ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Καθηγητής : Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος «ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ» «CREMATION» Γεωργία Χ. Κολλιαλή Μάθημα:Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου 2008

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ......σελ. 2 2.ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 Ι)Το Θέμα... 3 ΙΙ)Η τύχη του νεκρού σώματος... 3 3.Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ... 4 4. ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΏΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ.. 5 Ι)Κοινωνιολογική προσέγγιση..... 5 ΙΙ)Κοινωνικοπολιτικοί λόγοι και αντικρούσεις... 5 5.ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... 6 6.ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΑΠΟΤΕΦΡΩΣΗΣ.... 8 Ι)Στην Ελλάδα, με την εισαγωγή του Ν. 3448/2006 8 IΙ)Στις ευρωπαϊκές χώρες. 9 7.ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ 9 Ι)Θρησκευτική ελευθερία.. 9 Α)Συνταγματική προστασία. 9 Β)Αντικειμενική αρχή ανεξιθρησκείας 10 Γ)Φορείς δικαιώματος /οριοθετήσεις.. 11 Δ)Γενικό περιεχόμενο 11 i)corpus animus. 11 ii)η αποτέφρωση στη γενική κυριαρχική σχέση κράτους πολίτη. 12 Ε)Ειδικές σχέσεις. Περιορισμοί θρησκευτικής ελευθερίας 13 i)στη σχέση πολίτη/ Εκκλησίας.... 13 ΙΙ)Δικαίωμα Ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. 14 A)Οριοθέτηση/ περιορισμοί 14 8. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ.... 15 9.ΔΙΕΘΝΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. 16. 10.ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 16 11.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ.. 17 12.ΠΕΡΙΛΗΨΗ/SUMMARY 18 13.ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ/KEYWORDS... 18 14.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 19 15.ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ/ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ.. 20 16.ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. 20

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 2 1) ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Ν. Αναγκαστικός Νόμο Αρ Αριθμός άρθρ. άρθρο βλ. βλέπε εδ. εδάφιο έκδ. έκδοση/εκδόσεις ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕφΑθ Εφετείο Αθηνών κ.ο.κ και ούτω καθεξής ΚωδΝΒ Κώδικας Νομικού Βήματος μ.χ. μετά Χριστόν Ν Νόμος ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών όπ.παρ όπως παραπάνω Π.Κ. Ποινικός Κώδικας ΠΠρΑθ Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών π.χ. Πρό Χριστού σελ. σελίδα Σ Σύνταγμα ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας τ. τόμος τεύχ. Τεύχος τμ. Τμήμα παράγραφος

