισότητας λέει ότι όλα τα πράγματα στη βιόσφαιρα έχουν ίσα δικαιώματα στη ζωή και την ευημερία, καθώς και στην επίτευξη των δικών τους μορφών αυτοπραγμάτωσης (Όξενκιούν-Πετροπούλου Μ.,1996). Τα παραπάνω λόγια γνωστών φιλοσόφων (Μελάς Δ., 1997) δείχνουν ότι το ζήτημα της περιβαλλοντικής ηθικής και του τρόπου διαχείρισης του περιβάλλοντος από το σύγχρονο άνθρωπο έχει αποτελέσει αντικείμενο συζητήσεων και προβληματισμών εδώ και πολλές δεκαετίες. Στις μέρες μας, τα παραπάνω ζητήματα είναι πιο επίκαιρα από ποτέ, καθώς οι συνέπειες του λανθασμένου τρόπου διαχείρισης του περιβάλλοντος είναι πλέον εμφανείς και έχουν επηρεάσει τον τρόπο ζωής μας Το περιβάλλον μας είναι ένα απέραντο πλέγμα αλληλεξαρτήσεων. Το πλέγμα αυτό είναι πολύπλοκο, χωρίς όμως να είναι μυστηριώδες. Η κατανόηση της λειτουργίας του περιβάλλοντος γίνεται πιο εύκολη, αν προσεγγιστεί ως το οικοσύστημα της Βιόσφαιρας, ένα σύστημα που καλύπτει την επιφάνεια του πλανήτη και βρίσκεται σε δυναμική ισορροπία. Σε κλίμακα 6

δεκαετιών ή αιώνων κρατά μια σχετικά σταθερή κατάσταση, ενώ σε κλίμακα χιλιάδων ή εκατομμυρίων ετών, υφίσταται μια αργή εξέλιξη. Το φαινόμενο της εξέλιξης των ειδών, άρα και των οικοσυστημάτων, έχει μελετηθεί εκτενώς και αποτελεί φυσιολογική διαδικασία προσαρμογής των ζωντανών οργανισμών στις νέες περιβαλλοντικές συνθήκες. Με άλλα λόγια, το περιβάλλον αλλάζει οπότε υποχρεώνει τους οργανισμούς να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν στις νέες συνθήκες. Η αδυναμία προσαρμογής ενός είδους οδηγεί στην εξαφάνιση του. Το οικοσύστημα της βιόσφαιρας είναι ευσταθές, δηλαδή είναι ικανό να αποκαθιστά την ισορροπία του μεταβάλλοντας τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των βιοτικών του παραγόντων όταν διαταράσσεται, αρκεί οι διαταραχές να μην είναι υπερβολικές. Η διατήρηση αυτής της φυσική σταθερότητας έχει καθοριστική σημασία για τους ζωντανούς οργανισμούς, αλλά και για την ανθρώπινη κοινωνία. Η αδιάκοπη αναζήτηση μεγαλύτερης ασφάλειας και περισσότερης άνεσης έχουν οδηγήσει τον άνθρωπο επί αιώνες σε σύγκρουση με τη φύση. Ανέκαθεν άσκησε πίεση στο φυσικό περιβάλλον, στο βαθμό που επέτρεπε η τεχνολογία του. Ακόμη και οι άνθρωποι της παλαιολιθικής και νεολιθικής εποχής προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές στα δάση μέσω του εργαλείου της φωτιάς ενώ φαίνεται να ευθύνονται για την εξαφάνιση πολλών κυνηγημένων ειδών. Βέβαια τα περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας είναι ασύγκριτα μεγαλύτερα καθώς απειλούν το σύνολο της βιόσφαιρας και το θέτουν σοβαρά ερωτήματα για το μέλλον της. Τα σημερινά παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η εξασθένηση της στιβάδας του όζοντος, η αποψίλωση των δασών, η υποβάθμιση των υδατικών 7

πόρων και η ρύπανση του αστικού περιβάλλοντος αποτελούν την κορύφωση της αλόγιστης χρήσης των φυσικών πόρων και των αλόγιστων ανθρωπίνων δραστηριοτήτων εις βάρος του φυσικού περιβάλλοντος. Εικόνα 1. Ανθρώπινες δραστηριότητες και φυσικό περιβάλλον (Ærtebjerg et al. 2003). Έτσι λοιπόν η συνεχής παρέμβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον χωρίς αυτή να είναι φιλική προς αυτό δημιούργησε πολλά περιβαλλοντικά προβλήματα. Ένα από αυτά είναι η θαλάσσια ρύπανση. Η θάλασσα έχει γίνει ένας αποδέκτης ρύπων από όλες τις χερσαίες δραστηριότητες ανθρωπογενείς ή μη, είτε απευθείας από το έδαφος, είτε από την ατμόσφαιρα από τις κατακρημνίσεις. H ρύπανση της θάλασσας, όπως είναι λογικό, συγκεντρώνεται κυρίως στις παράκτιες περιοχές, όπου η παρουσία του πληθυσμού είναι αυξημένη και βεβαίως ασκούνται οι περισσότερες, συνήθως 8

ρυπογόνες, δραστηριότητες. Δεν είναι όμως μόνο οι ανθρώπινες δραστηριότητες που συγκεντρώνονται κοντά στις ακτές και τα περισσότερα οικοσυστήματα, αλλά και φυσικές διεργασίες του εδάφους. Αποτέλεσμα είναι η ρύπανση όχι μόνο να δημιουργεί προβλήματα ως προς την ποιότητα ζωής και την υγεία των ανθρώπων, αλλά να προκαλεί και ανεπανόρθωτη ζημιά στα οικοσυστήματα, διαταράσσοντας τη φυσική ισορροπία και δημιουργώντας τρομερές συνέπειες για το μέλλον ειδών ολόκληρων. Μεγάλο μερίδιο ευθύνης έχει η τεχνολογία, που ενώ υπηρετεί τον άνθρωπο, όπως είναι και ο στόχος της, καταστρέφει το περιβάλλον. Εντέλει όμως και πάλι στην τεχνολογία καταφεύγουμε για να βρούμε τρόπους αντιμετώπισης της ρύπανσης, κάτι που επιβαρύνει την κοινωνία με τεράστιο οικονομικό κόστος. Το θαλάσσιο οικοσύστημα, κυρίως το παράκτιο, έχει την ιδιομορφία, να είναι τελείως σκεπασμένο από νερό, αλλά να είναι και εκτεθειμένο στον αέρα. Εκτός από την παράκτια ζώνη, οι γνωστότερες έχουν την ονομασία πελαγική και αβυσσαία. Αυτό περιλαμβάνει το αβιογενές περιβάλλον, τους παραγωγούς και τους διασπαστές, βακτήρια και μύκητες. Η ένταση της ακτινοβολίας του ηλίου, ιδιαίτερα στην παράκτια ζώνη το θαλασσινό νερό της οποίας είναι εκείνο με το οποίο ερχόμαστε κυρίως σε επαφή, προκαλεί μεταβολές στη θερμοκρασία και την αλατότητα του νερού. Οι κύριοι οργανισμοί είναι βενθικοί κινητοί ή ακίνητοι (Κνιδόζωα, Καρκινοειδή, Φορονοειδή, Βρυόζωα κ.ά.). (Π.Παναγιωτίδης, 2002) Η ειδική και ποσοτική σύσταση του θαλάσσιου οικοσυστήματος αλλάζει ανάλογα με το βάθος, την απόσταση από την ακτή και τη δομή του βυθού (πέτρες ή άμμος). Το βένθος αποτελεί την βασική τροφή πολλών ειδών 9

των ψαριών που έχουν οικονομικό ενδιαφέρον. Πολλές φορές στην παράκτια ζώνη οι κινήσεις της θάλασσας φέρουν πλαγκτόν ή νηκτόν. Στη φωτοσύνθεση αυτού του πλαγκτόν στηρίζεται και η αρχή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας, από μικροσκοπικούς οργανισμούς (διάτομα και δινομαστιγοφόρα) και επηρεάζονται άμεσα από τις συγκεντρώσεις των θρεπτικών υλικών και τις φυσικές, χημικές και βιοχημικές παραμέτρους του οικοσυστήματος. 1.1 Δείκτες μέτρησης ρύπανσης Για να μελετήσουμε και να αναλύσουμε το θαλασσινό νερό σε σχέση με τη ρύπανσή του, θα πρέπει να γνωρίζουμε τις φυσικές, χημικές και μικροβιολογικές παραμέτρους. 1.1.1 Φυσικές παράμετροι Α) TSS (θολερότητα) Η θολερότητα, σπουδαία οικολογική παράμετρος καθορίζει την ικανότητα διέλευσης του ηλιακού φωτός μέσα στο νερό που επηρεάζει άμεσα την παραγωγή των αυτότροφων φυτών. Προκαλείται ή από φυσική αιτία (διάβρωση ή αποσύνθεση οργανισμών μετά το θάνατο) ή από τα κολλοειδή και λεπτόκοκκα αιωρούμενα στερεά που περιέχονται στα λύματα και βιομηχανικά απόβλητα και καθιζάνουν στον πυθμένα με μεγάλη δυσκολία. Η μεγάλη θολερότητα αποβάλλει από το οικοσύστημα τα είδη που έχουν αυξημένες ανάγκες στο φως. Ο βαθμός θολερότητας των νερών συνήθως λαμβάνεται σαν ενδεικτικό μέτρο εκτίμησης του βαθμού της ρύπανσης με τρεις όμως επιφυλάξεις: 1) Είναι δυνατόν η θολερότητα να προέρχεται από τη μικρή παρουσία κάποιου αδρανούς υλικού, 10