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 3 2) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ι)Το θέμα Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το ζήτημα της καύσης των νεκρών 1. Μια ιστορική αναδρομή αρχικά στην τύχη του νεκρού σώματος θα διαφωτίσει τη σύνδεση του θανόντος με παραδοσιακές αντιλήψεις που όπως θα φανεί στη συνέχεια άπτονται θεμελιωδών δικαιωμάτων. Με γνώμονα το Σύνταγμα, τις Διεθνείς Συμβάσεις και τον ψηφισθέντα νόμο περί αποτέφρωσης θα αναλυθεί το θέμα της καύσης των νεκρών επαγωγικά προς τα θεμελιώδη δικαιώματα. Παρατίθεται παράλληλα η θεολογική προσέγγιση της εφαρμογή του ψηφισθέντος νόμου και την απόλαυση θεμελιωδών συνταγματικών δικαιωμάτων, σε συνδυασμό με τη μέχρι τώρα στάση της νομολογίας, καταλήγοντας σε κάποια βασικά συμπεράσματα. ΙΙ)Η ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Ο θάνατος μας εξισώνει όλου, είχε πεί ο φιλόσοφος Εμμάνουελ Κάντ. Η ζωή είναι πεπερασμένη κατά την ιατρική επιστήμη και από αρχαιοτάτων χρόνων Ο τρόπος μεταχείρισης του νεκρού, πάντα συνδέονταν με τις εκάστοτε θρησκευτικές, πολιτισμικές, φιλοσοφικές συνθήκες κάθε κοινωνίας. Η εναπόθεση του νεκρού σώματος συνοδευομένου από νεκρικές τελετές αποτελεί ένα παράρχαιο έθιμο που συνέβαλε σημαντικά στην γνώση του πολιτισμού και του τρόπου ζωής σε μακρινές εποχές. Ο σεβασμός στο θρησκευτικό συναίσθημα του νεκρού και στη μνήμη του θανόντος αποτελούν αρχές που ίσχυαν ανέκαθεν στις περισσότερες κοινωνίες. Στην ελληνική νομοθεσία ο σεβασμός αυτός εκφράζεται έντονα στον Ποινικό Κώδικα όπου η «περιύβριση νεκρού» και η «προσβολή της μνήμης του νεκρού» αποτελούν αντίστοιχα ποινικά αδικήματα. 2 1 Ο όρος «καύση των νεκρών» και «αποτέφρωση» στη παρούσα εργασία χρησιμοποιούνται με το ίδιο σημασιολογικό περιεχόμενο της «μετατροπής του νεκρού σώματος μέσω της φωτιάς σε στάχτες, τέφρα»βλ. Μπαμπινιώτης Γ. «Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσης», Κέντρο Λεξικολογίας, 2006 2 Βλ. Αρθρ 201 και 365 αντίστοιχα του Π.Κ.

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 4 Έθιμα που συνδέονται με τη μεταχείριση των νεκρών και με την έκφραση διαφόρων αντιλήψεων σχετικά με τους νεκρούς και το θάνατο αποτελούν η καύση των νεκρών και ο ενταφιασμός. 3 3)Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΚΑΥΣΗΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ Στο δυτικό πολιτισμό η συνήθεια της καύσης των νεκρών σε ανοιχτές φωτιές εισήχθη περί το 1000π.Χ. από τους Έλληνες, οι οποίοι για να εξασφαλίσουν στους στρατιώτες που φονεύονταν σε εχθρικό έδαφος μια κηδεία στην πατρίδα παρουσία της οικογένειας και των συμπολιτών του, άναβαν φωτιά και αποτέφρωναν τα πτώματα στο πεδίο της μάχης και έστελναν την τέφρα στην πατρίδα για τελετουργικό ενταφιασμό 4. Γρήγορα η καύση συνδέθηκε στενά με την ανδρεία και την πολεμική αρετή, ώστε θεωρείτο η μόνη πρέπουσα κατάληξη μιας επικής ζωής. Οι Ρωμαίοι ακολούθησαν τον ελληνικό τρόπο για την αποτέφρωση των ηρώων τους μέχρι περίπου το 100μ.Χ.,οπότε και σταματούν οι καύσεις των νεκρών λόγω της διάδοσης του Χριστιανισμού. Οι Σκανδιναβοί επίσης ευνοούσαν την καύση, πιστεύοντας ότι βοηθούσε το πνεύμα να απελευθερωθεί από τη σάρκα, αλλά και ότι εμπόδιζε τους νεκρούς να βλάψουν τους ζωντανούς. Το θέμα της καύσης των νεκρών στη σύγχρονη εποχή άρχισε να ανακινείται και πάλι στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. όταν ο γιατρός της βασίλισας Βικτωρίας, Σερ Χένρυ Τόμπσον, δημοσίευσε το βιβλίο του για την αποτέφρωση των νεκρών (Cremation:The Treatment of the Body After Death) και μαζί με άλλους υποστηρικτές της καύσης ίδρυσε την Αγγλική Εταιρία Αποτέφρωσης 5. Μόλις το 1884 εκδόθηκε για πρώτη φορά από το βρετανικό δικαστήριο απόφαση που νομιμοποιούσε την αποτέφρωση. Στις Η.Π.Α. το πρώτο κρεματόριο κατασκευάστηκε το 1876, ωστόσο η τακτική της καύσης δεν εξαπλώθηκε γρήγορα στην Αμερική (το 1970 αποτεφρωνόταν μόλις το 8%). Μεγαλύτερο ποσοστό απαντάται στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Δανία, το Ζιμπάμπουε και τη Σουηδία. Στην Ινδία η καύση των νεκρών αποτελεί τον κανόνα και η ταφή την εξαίρεση. Πρόκειται άλλωστε για ένα πολύ παλιό έθιμο που συνδέεται με τις αντιλήψεις της ινδουιστικής θρησκείας περί μετενσάρκωσης και είναι πολύ επιθυμητό. Τα μεγάλα ποσοστά που απαντούνται στον δυτικό πολιτισμό εξηγούνται και από την τοποθέτηση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας θετικά προς το ζήτημα της αποτέφρωσης, αφού με το νέο Κώδικα Κανονικού Δικαίου επέτρεψε την καύση ως μη προσβάλλουσα το χριστιανικό δόγμα. Μάλιστα προκειμένου να μην 3 Βλ. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, εκδόσεις «Ακάδημος»,1983 τομ.32 σελ 686 4 Βλ. εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς -Μπριτάννικα, τόμ.33, σελ 44 5 Eγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρους-Μπριτάννικα τομ.33, σελ 45

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 5 υπάρχει διάκριση με την μέθοδο της ταφής, όρισε συγκεκριμένο τελετουργικό. Η ίδρυση Διεθνούς Οργανισμού Αποτέφρωσης αποτελεί ενδεικτικό στοιχείο για τις διαστάσεις που έχει πάρει το φαινόμενο της καύσης των νεκρών. 6 Ο οργανισμός αυτός προωθεί την εφαρμογή κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου για τη σύννομη τέλεση της αποτέφρωσης, σε συνδυασμό με την τήρηση αυστηρών προδιαγραφών υγιεινής. Στα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη πολύ σημαντική είναι επίσης η προστασία των χρηστών ηθών ώστε να μην προσβάλλεται το αίσθημα της κοινής γνώμης των χωρών στις οποίες η αποτέφρωση είχε συνδεθεί με τα κρεματόρια του Β παγκοσμίου πολέμου. 5)ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ Ι) Κοινωνιολογική προσέγγιση Στην Ελλάδα, μετά την εξάπλωση του Χριστιανισμού το φαινόμενο της καύσης των νεκρών άρχιζε να εξαφανίζεται (θα αναπτυχθεί παρακάτω για ποιους λόγους αντιβαίνει στη χριστιανική πίστη). Μοναδική εδώ και αιώνες μέθοδος εξαφάνισης του πτώματος αποτελούσε η ταφή, γεγονός που συνδέεται με την μακραίωνη παράδοση που συνδέει την ελληνική επικράτεια με την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού ως επικρατούσα θρησκεία (αρθρ. 3 1 Σ). Ωστόσο, οι ραγδαίες αλλαγές τα τελευταία χρόνια στην κοινωνικοοικονομική σκηνή της χώρας με το έντονο μεταναστευτικό ρεύμα και την μετατροπή της κοινωνίας από θρησκευτικά ομοιογενή σε