μπορεί και αβλαβούς. 2) Η έλλειψη θολερότητας δεν σημαίνει αποκλειστικά έλλειψη ρύπανσης, γιατί και το διαυγέστερο νερό μπορεί να είναι ρυπασμένο από οξέα και τοξικές ουσίες, που δεν προκαλούν θολερότητα.3) Έντονος κυματισμός μπορεί να αυξήσει την θολερότητα. (http://www.waterlabs.gr) Εικόνα 2. Θολερότητα (TSS) (Πιέριος, 2009) Β) Θερμοκρασία Η θερμοκρασία των επιφανειακών νερών μπορεί να παρουσιάζει φυσική ημερήσια και εποχιακή διακύμανση λόγω των καιρικών συνθηκών, που όμως δεν επηρεάζουν την ποιότητα του νερού και της υδρόβιας ζωής. Μεγάλες και απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας παρατηρούνται: 1. Από τη διάθεση θερμών βιομηχανικών αποβλήτων. 2. Από μεγάλους όγκους θερμών νερών ψύξης που προέρχονται από θερμικούς σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Η αύξηση της θερμοκρασίας του νερού συμβάλλει στην από-οξυγόνωσή του, τόσο λόγω της μειωμένης διαλυτότητας του οξυγόνου στις μεγαλύτερες θερμοκρασίες, όσο και λόγω της αύξησης του ρυθμού των βιολογικών διεργασιών που γίνονται στο νερό και που καταναλώνουν περισσότερο 11

οξυγόνο. Επίσης, η αύξηση της θερμοκρασίας προκαλεί τον θάνατο πιο ευαίσθητων ψαριών. Για παράδειγμα, η πέστροφα μπορεί να ζήσει στ θερμοκρασία των 22 C για μεγάλες περιόδους, πεθαίνει όμως στους 25 C και το χρυσόψαρο που ζει έως τους 30 C, πεθαίνει στους 35 C. Επίσης, η αύξηση θερμοκρασίας έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην επώαση των αυγών των ψαριών. Πολλά υδρόβια ζώα ανάμεσα τους και ψάρια ονομάζονται ψυχρόαιμα, και ξεχωρίζουν από τον άνθρωπο, τα πουλιά και άλλα θερμόαιμα ζώα. Η θερμοκρασία του σώματός τους προσαρμόζεται παθητικά στη θερμοκρασία του υδάτινου περιβάλλοντος όπου ζουν. Η κατανάλωση οξυγόνου και της τροφής, η ικανότητα μετατροπής της τροφής, ο ρυθμός ανάπτυξης και πολυάριθμοι άλλοι παράγοντες επηρεάζονται από τη θερμοκρασία σημαντικά. Υπάρχουν άριστες θερμοκρασίες για κάθε είδος, στις οποίες τέτοιοι παράγοντες φτάνουν στη μέγιστη τιμή τους, π.χ. 12-15 C για την πέστροφα, 24-26 C για το λαβράκι, 20-30 C για τον κυπρίνο. (http://www.traveldailynews.gr, 2007) Γ) pη- (Οξύτητα αλκαλικότητα) - Το ph παίζει σπουδαίο ρόλο στο θαλάσσιο οικοσύστημα γιατί καθορίζει τη διαλυτότητα και τη χημική μορφή των περισσοτέρων ουσιών που βρίσκονται σ αυτό. Η μείωση ή η αύξηση του ph είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη φωτοσύνθεση και την αναπνοή των οργανισμών του θαλάσσιου οικοσυστήματος και επομένως σχετίζεται με την παραγωγικότητα της βιομάζας. Οι φυσιολογικές τιμές για τη θάλασσα κυμαίνονται από 6-9, ενώ για το πόσιμο νερό από 6,5-8,5. Στην επιφάνεια της θάλασσας το ph κυμαίνεται από 8,0 σε 8,3 και εξαρτάται από τη μερική πίεση του CO στην ατμόσφαιρα, τη θερμοκρασία και την αλατότητα του νερού. Η τοξικότητα μιας κατηγορίας ρυπαντών, όπως τα βαρέα μέταλλα, μεγαλώνει 12

ανάλογα με το ph. Οι χημικές ιδιότητες του θαλάσσιου νερού διαφέρουν απ αυτές του γλυκού, λόγω της παρουσίας αλάτων. Τα λιγότερα όξινα άλατα, όπως τα ανθρακικά, δισανθρακικά και βορικά, λειτουργούν σαν ρυθμιστές της αλκαλικότητας του θαλάσσιου νερού. Η ρυθμιστική αυτή ιδιότητα μειώνει την υψηλή όξινη ή αλκαλική σύσταση πολλών υγρών αποβλήτων. Έτσι η τοξικότητα των λυμάτων είναι υψηλή στα γλυκά νερά ενώ μειώνεται στη θάλασσα. Η μέτρηση του ph είναι το καλύτερο μέσο εκτίμησης των αποτελεσμάτων διάθεσης των όξινων ή αλκαλικών αποβλήτων στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Το κρίσιμο όριο επιβίωσης για τη ζωή στις λίμνες και τα υδάτινα ρεύματα, δεν εξαρτάται από τη μέση τιμή του ph (βαθμός όξυνσης) κατά τη διάρκεια ενός έτους, αλλά από την πιο χαμηλή τιμή του ph. Τέτοιες σύντομες, αλλά επικίνδυνες περίοδοι με χαμηλές τιμές ph εμφανίζονται, κυρίως την άνοιξη κατά την τήξη των πάγων (πλήγματα οξύτητας). Οι διακυμάνσεις του ph μπορεί να έχουν σαν αποτέλεσμα το θάνατο πολλών οργανισμών (π.χ. πλαγκτόν στο 6,5 και η πέρκα και το χέλι στους 6,4 και 6,3-6,5 αντίστοιχα). Εάν η τιμή του ph είναι κάτω από 6,5 αρχίζουν οι δυσμενείς επιπτώσεις σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς και κάτω από ph 5 όλα τα ζώα και τα φυτά πεθαίνουν. (http://www.traveldailynews.gr, 2007) 1.1.2.Βιοχημικές και χημικές παράμετροι Α) B.O.D. (Βιοχημικά καταναλισκόμενο οξυγόνο). Το οξυγόνο που χρειάζεται για την βιοχημική αποδόμηση των οργανικών ουσιών, από αερόβιους μικροοργανισμούς ονομάζεται B.O.D και αποτελεί μέτρο για την εκτίμηση της ρύπανσης και για το τι μπορεί να προκαλέσει το οργανικό φορτίο των λυμάτων στο περιβάλλον. Σαν μέτρο χρησιμοποιείται συμβατικά το 13