θρησκευτικά διαφοροποιημένη κατέστησε αναγκαία τη διαμόρφωση κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου που να προασπίζει τα δικαιώματα τόσο των ημεδαπών όσο και των αλλοδαπών. Το Σύνταγμα ως υπέρτατος νόμος του κράτους δεν απαγόρευε expresis verbis την αποτέφρωση μέχρι τώρα. Ωστόσο η νομοθεσία που ίσχυε μέχρι το 2006 δεν την επέτρεπε καθώς προέβλεπε μόνο την εντός των δημοτικών κοιμητηρίων ταφή 7. Μόλις το 2006 επετράπει (υπό προυποθέσεις που θα αναπτυχθούν στη συνέχεια) η αποτέφρωση των νεκρών με την τροπολογία του νόμου 3448/2006 στο αρθρ.35. Τα δίκαιο άλλωστε, δεν είναι απλά και μόνο η εκδήλωση της εκάστοτε κρατικής εξουσίας, αλλά δημιούργημα ευρύτερων συνθηκών, μέσα στις οποίες εκτυλίσσεται ο ανθρώπινος βίος 8. 6 βλ.international Cremation Federarion, www.int-crem-fed.org 7 βλ.α.ν 445/1968 αρθρ. 2 1 «περί νεκροταφείων και ενταφιασμού νεκρών» και αρθρ. 2 3 του Α.Ν 582/1968 και της Απόφασης του Υπουργού Εσωτερικών Α5/1210/1978 8 βλ.δημητρόπουλος Α.Γ «Γενική Συνταγματική Θεωρία», 2004, σελ.13

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 6 ΙΙ) Κοινωνικοπολιτικοί λόγοι και αντικρούσεις Πέραν των θρησκευτικών πεποιθήσεων, πολλοί επιθυμούν την αποτέφρωση ως μέθοδο εξαφάνισης του νεκρού, επειδή η σκέψη για μια μακρά και αργή διαδικασία αποσύνθεση τους προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα. Άλλοι πάλι βλέπουν την αποτέφρωση ως μια διαδικασία απλοποίησης της όλης διαδικασίας της κηδείας 9. Πρακτικοί λόγοι που ενισχύουν την θεσμοθέτηση της αποτέφρωσης είναι : η στενότητα του χώρου, η πολυέξοδη διαδικασία της κηδείας και το κόστος της αγοράς τάφου, η μόλυνση του περιβάλλοντος. Έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί διαμαρτυρίες εκ μέρους της τοπικής αυτοδιοίκησης και της ιατρικής επιστήμης για την άναρχη δόμηση των ταφών στα κοιμητήρια των αστικών κέντρων και την πιθανή μόλυνση του περιβάλλοντος από τις συστηματικές παραβιάσεις των νόμων και κανονισμών υγιεινής 10. Σε αντιπαραβολή, ο Roesermuller W. 11 Αναφέρει πως «η θεωρία της σύγχρονης βιολογίας για τα χρωμοσώματα της ύλης του πυρήνα των κυττάρων, απαγορεύει την καταστροφή του περιβλήματος του από την φωτιά. Σύμφωνα μ αυτή τη θεωρία, κάθε πυρήνας των κυττάρων του σώματος του ανθρώπου περιέχει την πλήρη κληρονομιά και το ακριβές σχέδιο ανάπτυξης του σώματος του. Μόνο η φωτιά μπορεί να καταστρέψει το σχέδιο αυτό». Ο ερευνητής προσθέτει ότι με την καύση αφαιρείται το άζωτο από τα φυτά και από το περιβάλλον. Κατ αυτόν τον τρόπο ο νεκρός δεν συμβάλλει στην ισορροπία της φύσης. Με τη μέθοδο του ενταφιασμού εντούτοις η ύλη του νεκρού αποσυντίθεται με φυσικές διαδικασίες μέσω των βακτηριδίων 12. 6)ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Αξίζει να αναλυθεί η άποψη της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού, δικαίωμα που της δίνει η θέση της ως επικρατούσας θρησκείας ( αρθρ.3 1 Σ). Για ιστορικούς λόγους η χριστιανική παράδοση συνδέθηκε με τη συνείδηση της κοινωνίας και έδωσε πολλά στοιχεία στο εννοιολογικό περιεχόμενο της έννοιας της δημόσιας τάξης και των χρηστών ηθών. Κατά τον Μητροπολίτη Μεσογαίας και πρόεδρο της Επιτροπής Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος κ.