οξυγόνο, που καταναλίσκεται τις πρώτες 5 ημέρες σε 20 C. H μέτρησή του B.O.D μας δείχνει αν οι οργανισμοί που λειτουργούν στο υδάτινο οικοσύστημα βρίσκονται σε φυσική ισορροπία. Οι φυσιολογικές τιμές του B.O.D πρέπει να είναι κάτω των 5 mg/lt.. Β) C.O.D (χημικά καταναλισκόμενο οξυγόνο). Το C.O.D μπορεί να παρουσιασθεί μειωμένο, παρ ότι υπάρχουν οργανικές ουσίες, οι οποίες όμως ή αποδομούνται δύσκολα βιολογικά (π.χ. κυτταρίνη) ή είναι απαγορευτικές για την ανάπτυξη των σαπροφυτικών οργανισμών ή είναι τοξικές. Έτσι για την εκτίμηση του απαιτούμενου οξυγόνου, ανεξάρτητα από την βιοαποδομησιμότητα των αποβλήτων, γίνεται χημική οξείδωση των οργανικών ουσιών των αποβλήτων με εργαστηριακά μέσα και το οξυγόνο που καταναλίσκεται ονομάζεται χημικά απαιτούμενο οξυγόνο. Γ) D.O. (Διαλυμένο Οξυγόνο). Στα οικιακά λύματα περιέχονται οργανικές ουσίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν τροφή από άλλους οργανισμούς και ιδιαίτερα από μικρόβια. Αυτοί οι οργανισμοί με οξειδωτικές αντιδράσεις μεταβολίζουν τις οργανικές ουσίες καταναλώνοντας γι αυτή τη διαδικασία το οξυγόνο που είναι διαλυμένο στο νερό. Επειδή το οξυγόνο έχει σχετικά μικρή διαλυτότητα στο νερό, καταναλώνεται γρήγορα όταν υπάρχει μεγάλο οργανικό φορτίο με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αναερόβιες συνθήκες. Η ποσότητα του διαλυμένου οξυγόνου δεν επηρεάζει άμεσα τα άλγη ή το πλαγκτόν, λόγω της αυτοτροφικής τους ιδιότητας, αλλά τα μακροασπόνδυλα και τα ψάρια. Συγκέντρωση μικρότερη από 7 mg/lt σημαίνει έλλειψη οξυγόνου που έχει σαν αποτέλεσμα την μη επιβίωση των ψαριών και των άλλων αερόβιων οργανισμών. Οι φυσιολογικές τιμές του D.O κυμαίνονται πάνω από 7 mg/lt. 14

Δ) P-PO 4 (Φώσφορος και Φωσφορικά). Ο φώσφορος δεν βρίσκεται σε μεγάλες ποσότητες στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Οι κανονικές του τιμές είναι από 0,01 έως 0,07 mg/lt. Υψηλότερες τιμές βρίσκονται μόνο σε ρυπασμένα νερά. Μπορεί να βρίσκεται σε οργανική ή ανόργανη μορφή. Η αναλογία των διαφορετικών μορφών εξαρτάται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νερού, την εποχή του χρόνου και το βάθος. Οι αυξημένες συγκεντρώσεις των φωσφορικών είναι συνέπεια της κατάχρησης και διάθεσης των απορρυπαντικών και των λιπασμάτων. Οι ανίχνευσή τους αποτελεί δείκτη ρύπανσης από ανθρώπινες δραστηριότητες. Η αναλογία του αζώτου με τον φώσφορο, Ν/P είναι άμεσα συνδεδεμένη με την επιβίωση πολλών θαλάσσιων οργανισμών. Εάν Ν/P=10/1 τότε είναι καλή για ολιγοτροφικά νερά, όπως χαρακτηρίζονται τα νερά της Μεσογείου. Όταν λύματα ή απόβλητα επηρεάζουν τη σχέση μεταξύ Ν και P στο θαλάσσιο νερό, τότε η αναλογία αυτή είναι μικρότερη. Η ύπαρξή τους σε αυξημένες συγκεντρώσεις προκαλεί ευτροφισμό (λιμνών και υδάτων επιφάνειας). Ευτροφισμός είναι το φαινόμενο κατά το οποίο υπάρχει μία σχετικά απότομη αύξηση της συγκεντρώσεις των θρεπτικών ουσιών, ιδίως του φωσφόρου και του αζώτου, η οποία έπειτα παραμένει σε υψηλά επίπεδα και έχει σαν αποτέλεσμα τη ραγδαία αύξηση των φυτικών και άλλων οργανισμών που εξαρτώνται απ αυτές, «ALGAL BLOOMS», κατά το οποίο τα φύκια αυξάνονται σε μεγάλο βαθμό λόγω της αυξημένης συγκεντρώσεις των θρεπτικών υλικών. Η αύξηση σταματάει όταν υπάρχει έλλειψη ενός ή περισσοτέρων στοιχείων. Σ αυτό το σημείο τα φύκια πεθαίνουν, προξενώντας ξαφνική έλλειψη οξυγόνου, επειδή το περισσότερο οξυγόνο χρησιμοποιείται για την αποσύνθεσή τους. Έτσι το «ALGAL BLOOMS» συνήθως συνοδεύεται από το θάνατο μεγάλου αριθμού ψαριών. 15

Ε) N-NO 3 (Άζωτο, Νιτρώδη και Νιτρικά). Η υψηλή συγκέντρωση των νιτρικών είναι δείκτης ρύπανσης από λύματα. Στα περισσότερα οικοσυστήματα το ανόργανο άζωτο είναι το πιο θρεπτικό συστατικό που επηρεάζει άμεσα τους παραγωγούς. Η ποσότητα του Ν στη χλωρίδα και πανίδα των ωκεανών είναι χαμηλή και είναι αποτέλεσμα μικρής ποσότητας της βιομάζας στη μονάδα του όγκου. Οι περισσότερες θάλασσες περιέχουν περίπου 0,45 mg/lt. Οι παράκτιες περιοχές μπορεί να περιέχουν περισσότερο. Από αυτό το 95% περίπου είναι διαλυμένο Ν αέριο και το 65% από το υπόλοιπο είναι νιτρικά ή νιτρώδη. Το ποσό των νιτρικών αυξάνει με το βάθος και είναι πολύ χαμηλό στα επιφανειακά νερά το καλοκαίρι, όταν καταναλώνεται από το φυτοπλαγκτόν. Τα επίπεδα της αμμωνίας στα επιφανειακά νερά διαφέρουν πολύ ανάλογα με την εποχή και τα επίπεδα του πλαγκτόν. Τα νιτρικά ιόντα σχηματίζουν άλατα που είναι πιο ευδιάλυτα απ όλα τα άλλα άλατα. Σε περίπτωση αναγωγής τους σε νιτρώδη έχουμε σοβαρές επιπτώσεις όχι μόνο στην παραγωγικότητα του θαλάσσιου οικοσυστήματος, αλλά και στην ποιότητα του περιβάλλοντος και στην ανθρώπινη υγεία. Τα νερά της Μεσογείου χαρακτηρίζονται ολιγοτροφικά. Έτσι οριακές τιμές για τα νερά αυτά είναι 0,26 mg/lt. (http://www.traveldailynews.gr,2007) 1.1.3. Mικροβιολογικές παράμετροι: Για τον έλεγχο υγιεινής του νερού δύο κυρίως ομάδες μικροβίων χρησιμοποιούνται σαν δείκτες μικροβιακής μόλυνσης, τα TOTAL COLIFORMS (Κολοβακτηριοειδή) και FECAL COLIFORMS (Κολοβακτηρίδια). 16

Γενικά οι δύο ομάδες αυτές των μικροβίων είναι GRAM αρνητικά αερόβια ή αναερόβια που δεν σχηματίζουν σπόρους και αποικοδομούν την λακτόζη στους 35 ο C σε 24-48 ώρες. α. TOTAL COLIFORMS (κολοβακτηριοειδή). Γενικά αναφέρονται στα γένη Escherichia, Enterobacher, Citrobacter, Όλα αυτά εκτός από την Escherichia μπορούν να υπάρξουν και σαν ελεύθεροι σαπροφυτικοί οργανισμοί. β. FECAL COLIFORMS (Κολοβακτηρίδια). Τα FECAL COLIFORMS είναι η Escherichia και η Klebsiella. Ξεχωρίζουν από τα TOTAL γιατί αποικοδομούν την λακτόζη και σε υψηλότερη θερμοκρασία. γ. ΕΝΤΕΡΟΚΟΚΚΟΙ που είναι και οι πιο επικίνδυνοι. 1.2 Χερσαίες και άλλες πηγές ρύπανσης της παράκτιας ζώνης Η Ελλάδα έχει 16.000 χιλιόμετρα ακτών. Ο ελληνικός λαός, καθαρά θαλασσινός, ζούσε αρκετά χρόνια δεμένος με το υγρό στοιχείο. Δυστυχώς, όμως, αυτή η σχέση έχει διαταραχθεί σοβαρά. Το 60% του πληθυσμού της Ελλάδας κατοικεί στις ακτές. Το 90% των τουριστικών επενδύσεων βρίσκονται σε παράκτιες ζώνες, αποτέλεσμα του τουρισμού ο οποίος αποτελεί για την Ελλάδα μια αυξανόμενη βιομηχανία, λόγω της πληθώρας των επισκεπτών, αλλοδαπών και μη. Αν δούμε το πρόβλημα συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη, ο πληθυσμός που ζει παράκτια, το 2025 θα φτάσει τα 200.000.000 με ένα αριθμό τουριστών 380-760 εκατομμύρια. Τα νούμερα πράγματι σου προκαλούν αν όχι δέος, τουλάχιστον σκεπτικισμό για το μέλλον της παράκτιας ζώνης. Έχει υπολογισθεί, ότι το 85% των αστικών λυμάτων από 120 17