νικόλαο Χατζηνικολάου 13 βασικές αλήθειες της Ορθόδοξης χριστιανικής πίστης είναι ότι ο άνθρωπος έχει ψυχοσωματική οντότητα και ότι το σώμα του είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένο με 9 Lewis R. «Dying, Death and Bereavement» Lawrence Erlbaum Assosiates, 2000 σελ. 131 10 Αμφισβητείται ωστόσο αν οι κλίβανοι που χρησιμοποιούνται για την αποτέφρωση είναι περισσότερο φιλικοί προς το περιβάλλον, καθώς λειτουργούν με αέριο ή πετρέλαιο. Βλ. www.cremation.gr 11 Roesermuller W.O. «Καύση ή ενταφιασμός», Βιβλιοθήκη του Ρόδου, 1988, σελ. 7 12 Βλ. όπ.παρ. 13 http://www.i-m-attikis.gr/html/gr/mainpage/tafh/kaush2.htm

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 7 την ψυχή του. Η ψυχή του ως αιώνια στη φύση της είναι ενωμένη με τη θεϊκή πραγματικότητα. Η εικόνα του Θεού αντικατοπτρίζεται στην ψυχή του (ως εικόνα θεϊκής δόξης) και αυτό είναι που διακρίνει την αιώνια διάσταση του ανθρώπου. Με αυτή την έννοια το σώμα αποτελεί το ναό της ψυχής που διαφυλάσσει το θησαυρό αυτό. Η μεγάλη και ισχυρή ενότητα της ψυχής και του σώματος τονίζεται από την σωτηρολογία της χριστιανικής πίστης που δεν εξαντλείται στην ψυχή του αλλά στον άνθρωπο ως ενότητα σώματος και ψυχής. Αυτό εμφαίνεται ιδιαίτερα από τη λατρευτική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας στα οποία ο άνθρωπος συμμετέχει ψυχεί τε και σώματι 14. Ο Αγ. Γρηγόριος Νύσσης αναφέρει ότι η ψυχή δεν αποχωρίζεται εντελώς από το σώμα της «ούτε ει εν τη κοινωνία των συντριμμάτων ούτε εί προς το ακατέργαστον της στοιχείων όλης καταμιχθείη». Ακόμη δηλαδή και αν καεί κάποιος σε πυρκαγιά ή αν τον κατασπαράξουν τα ζώα στη ζούγκλα η ψυχή δεν αποχωρίζεται το σώμα της 15 Η καύση κατά την χριστιανική ορθόδοξη πίστη δεν νοείται γιατί κατά τις αντιλήψεις της οι νεκροί δεν είναι «πεθαμένοι» αλλά κεκοιμημένοι,με προσδοκία αναστάσεώς τους. Γι αυτό και η Εκκλησία συνειδητά αρνείται τον όρο «νεκροταφεία» και επιμένει στον όρο «κοιμητήρια». Και αυτό το κάνει όχι για λόγους ψυχολογικούς αλλά γιατί νεκρός κατά τη χριστιανική πίστη σημαίνει τετελειωμένος (που έχει τελειωθεί) και όχι τελειωμένος (που έχει τελειώσει). Για τους λόγους αυτούς μόνος ενδεδειγμένος τρόπος μεταχείρισης του ανθρωπίνου σώματος κατά τη χριστιανική πιστή αποτελεί ο ενταφιασμός. Τα οστά των νεκρών αποτελούν ανάμνηση της παρελθούσης ζωής τους, ενθύμηση της παρούσης καταστάσεώς τους αλλά και υπόμνηση της μελλούσης προοπτικής του. Βασικό δόγμα της χριστιανικής πίστης αποτελεί η προσδοκία αναστάσεως καθώς και ο Χριστός ενταφιάστηκε και Ανέστη. Ο ενταφιασμός ωστόσο δεν αποτελεί δόγμα της χριστιανικής πίστης αλλά μακραίωνη παράδοση που συνδέεται με τη διδασκαλία,τα πιστεύματα της χριστιανικής πίστης και την ιερά παράδοση που κληρονόμησε από τους Πατέρες και τους Αγίους της Εκκλησίας 16. Όπως λέει η Παλαιά Διαθήκη, χώμα είναι και σε χώμα θα καταλήξει 17. Ο Μητροπολίτης Μεσογαίας Νικόλαος διατυπώνει το ερώτημα, εφόσον η φύση αρνείται την ολοσχερή διάλυση του ανθρωπίνου σώματος τότε η νομοθετική ρύθμιση της καύσης δεν είναι πράξη επιλήψιμης βίας; Προκειμένου να αναλυθούν τα ερωτήματα και οι προβληματισμοί πρέπει πρώτα να παρατεθεί το κείμενο του Ν.3448/2006. 14 βλ. παραπάνω ιστιοσελίδα, Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγ. Βλασίου Ιερόθεος 15 βλ. όπ. παρ. 16 Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος βλ παραπάνω ιστιοσελίδα 17 «χους ει και εις χουν απελεύση» βλ. Παλαιά Διαθήκη, Γένεση. γ,19

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 8 7)ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΑΠΟΤΕΦΡΩΣΗΣ Ι)Στην Ελλάδα, με την εισαγωγή του ν.3448 ---Το ζήτημα της αποτέφρωσης επανήλθε στην ελληνική πολιτική και κοινωνική σκηνή το 1987 με σχετική επιστολή που απέστηλε ο τότε Δήμαρχος Αθηναίων Μιλτιάδης Έβερτ προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος. Μετά από συγκρούσεις θρησκευτικών, κοινωνικών και πολιτικών φορέων, ο Έλληνας νομοθέτης ανέφερε ρητά την καύση των νεκρών με την εισαγωγή του ν. 3448/2006 ο οποίος αναφέρει: ΤΡΟΠΟΛΟΓΙΑ: «Θέμα: επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών, ημεδαπών ή αλλοδαπών, των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν όσο ζούσε τη μετά θάνατον αποτέφρωση. Ν.3448/2006 18 : Άρθρο 35: 1. Επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών, ημεδαπών ή αλλοδαπών, των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επέτρεπαν τη μετά θάνατον αποτέφρωση. 2. Προυπόθεση για την αποτέφρωση είναι η προηγούμενη ρητή, χωρίς όρο ή αίρεση, δήλωση του θανόντος για τη σχετική επιθυμία του ή η αντίστοιχη δήλωση των συγγενών του, εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, έως και τον τέταρτο βαθμό, κατά σειρά τάξεως. Σε περίπτωση διαφωνίας μεταξύ των συγγενών που βρίσκονται στην ίδια τάξη, η σχετική απόφαση λαμβάνεται από τον εισαγγελέα, στην περιφέρεια του οποίου φυλάσσεται ο νεκρός. Προκειμένου για ανήλικα τέκνα, η δήλωση γίνεται και από τους δύο γονείς ή από εκείνον που ασκεί τη γονική μέριμνα κατά τα άρθρα 1510 επ. του Αστικού Κώδικα. 3. Η άδεια αποτέφρωσης χορηγείται από το Δήμο ή την Κοινότητα, όπου λειτουργεί το Κέντρο, στο οποίο γίνεται η αποτέφρωση. 4. Με προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων και Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, καθορίζονται οι χώροι δημιουργίας Κέντρων Αποτέφρωσης Νεκρών, οι όροι και ο έλεγχος λειτουργίας τους, καθώς και ειδικότερες προυποθέσεις αποτέφρωσης. Για τον καθορισμό των χώρων αποτέφρωσης νεκρών απαιτείται γνώμη του οικείου Δήμου ή Κοινότητας. Με κοινή 18 www.et.gr,φ.ε.κ. αρ. φύλλου 57,15 Μαρτίου 2006, σελ 598