παράκτιες Μεσογειακές πόλεις, πέφτουν στη θάλασσα χωρίς προηγούμενη επεξεργασία. Αν προσθέσουμε τους 12.000 τόνους φαινολών, 60.000 τόνους χημικών αποβλήτων, 100 τόνων υδραργύρου, 3.800 τόνων μολύβδου, 2.400 τόνους χρωμίου, 21.000 τόνους ψευδαργύρου έχουμε μια πλήρη εικόνα ρύπανσης της λεκάνης της μεσογείου από ανθρώπινες δραστηριότητες. Κάθε χρόνο, 120.000 τόνοι πετρελαίου φθάνουν στη μεσόγειο θάλασσα. Υπολογίζεται ότι το 1/8 έως 1/4, της παγκόσμιας ρύπανσης οικοσυστήματος από πετρελαιοειδή, πλήττει τη Μεσόγειο. Η «κρούστα», που δημιουργείται στην επιφάνεια της θάλασσας από το πετρέλαιο, εμποδίζει την διέλευση του φωτός, με ολέθριες επιπτώσεις για την υδρόβια ζωή. (http://fe-mail.gr, 2008) Εικόνα 3:Συγκέντρωση ρύπανσης κυρίως στη παράκτια ζώνη (http://www.underwaterphotography.com 2002) 18 Εικόνα 4: Ρύπανση από υδρογονάνθρακες (http://5dim-pyrgou.ilei.sch.gr/sea_web/htm/polution2.html 2008)

2. Ρύπανση του Περιβάλλοντος και Κλιματικές Αλλαγές 2.1 Ποια τα Χαρακτηριστικά των Κλιματικών Αλλαγών τα Τελευταία Χρόνια Το τεράστιο μέγεθος της οικολογικής καταστροφής που έχει επιφέρει η αλόγιστη χρήση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Γης άργησε να γίνει αντιληπτό από το μέσο πολίτη. Αντίθετα, οι επιστήμονες είχαν εντοπίσει και αναλύσει πολύ νωρίτερα το πρόβλημα και τις συνέπειες του αλλά οι κυβερνήσεις των διαφόρων χωρών του πλανήτη αρνούνταν να προσαρμοστούν και να υιοθετήσουν εναλλακτικές και λιγότερο ρυπογόνες πηγές ενέργειας. Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, και κυρίως τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, αποκαλύφθηκαν το μέγεθος των προβλημάτων και η αδυναμία των τεχνολογικών μέσων να τα αντιμετωπίσουν. Ορισμένοι, χρησιμοποιώντας ανθρωποκεντρικούς όρους, είπαν ότι «η φύση εκδικείται». Στην πραγματικότητα όμως η φύση δεν εκδικείται. Απλά, όταν παραβιάζονται οι νόμοι της φύσης, αυτή απορυθμίζεται και οι συνέπειες μπορεί να είναι τόσο για το περιβάλλον όσο και για τον ίδιο άνθρωπο που αποτελεί μέρος του (Μελάς Δ., 1997). Ανάμεσα στα σοβαρότερα προβλήματα που έχει προκαλέσει η αλαζονική συμπεριφορά με την οποία ο άνθρωπος διαχειρίστηκε το περιβάλλον του περιλαμβάνονται η μείωση της βιοποικιλότητας, η ερημοποίηση και η ρύπανση του εδάφους, του νερού και του αέρα. 19

Εικόνα 5: Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις λόγω της δραστηριότητας του ανθρώπου έχουν μειώσει το επίπεδο διαβίωσης του. Οι επαναλαμβανόμενες πλημμύρες, η ξηρασία, η μόλυνση των υδάτων των ποταμών και των λιμνών αλλά και η μόλυνση του πόσιμου νερού από βαρέα μέταλλα και μη-βιοδιασπώμενες ουσίες αποτελούν σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας αλλά και των τομέων της γεωργίας και της κτηνοτροφίας ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για τη μόλυνση της ατμόσφαιρας, των υδάτων και του εδάφους. (www.water-air.gr, 2007) Με τον όρο ρύπανση εννοούμε την επιβάρυνση του περιβάλλοντος με κάθε παράγοντα (ρύπο) που έχει βλαπτικές επιδράσεις στους οργανισμούς. Με τον όρο ρύπο εννοούμε τις ουσίες που με την παρουσία τους στο περιβάλλον προκαλούν αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον(βιοτικό και αβιοτικό). Στους ρύπους ανήκουν συγκεκριμένες χημικές ουσίες και διάφορες μορφές ενέργειας όπως η θερμότητα, ο ήχος και οι ακτινοβολίες. Η ρύπανση, ανάλογα με το τμήμα της βιόσφαιρας που πλήττει, διακρίνεται σε 20

ατμοσφαιρική, σε ρύπανση των υδάτων και σε ρύπανση του εδάφους. Η διάκριση όμως αυτή δεν πρέπει να θεωρείται απόλυτη, καθώς οι διάφορες μορφές ρύπανσης αλληλεπιδρούν μεταξύ τους (Σταμέλος Κ. & Αρχιτεκτονίδου Β., 1997). Η ατμοσφαιρική ρύπανση ευθύνεται κυρίως για τις παρατηρούμενες κλιματικές αλλαγές, όπως είναι η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη, αλλά και την ανάπτυξη ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως είναι η όξινη βροχή. Το έδαφος ρυπαίνεται από τοξικές ουσίες (ραδιενεργά απόβλητα, εντομοκτόνα, βαρέα μέταλλα κλπ) με συνέπεια την ερημοποίηση και τη διοχέτευση των τοξικών ουσιών στα υδάτινα οικοσυστήματα ή στα υπόγεια νερά. Η συστηματική επιβάρυνση της ατμόσφαιρας ξεκίνησε κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση με την εντατική καύση ορυκτών καυσίμων (γαιανθράκων και πετρελαίου). Η επιβάρυνση αυτή υποβοηθήθηκε από την ανέγερση μεγάλων βιομηχανικών μονάδων στις πόλεις, σε συνδυασμό με την αλματώδη αύξηση του ανθρωπίνου πληθυσμού και τη συγκέντρωση του σε αυτές. Κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα η κατάσταση επιδεινώθηκε με τη συνεχιζόμενη εκπομπή αέριων βιομηχανικών ρύπων και με τη μαζική χρήση του αυτοκινήτου (βιολογία). Τα σημερινά αυτοκίνητα λειτουργούν με την αναλογία μίγματος αέρα και βενζίνης, με την οποία εξασφαλίζεται η μέγιστη οικονομία και η καλύτερη απόδοση της μηχανής Ταυτόχρονα όμως παράγεται μεγάλη ποσότητα ατμοσφαιρικών ρύπων. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι προκαλούν κατά κύριο λόγο το φωτοχημικό νέφος, που τόσο έχει ταλαιπωρήσει τα τελευταία χρόνια τους 21

κατοίκους των μεγαλουπόλεων. Τα καυσαέρια των αυτοκινήτων αποτελούνται κυρίως από άζωτο (Ν 2 ), διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ), υδρατμούς, οξυγόνο (Ο 2 ), άκαυστους υδρογονάνθρακες και οξείδια του αζώτου (ΝO x ). Στα καυσαέρια περιέχονται επίσης μικρές ποσότητες διοξειδίου του θείου. Από αυτά σχετικά μη αδρανή (μη τοξικά) είναι το άζωτο, το οξυγόνο, οι υδρατμοί και το διοξείδιο του άνθρακα, ενώ το μονοξείδιο του αζώτου, το διοξείδιο του αζώτου, το μονοξείδιο του άνθρακα, το διοξείδιο του θείου και οι άκαυστοι υδρογονάνθρακες, που προκαλούν αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, χαρακτηρίζονται περιβαλλοντικοί ρύποι (Όξενκιούν- Πετροπούλου Μ., 1996). Η ρύπανση των υδάτων ευθύνεται για τη μείωση της γονιμότητας του εδάφους αλλά και το φαινόμενο της βιοσσυσώρευσης, το οποίο θα αναλυθεί στη συνέχεια. Μεταβολές στην ποιότητα του νερού οι οποίες το καθιστούν ακατάλληλο για τους οργανισμούς προκαλούνται με διάφορους τρόπους. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ρύπανση του νερού ξεκινά από την αστική και τη βιομηχανική δραστηριότητα της ξηράς, αλλά και από τις τεράστιες ποσότητες λιπασμάτων που χρησιμοποιούνται από τους γεωργούς, και καταλήγει στις θάλασσες, στους ποταμούς και στις λίμνες. Η ρύπανση από χερσαίες πηγές υπολογίζεται πως ευθύνεται για το 44% περίπου των αποβλήτων που καταλήγουν στη θάλασσα. Από τις θαλάσσιες μεταφορές προέρχεται το 12% των αποβλήτων. Με τον όρο θαλάσσια ρύπανση σύμφωνα από ομάδα ειδικών του ΟΗΕ (GESAMP) ορίζει τη θαλάσσια ρύπανση ως την "εισαγωγή από τον άνθρωπο στο θαλάσσιο περιβάλλον (συμπεριλαμβανομένων και των εκβολών των ποταμών) ουσιών ή ενέργειας, άμεσα η έμμεσα, με αποτέλεσμα 22

δηλητηριώδεις συνέπειες, όπως βλάβες σε έμβιους οργανισμούς, κίνδυνους για την ανθρώπινη υγεία, παρεμπόδιση θαλάσσιων δραστηριοτήτων συμπεριλαμβανομένης της αλιείας, μείωση της ποιότητας για τη χρήση του θαλασσινού νερού και ελάττωση της θελκτικότητας των υδάτων". Οι επιπτώσεις της ρύπανσης ποικίλουν: Η ρύπανση που προέρχεται από τα λύματα αποχετεύσεων και τις γεωργικές απορροές μπορεί να οδηγήσει σε ευτροφισμό, δηλαδή στην υπέρμετρη ανάπτυξη του φυτοπλαγκτόν. Τα φύκια αυτά όταν αποσυντίθενται, χρησιμοποιούν το οξυγόνο του νερού. Σε ορισμένες περιοχές αυτό το φαινόμενο έχει οδηγήσει στη δημιουργία "νεκρών ζωνών" (CDZ), όπου ο οξυγόνο που περιέχεται στη θάλασσα πέφτει σε τόσο χαμηλά επίπεδα που δεν μπορεί να υποστηρίξει τη ζωή σε αυτή. Αυτές οι νεκρές ζώνες προκαλούνται επίσης και από την απόρριψη ουσιών από τη βιομηχανική παραγωγή οι οποίες κατά την αλλοίωση τους απορροφούν το διαλυμένο οξυγόνο. Η ρύπανση από τη ραδιενέργεια έχει πολλές επιπτώσεις. Ιστορικά, οι πυρηνικές δοκιμές έχουν συμβάλλει σημαντικά. Τη θάλασσα επηρεάζει και η φυσιολογική λειτουργία των σταθμών πυρηνικής ενέργειας, αν και η μεγαλύτερη απόρριψη στη θάλασσα λυμάτων που περιέχουν ραδιενεργά στοιχεία προέρχεται κυρίως από τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας πυρηνικών αποβλήτων στις βιομηχανίες La Hague της Γαλλίας και Sellafield του Ηνωμένου Βασιλείου. Ραδιενεργά στοιχεία ανιχνεύσιμα στη διαδικασία επεξεργασίας των καυσίμων έχουν εντοπιστεί σε φύκια σε πολύ μακρινές 23

περιοχές, όπως είναι τα δυτικά παράλια της Γροιλανδίας και τα παράλια της Νορβηγίας. Τα υπολείμματα της βιομηχανικής παραγωγής μετάλλων και της εξόρυξης μεταλλευμάτων βλάπτουν τη θαλάσσια χλωρίδα και κάνουν ορισμένα είδη θαλασσινών ακατάλληλα για κατανάλωση. Η συμβολή της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι ζωτικής σημασίας: η ποσότητα υδράργυρου που απελευθερώνεται στο περιβάλλον από τη βιομηχανική δραστηριότητα είναι περίπου τετραπλάσια της ποσότητας που απελευθερώνεται μέσω φυσικών διαδικασιών όπως είναι η αποσάθρωση και η διάβρωση. Η πιο εύκολα αντιληπτή και διαδεδομένη μορφή ρύπανσης των θαλασσών είναι οι πετρελαιοκηλίδες που προκαλούνται από τα ατυχήματα των τάνκερ και, εκτός από τις πολύ σοβαρές επιπτώσεις που διακρίνουμε βραχυπρόθεσμα, εμφανίζονται και σοβαρότατα μακροπρόθεσμα προβλήματα. Στην περίπτωση της προσάραξης του Exxon Valdez στην Αλάσκα το 1989, η βιολογική καταστροφή που προκλήθηκε από τη διαρροή του πετρελαίου είναι ακόμη ορατή μετά από 16 χρόνια. Το Prestige που βυθίστηκε έξω από τις ακτές της Ισπανίας στο τέλος του 2002, έχει προκαλέσει τεράστιες οικονομικές ζημιές αφού οδήγησε στη ρύπανση περισσότερων από 100 ακτών στη Γαλλία και την Ισπανία και στην πραγματικότητα κατέστρεψε την αλιεία της περιοχής. Η ρύπανση από βαρέα μέταλλα, που είναι και το θέμα της παρούσας εργασίας. Στη θάλασσα καταλήγουν και χιλιάδες χημικές ενώσεις. Υπολογίζεται πως χρησιμοποιούνται 63.000 διαφορετικές χημικές ενώσεις 24

παγκοσμίως, με τις 3.000 από αυτές να αντιστοιχούν στο 90% της συνολικής παραγωγής. Κάθε χρόνο, περίπου 1.000 νέα είδη συνθετικών χημικών ενώσεων ετοιμάζονται να εισαχθούν στην αγορά. Από όλες αυτές τις χημικές ενώσεις περίπου οι 4.500 ανήκουν στην πιο επικίνδυνη κατηγορία, γνωστές ως POPs (εμμένοντες οργανικοί ρύποι). Είναι ανθεκτικές στην διάσπαση και συνήθως συσσωρεύονται στους ιστούς των ζωντανών οργανισμών, προκαλώντας ορμονική διαταραχή η οποία, αντίστοιχα, μπορεί να οδηγήσει σε αναπαραγωγικά προβλήματα, να προκαλέσει καρκίνο, καταστολή του ανοσοποιητικού συστήματος και αναστολής της φυσιολογικής ανάπτυξης των παιδιών. Τα POPs περιλαμβάνουν διοξίνες και πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCBs) σε συνδυασμό με διάφορα παρασιτοκτόνα όπως είναι το DDT και το dieldrin. Τα POPs μπορούν επίσης να μεταφερθούν σε μακρινές αποστάσεις στην ατμόσφαιρα και να παραμείνουν στις ψυχρές περιοχές. (http://oceans.greenpeace.org/gr, 2004) Έντονο προβληματισμό προκαλεί το γεγονός πως τα θαλασσινά που καταναλώνουν οι κάτοικοι των εύκρατων περιοχών πλήττονται κι αυτά από τα POPs. Τα λιπαρά ψάρια συνήθως συσσωρεύουν τα POPs στο σώμα τους και αυτοί μπορούν να μεταφερθούν στους ανθρώπους που τα καταναλώνουν. Όταν τα λιπαρά ψάρια μετατρέπονται σε ιχθυοτροφή και ιχθυέλαια, και κατά συνέπεια χρησιμοποιούνται στην εκτροφή άλλων ζώων, αυτό μπορεί να καταλήξει και πάλι στους ανθρώπους. Τα ψάρια και τα οστρακοειδή των ιχθυοτροφείων, οι αγελάδες παραγωγής γάλακτος καθώς και τα ψάρια της θάλασσας μπορούν να λειτουργήσουν ως πηγές μετάδοσης χημικών ουσιών στους ανθρώπους. 25

Εικόνα 6: Ρύπανση υδάτων που καταλήγουν σε θαλάσσια λεκάνη (Πηγή: http://greenarbytheday.wordpress.com/category/water-policy 2010) Σύμφωνα με την πλειοψηφία της επιστημονικής κοινότητας, η αλλαγή στις κλιματικές συνθήκες οφείλεται στις εκπομπές αερίων που απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα κατά την καύση των υδρογονανθράκων. Τα αέρια αυτά συσσωρεύονται στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας και μέσω πολύπλοκων αντιδράσεων προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, το οποίο θα αναλυθεί στη συνέχεια. Πρόσφατες μελέτες, όπως η προκαταρκτική έκθεση του IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) και η έκθεση Stern, τονίζουν πως σε περίπτωση που δεν ληφθούν μέτρα ελαχιστοποίησης των ανθρωπογενών εκπομπών διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, θα υπάρξουν δυσμενείς επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία. Υποστηρίζουν ότι το κόστος των μέτρων πρόληψης είναι χαμηλότερο από το μισό του οικονομικού βάρους που θα επιφέρουν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. 26

Έχει υπολογιστεί ότι τουλάχιστον το 60% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου προέρχονται από δραστηριότητες που σχετίζονται με την παραγωγή και κατανάλωση ενέργειας, είναι φανερό ότι η εξέλιξη του ενεργειακού τομέα θα επηρεάσει την εξέλιξη των κλιματικών αλλαγών (Σταμέλος Κ. & Αρχιτεκτονίδου Β., 1997). Είναι λοιπόν κατανοητό ότι τι θέμα της κλιματικής αλλαγής απασχολεί το ολόκληρο τον πλανήτη και για αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί από όλες τις χώρες συνεργατικά. Για αυτό το λόγο συγκαλέστηκε και η Σύνοδο της Κοπεγχάγης για το περιορισμό της εκπομπής ρυπογόνων ουσιών από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Στην σύνοδο αυτή έλαβαν μέρος εκπρόσωποι από 192 χώρες για την επίτευξη μίας νομικά δεσμευτικής συμφωνίας για την κλιματική αλλαγή, η οποία θα αντικαταστήσει το πρωτόκολλο του Κιότο που λήγε το 2012. Οι διεργασίες της Συνόδου της Κοπεγχάγης ξεκίνησαν στις 7 Δεκεμβρίου 2009 και τελείωσαν στις 18 του ίδιου μήνα. Παρά την αποτυχία της συνόδου να επιτευχθεί μια νομικά δεσμευτική συμφωνία για την αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής, προέκυψε τουλάχιστον ένα θετικό αποτέλεσμα και αυτό ήταν η πρόοδος η οποία συντελέστηκε σε ένα πρόγραμμα με τίτλο «Μείωση των εκπομπών ρύπων από την αποψίλωση και τη διάβρωση των δασών». Υπό την αιγίδα του εν λόγω προγράμματος, σημαντικά στοιχεία του οποίου συμφωνήθηκαν στην Κοπεγχάγη, οι αναπτυσσόμενες χώρες θα αποζημιώνονται όταν προστατεύουν δάση, τυρφώδη εδάφη και βάλτους, που απορροφούν αποτελεσματικά το διοξείδιο του άνθρακα, το κύριο αέριο που εγκλωβίζει τη θερμότητα και συνδέεται με την κλιματική αλλαγή. Θα πρέπει όμως να βρεθούν παρόμοιες λύσεις για τις αρνητικές επιπτώσεις που έχει η κλιματική αλλαγή και στους ωκεανούς. Οι 27

ωκεανοί απορροφούν το 25% των ετησίων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Τα μισά αποθέματα άνθρακα δεσμεύονται από πλαγκτόν, μαγκρόβια φυτά, βάλτους με αλμυρό νερό και άλλα είδη θαλάσσιας ζωής. Συνεπώς η διατήρηση της ωκεάνιας ζωής είναι εξίσου σημαντική με τη διατήρηση των δασών. Ενδεικτικά, τα θαλάσσια λιβάδια, τα οποία αφθονούν σε ρηχά παράκτια νερά ευθύνονται για το 15% του άνθρακα που αποθηκεύεται συνολικά από τους ωκεανούς και τα υποθαλάσσια δάση φαιοφυκών αποθηκεύουν τεράστιες ποσότητες άνθρακα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα δάση της ξηράς. Η πιο αποτελεσματική «αποθήκη» δέσμευσης άνθρακα βρίσκεται στον ωκεανό, με τη μορφή της ποσειδωνίας (Ρosidonia Οceanica), ενός είδους φυκιού που σχηματίζει μεγάλους υποθαλάσσιους λειμώνες, οι οποίοι κυματίζουν σύμφωνα με τη ροή των κυμάτων. Τα κράτη θα πρέπει να θεσπίσουν μέτρα για την προστασία των θαλάσσιων περιοχών, να ορίσουν τμήματα της ακτής και της θάλασσας, όπου θα επιτρέπεται στη φύση να ευδοκιμεί χωρίς τις ανθρώπινες επεμβάσεις. Οι συνομιλίες στην Κοπεγχάγη, άνοιξαν τον δρόμο ώστε όλες οι χώρες να βελτιώσουν τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζονται τους ωκεανούς και τις ακτές, προκειμένου να εκμεταλλευτούν τις τεράστιες δυνατότητές τους και να μετριάσουν τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. 2.2 Ποιοι οι Βασικοί Παράγοντες Επιρροής και Διαμόρφωσης Κλιματικής Αλλαγής Όλες οι επιπτώσεις στη γεωργία και στην κτηνοτροφία που προέρχονται από το φαινόμενο του θερμοκηπίου, έχουν σαν τελικό αποδέκτη τον άνθρωπο, ο οποίος κλίνεται να λάβει τα κατάλληλα μέτρα για τη μείωση 28

των αερίων του θερμοκηπίου. Επιστήμονες από όλον τον κόσμο προσπαθούν να εντοπίσουν και να κοστολογήσουν τις συνέπειες των κλιματικών αλλαγών. Οι επιπτώσεις είναι ήδη ορατές και οι προβλέψεις σχετικά με το περιβάλλον είναι δυσοίωνες. Σε αυτήν την παράγραφο θα γίνει μια σύντομη αναφορά των επιπτώσεων των κλιματικών αλλαγών στον άνθρωπο. Ερημοποίηση Ξηρασία. Η άνοδος της θερμοκρασίας επηρεάζει σημαντικά τα αποθέματα νερού καθώς οδηγεί στην αυξημένη εξάτμιση του. Σύμφωνα με την IPCC, οι θερμές περίοδοι του έτους θα είναι ξηρότερες με αποτέλεσμα την αύξηση της συχνότητας των φαινομένων ξηρασίας και υποβάθμισης του εδάφους. Αυτό σημαίνει ότι πολλά οικοσυστήματα θα ερημοποιηθούν Μετανάστευση. Καθώς το φαινόμενο της παγκόσμιας θέρμανσης γίνεται όλο και πιο έντονο και οι διαθέσιμοι υδάτινοι πόροι εξαντλούνται, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα ακολουθήσει μαζική μετανάστευση. Η ανθρώπινη επέμβαση τόσο στον τομέα των κλιματικών αλλά και των υδρολογικών αλλαγών πρόκειται να μετατρέψει σε αφιλόξενα ή τουλάχιστον οικονομικά ασύμφορα για να ζήσει κανείς πολλά μέρη του πλανήτη. Μετά από μερικές δεκαετίες, εάν όχι νωρίτερα, εκατομμύρια άνθρωποι θα αναγκαστούν να μεταναστεύσουν λόγω των περιβαλλοντικών πιέσεων. Η διαθεσιμότητα του νερού θα είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες της μετακίνησης του πληθυσμού. Η διαφοροποίηση της σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και την διαθεσιμότητα των υδάτινων πόρων θα αποτελέσει γενικό φαινόμενο. Αυτές οι 29

διαφοροποιήσεις είναι πιθανόν να συμπεριλαμβάνουν την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, ισχυρότερους τροπικούς κυκλώνες, εντονότερες κατακρημνίσεις και συχνότερα φαινόμενα ξηρασίας. Οι επιπτώσεις θα ποικίλουν ανά γεωγραφικό μήκος και πλάτος. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται η επικέντρωση της προσοχής μας σε ορισμένους τομείς, όπως σε οικισμούς οι οποίοι βρίσκονται κοντά σε παράκτιες περιοχές, σε πυκνοκατοικημένες και άνυδρες περιοχές αλλά και σε περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας όπου παρατηρούνται μεγάλα ποσοστά υγρασίας και πλήττονται συχνά από μουσώνες. Άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Η αύξηση της θερμοκρασίας δημιουργεί διαστολή του θαλασσινού νερού και τήξη των πολικών πάγων, με αποτέλεσμα πολλές παράκτιες περιοχές να πλημμυρίσουν και να αφανιστούν. Σύμφωνα με την IPCC η αποσταθεροποίηση του κλίματος θα οδηγήσεις σε αύξηση 9-88 εκατοστών της μέσης στάθμης της θάλασσας τα επόμενα εκατό χρόνια. Πλημμύρες. Η αύξηση της συχνότητας εμφάνισης των ακραίων καιρικών φαινομένων, η ξηρασία, οι πυρκαγιές και η διάβρωση του εδάφους οδηγούν σε καταστροφικές πλημμύρες που έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη γεωργία αλλά ευθύνονται και για το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων, ιδιαίτερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Καύσωνας Πυρκαγιές. Με το φαινόμενο του θερμοκηπίου αλλά και την ευρύτερη καταστροφή του περιβάλλοντος συνδέουν πολλοί κλιματολόγοι την αυξημένη συχνότητα εμφάνισης καύσωνα, ο οποίος προκαλεί το θάνατο ανθρώπων που ανήκουν κυρίως στις ευπαθείς ομάδες πληθυσμού. Ακόμη όλο ένα και περισσότερο εμφανίζονται πιο 30

συχνά πυρκαγιές καταστρέφοντας μεγάλες εκτάσεις δασών, εντείνοντας έτσι το περιβαλλοντικό πρόβλημα. Εικόνα 7: Τα αποθέματα νερού έχουν μειωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια με αποτέλεσμα την ξηρασία άρα τη μετατροπή γόνιμων εδαφών σε άγονα, καθώς και την ερημοποίηση πολλών οικοσυστημάτων. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος της αυξημένης συχνότητας μετανάστευσης πολλών ειδών ζώων σε μια προσπάθεια επιβίωσης. Πολλές αποδείξεις υπάρχουν ότι διάφορα είδη μετακινούνται καθώς η κλιματική αλλαγή αναπόφευκτα επηρεάζει τους βιότοπούς τους. Όλα τα είδη φαίνεται να μεταναστεύουν βορειότερα, στο ημισφαίριό μας. Τα παραδείγματα είναι όλο και περισσότερα: νέα είδη πεταλούδων καταγράφονται στη Φινλανδία ενώ πέρσι προσπάθησαν να φωλιάσουν εκεί πελαργοί για πρώτη φορά. Στο Τέξας πολλά είδη πουλιών, πεταλούδων και φυτών επεκτείνονται βορειότερα κατά 600 μέτρα τον χρόνο. Στην Μεγάλη Βρετανία έχουν καταγραφεί μετακινήσεις χερσαίων ειδών από 30 ως 60 χιλιόμετρα βορειότερα μέσα στα τελευταία 25 χρόνια ενώ στην ίδια χώρα, θαλάσσια είδη ζώων και φυτών έχουν μετακινηθεί 150 χιλιόμετρα βορειότερα τα τελευταία 50 χρόνια. Επίσης, έχει υπολογιστεί ότι περίπου 30 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν μεταναστεύσει σε άλλες περιοχές τα τελευταία χρόνια λόγω των κλιματικών αλλαγών, της ξηρασίας και της λειψυδρίας. Το φαινόμενο της μετανάστευσης ζώων και ανθρώπων αναμένεται να κορυφωθεί την επόμενη εικοσαετία. (Πηγή: http://www.all-creatures.org/hope/gw/01_temperate.htm) 31

Εμφάνιση και διάδοση ασθενειών. Η αυξημένη θερμοκρασία, ευνοεί την ανάπτυξη, μεταδοτικών ασθενειών όπως η ελονοσία, κίτρινος πυρετός και δυσεντερία ενώ γίνεται πολύ εύκολα αντιληπτό ότι παρατεταμένες περίοδοι καύσωνα, αυξάνουν τα περιστατικά καρδιαγγειακών παθήσεων και θερμοπληξίας. Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής επιτροπής, η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη προβλέπεται ότι θα προκαλέσει έως 80 εκατομμύρια νέα κρούσματα ελονοσίας. Ήδη έχει ξεσπάσει πρωτοφανή επιδημία στη Κένυα. Το Ναϊρόμπι που κάποτε ήταν απαλλαγμένο από κουνούπια, σήμερα έχει κατακλυστεί από αυτά. Παρότι η ελονοσία έχει εξαλειφθεί από πολλές ανεπτυγμένες χώρες, εξακολουθεί να απειλεί τη δημόσια υγεία σε 100 κράτη και εδάφη. Η ελονοσία έχει γίνει για τους οικολόγους ένα είδος τεστ για την αξιολόγηση της εξέλιξης του φαινομένου του θερμοκηπίου (Όξενκιούν-Πετροπούλου Μ., 1996). 32

3. Μεθοδολογία και Τρόπος Συλλογής Πηγών και Πληροφοριών Εκπόνησης Πτυχιακής Εργασίας Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζονται οι τρόποι με τους οποίους ολοκληρώθηκε η συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων για την συγγραφή αυτής της πτυχιακής εργασίας. Η συλλογή των στοιχείων ολοκληρώθηκε μέσω βιβλιογραφικής έρευνας και σχετικών πληροφοριών για τις κλιματικές επιπτώσεις και τη ρύπανση των θαλασσών από τα βαρέα μέταλλα, πως αυτές οι εστίες ρύπανσης προκαλούνται και ποια τα μέτρα που προτείνονται για την αντιμετώπιση τους. Θα πρέπει να αναφερθεί πως η συλλογή πληροφοριών και δεδομένων αποτελούν τα κύρια στοιχεία μιας έρευνας και καταγραφής αυτής, σχετικά με την μελέτη ενός φαινομένου ή γεγονότος όπως και στην συγκεκριμένη περίπτωση (Saunders et all, 2005). Επιπλέον μπορούν να χαρακτηριστούν ως πρωτογενή στοιχεία για την έρευνα ενός θέματος, αφού παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για αυτή αλλά και τις υποθέσεις που μπορούν να γίνουν. Οι πληροφορίες και τα δεδομένα σε αυτήν την συγκεκριμένη φάση μπορούν να τροφοδοτήσουν την σχεδιαστική διαδικασία του πλάνου θα παρουσιαστεί στην συγκεκριμένη έρευνα και πτυχιακή εργασία. Σε αυτό το πλάνο μπορούν να αναφέρονται ξεκάθαρα ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιήθηκε η συλλογή των πληροφοριών και πως τεκμηριώνονται μέσα στην μελέτη και εργασία. Η έρευνα η οποία διεξήχθη στην συγκεκριμένη μελέτη, βοήθησε τον φοιτητή στην κατανόηση του θέματος της πτυχιακής του εργασίας αλλά και 33

στα καθημερινά γεγονότα που συνδέονται άμεσα με το θέμα που παραθέτει. Οι άνθρωποι διεξάγουν κάποια έρευνα για να συλλέξουν αποτελέσματα με ένα συστηματικό τρόπο, και επομένως να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους (Saunders et all, 2005). Κάθε ακαδημαϊκή έρευνα απαιτεί μια μεθοδολογία προκειμένου να αναλύσει τα αποτελέσματα. Αυτή αποτελείται από τρόπους και μεθόδους παραγωγής και ανάλυσης δεδομένων έτσι ώστε οι διάφορες θεωρίες να δοκιμαστούν και να γίνουν αποδεκτές είτε να απορριφθούν. Επομένως η μεθοδολογία η οποία χαρακτηρίζεται ως πρωταρχική, σχετίζεται τόσο με την λεπτομερή έρευνα μέσω της οποίας συλλέγονται τα δεδομένα καθώς και με τις πιο γενικές φιλοσοφικές απόψεις. Ο τρόπος που σκεφτόμαστε σχετικά με την ανάπτυξη των γνώσεων μας, επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο διεξάγουμε την έρευνα (Zikmund W.G., 2000). 3.1 Συλλογή Δεδομένων Λόγω της βιβλιογραφικής φύσης της συγκεκριμένης εργασίας, ένα είδος μεθοδολογίας δευτερογενούς έρευνας χρησιμοποιείται για να οδηγήσει στα αποτελέσματα τα οποία επιθυμεί ο φοιτητής. Ένας αριθμός μεθόδων εμπλέκεται, προκειμένου να τον καταστήσει ικανό να επιτύχει μια μεγαλύτερη κατανόηση των πηγών που χρειάζεται για την ανάλυση των σκέψεων του σχετικά με το θέμα που ερευνά. Αυτό είναι αναγκαίο μέσα σε μια έρευνα και μελέτη, καθώς τα αποτελέσματα τα οποία συλλέγονται από μια συγκεκριμένη περιοχή μπορούν να είναι περισσότερο αποτελεσματικά από εκείνα που προέρχονται από κάπου αλλού. Κάθε μέθοδος συλλογής δεδομένων έχει τόσο πλεονεκτήματα όσο και μειονεκτήματα. 34

Ο συνδυασμός λοιπόν μεθόδων συλλογής πληροφοριών και δεδομένων, βοηθά σημαντικά στο να μειωθούν τα μειονεκτήματα που μπορούν να παρουσιαστούν στην έρευνα και τα οποία ο συγγραφέας θέλει να ελαχιστοποιήσει. Βέβαια όπως θα αποδειχτεί και στην συνέχεια και όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, η έρευνα και μελέτη του συγκεκριμένου θέματος βασίζεται καθαρά σε βιβλιογραφική έρευνα και συλλογή σχετικών στοιχείων η οποία αναφέρεται στις κλιματικές επιπτώσεις και τη ρύπανση των θαλασσών από τα βαρέα μέταλλα, πως αυτές οι εστίες ρύπανσης προκαλούνται και ποια τα μέτρα που προτείνονται για την αντιμετώπιση τους. 3.2 Δευτερογενή Δεδομένα Ως Δευτερογενή δεδομένα περιγράφονται εκείνα στα οποία οι πληροφορίες συλλέγονται και καταγράφονται από κάποιον άλλον νωρίτερα και για σκοπούς, οι οποίοι είναι διαφορετικοί από εκείνους του συγγραφέα (Saunders et all, 2005). Τα δευτερογενή δεδομένα παρέχουν την βάση για ένα καλό ιστορικό πληροφοριών, θέτοντας ικανό τον φοιτητή να καταλάβει το αντικείμενο εργασίας του καθώς και να παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για στήριξη των θεωριών από την πρωταρχική έρευνα. Είναι ευνόητο λοιπόν ότι μπορεί ευκολότερα κάποιος να βρει δευτερογενή δεδομένα για την έρευνα του, αφού αυτά έχουν γραφτεί προηγουμένως και έχουν εκδοθεί σε κάποιο έντυπο τύπο ή στο διαδίκτυο. Τα περιοδικά και ο έντυπος τύπος είναι πρωταρχική βιβλιογραφική πηγή για κάθε πληροφορία. Τα άρθρα σε αυτά είναι ικανοποιητικά πρoσβάσιμα και αναφέρονται σε ποικίλα θέματα της καθημερινότητας (Zikmund W.G., 2000). 35

Επιπλέον τα βιβλία αλλά και τα άρθρα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν σε αυτήν την συλλογή πληροφοριών και προτάσεων, παρείχαν πληροφορίες οι οποίες έδωσαν στον φοιτητή την ευκαιρία να αναπτύξει αναλυτικά τις θέσεις του στην συγκεκριμένη έρευνα. Πάντα τα βιβλία αποτελούν μια αξιόπιστη μέθοδο συλλογής πληροφοριών, καθώς έχουν γραφτεί για ένα συγκεκριμένο σκοπό και παρέχουν συγκροτημένη σκέψη και ανάπτυξη αντικειμένου. Το σημαντικότερο όμως πλεονέκτημα των δευτερογενών στοιχείων αφορά το μικρό κόστος και το σύντομο χρονικό διάστημα που απαιτείται για τη συλλογή τους. Αν οι πληροφορίες που απαιτούνται είναι διαθέσιμες με τη μορφή δευτερογενών στοιχείων, ο ερευνητής απλά χρειάζεται να προστρέξει στην πηγή τους, να τα εντοπίσει και να τα συγκεντρώσει. Αυτό συνήθως απαιτεί μικρό χρονικό διάστημα και μικρό κόστος. Ακόμη και στην περίπτωση που υπάρχει κάποια χρέωση για τη χρήση τους, το κόστος είναι πολύ μικρότερο από αυτό που θα απαιτείτο για να συγκεντρωθούν τα πρωτογενή στοιχεία. Πρέπει όμως να έχουμε υπόψη μας ότι όταν χρησιμοποιούνται δευτερογενή στοιχεία, είναι πολλές φορές αναγκαίο να γίνουν υποθέσεις και παραδοχές ώστε να καταστεί δυνατή η αποτελεσματικότερη χρήση τους. Ο αποφασιστικός παράγοντας εδώ είναι η χρησιμοποίηση λογικών υποθέσεων και παραδοχών. 36

3.2.1 Μειονεκτήματα Δευτερογενών Δεδομένων Παρά την σπουδαιότητα αλλά και την χρησιμότητα που παρουσιάζουν τα δευτερογενή δεδομένα στην διεκπεραίωση και συλλογή στοιχείων, εμφανίζουν τρία (3) σημαντικά προβλήματα : Διαθεσιμότητα : Για συγκεκριμένα προβλήματα είναι δυνατόν να μην υπάρχουν δευτερογενή δεδομένα Ακρίβεια : Ελλείψεις και μεθοδολογικές λεπτομέρειες που τις περισσότερες φορές δεν αναφέρονται καθόλου Επάρκεια : Μπορεί να υπάρχουν δευτερογενή δεδομένα τα οποία είναι διαθέσιμα και αρκετά ακριβή, αλλά να μην επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες του συγγραφέα ή ερευνητή ενός θέματος 3.3 Ανάλυση Δεδομένων Τα στοιχεία που συλλέγονται από τον φοιτητή παράγουν ποιοτικά δεδομένα, τα οποία αναλύονται και επεξεργάζονται από το άτομο αυτό. Οι απαντήσεις που προσφέρονται σε αυτήν και σε συνδυασμό με τις πηγές που ο ίδιος έχει επιλέξει για να τεκμηριώσει την έρευνα του, θα τον βοηθήσουν στην συνέχεια να εκτιμήσει σωστά τα γεγονότα και τις πηγές αυτές και να καταλήξει στα συμπεράσματα του. Θα προχωρήσει έτσι με αυτό τον τρόπο στην καταγραφή των απόψεων του αλλά και του τι πραγματικά συμβαίνει με το θέμα που θέλει να αναλύσει εις βάθος. 37

4. Ρύπανση των Θαλασσών από Βαρέα Μέταλλα 4.1 Το Νερό Το νερό ή στη καθαρεύουσα ύδωρ, είναι η περισσότερο διαδεδομένη χημική ένωση που είναι απαραίτητη σε όλες τις γνωστές μορφές ζωής στον πλανήτη μας. Οι άνθρωποι και τα ζώα έχουν στο σώμα τους 60-70% νερό κατά βάρος, ενώ φθάνει μέχρι και το 90% της σύστασης των κυττάρων. Το νερό αποτελείται από υδρογόνο και οξυγόνο. Με την υγρή του μορφή σκεπάζει τα 71,7% της επιφάνειας της Γης, ποτάμια, λίμνες και θάλασσες κι αποτελεί το βασικότερο συστατικό όλων των οργανισμών, καθώς αποτελεί το 75% περίπου του νωπού βάρους της ζωικής ύλης. Στον άνθρωπο αποτελεί το 59% του βάρους του (www.wikipedia.gr). Πάνω από τα τρία τέταρτα της γήινης επιφάνειας είναι καλυμμένα από νερό και θα ήταν πιο λογικό να ονομαζόταν ο συγκεκριμένος πλανήτης μας "Νερό" αντί "Γη". Ακόμα και με τις ηπείρους διασκορπισμένες όπως είναι σήμερα, ο τεράστιος ωκεανός καλύπτει τη μισή σφαίρα από τη βροχή που πέφτει στο έδαφος, ενώ μόνο το ένα τρίτο τρέχει στα ποτάμια και γυρίζει γρήγορα στη θάλασσα. Τα δύο τρίτα του νερού απορροφούνται από το έδαφος και τα διάφορα πετρώματα που βρίσκονται από κάτω και παραμένουν εκεί για κάποια χρόνια ή ακόμα και δεκάδες χιλιάδες χρόνια ως υπόγεια νερά. Είναι το υπόγειο νερό εκείνο που τροφοδοτεί τις πηγές και τα πηγάδια ενώ διατηρεί το νερό των ποταμών ακόμη και σε εποχές όπου παρατηρείται ξηρασία. Όλα τα νερά συμμετέχουν επίσης σε μια ατέρμονη ροή από τον ωκεανό στην ατμόσφαιρα μέσω της εξάτμισης, στα ποτάμια και στα υπόγεια 38

πετρώματα μέσω της κατακρήμνισης, καταλήγοντας έτσι πάντα στον ωκεανό είτε απευθείας είτε από την χέρσο από τον υδροφόρο ορίζοντα. Το μεγάλο αυτό ταξίδι του νερού ονομάζεται «κύκλος του νερού». Εικόνα 8: Υδρολογικός κύκλος (http://www.deyaa.gr 2007) "Το νερό είναι η αρχή όλων" δίδαξε ο Θαλής κι ο Αριστοτέλης το θεωρούσε μια από τις τέσσερις πρωταρχικές ουσίες της φύσης, δηλαδή αέρας, γη, φωτιά, νερό. Όμως και οι νεότεροι φιλόσοφοι όπως ο Κάρολος Δαρβίνος και οι σύγχρονοι επιστήμονες υποστηρίζουν πως όλα τα ζώα και τα φυτά προέρχονται, μέσω της διαδικασίας της εξέλιξης, απ' τους μονοκύτταρους οργανισμούς, που αποτελούν την πρώτη μορφή της ζωής στη Γη και που πρωτοπαρουσιάστηκαν στο νερό (θάλασσα) (www.el.wikipedia.org/wiki/νερό). Το νερό απαντάται και στις τρεις μορφές, δηλαδή στερεή όπως πάγος ή χιόνι, υγρή όπως νερό πηγών, ποταμών και θαλασσών και αέρια όπως υδρατμοί στην ατμόσφαιρα. Επίσης, υπάρχει σ' όλους τους ζωντανούς 39