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 9 απόφαση των ανωτέρω Υπουργών ρυθμίζονται ειδικότερα σχετικά ζητήματα, καθώς και ζητήματα με χαρακτήρα τεχνικό ή λεπτομερειακό. Άρθρο 36: Καταργούμενες διατάξεις Από την έναρξη ισχύος αυτού του νόμου καταργείται κάθε γενική ή ειδική διάταξη, που αντίκειται στις διατάξεις του παρόντος ή ρυθμίζει διαφορετικά τα θέματα που αποτελούν αντικείμενο αυτού.» ΙΙ)Στις ευρωπαϊκές χώρες, Στη διεθνή σκηνή η καύση των νεκρών στη Γαλλία θεσμοθετήθηκε με διάταγμα το 1789 αλλά κατοχυρώθηκε πληρέστερα με νόμο τη 15 Νοεμβρίου 1887.Στη Γερμανία κατοχυρώνεται με ένα συνδυασμό διατάξεων ο σεβασμός της βούλησης του θανόντος με νόμο το 1934 η αποτέφρωση εξισώνεται με την ταφή. Στην Ισπανία το θέμα ρυθμίστηκε με νόμο το 1945 που υπαγάγει το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία 19. 8)Η ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Για να διαπιστωθεί αν η αποτέφρωση ως μέθοδος αποχωρισμού του νεκρού σώματος είναι ένας θεσμός, μια διαδικασία που άπτεται συνταγματικών δικαιωμάτων θα πρέπει καταρχήν να αναλυθεί αν η ευρύτερη έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας,της αξίας του ανθρώπου και η προστασία της προσωπικότητάς του περιλαμβάνουν το δικαίωμα στην αποτέφρωση. Ι) Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Α)Συνταγματική προστασία Το Σύνταγμα σε αντίθεση με τις Διεθνείς συμβάσεις 20 που μιλούν για «ελευθερία σκέψης,συνείδησης,θρησκείας» δεν αναφέρει ρητά την έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας αλλά υπό τις δύο εκδηλώσεις της, της ελευθερίας θρησκευτικής συνειδήσεως και της ελευθερίας της λατρείας. Κατά το άρθρο 13 του Συντάγματος καταρχήν «η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη».η διάταξη αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί και περιττή αφού ούτως 19 βλ www.el.wikipedia.gr 20 Άρθρ 9 ΕΣΔΑ, 2 εδ.2 Πρώτου Προτοκόλλου ΕΣΔΑ και αρθριι-70 Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτω Ευρωπαικής Ένωσης και Δαγτόγλου Π.Δ.Ατομικά δικαιώματα Τευχ.Ά,Σάκκουλας 2005,σελ443 επ.

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 10 ή άλλως η διείσδυση στο forum internum, στο ενδιάθετο δηλ. φρόνημα του ατόμου είναι απαγορευμένη ως προστατευόμενη από το σεβασμό της αξίας του ανθρώπου (αρθρ 2 1 Σ) 21.Άλλωστε το ενδιάθετο φρόνημα ή συνείδηση δεν φαίνεται να έχει ανάγκη αυτοτελούς συνταγματικής προστασίας γιατί εφόσον δεν εκδηλώνεται είναι και ανεξερεύνητο 22.Με αυτή την έννοια το δικαίωμα στην ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης περιλαμβάνει το δικαίωμα να πρεσβεύει κανείς όποια θρησκεία θέλει (ανεξάρτητα από τη νομική έννοια της «γνωστής» θρησκείας) ή και καμία, να είναι δηλ. άθρησκος ή άθεος. Επίσης περιλαμβάνει το δικαίωμα να εκδηλώνει κανείς ή να μην εκδηλώνει τις όποιες θρησκευτικές πεποιθήσεις του ή την ανυπαρξία τους,καθώς και να μεταβάλλει οποτεδήποτε, ανεξαρτήτως συχνότητας, ή και να αποβάλλει τελείως τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις (θετική/αρνητική μορφή θρησκευτικής ελευθερίας).ακόμη περιλαμβάνει το δικαίωμα της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων με βάση την συνταγματικά κατοχυρωμένη αρχή της ισότητας (αρθρ. 4 Σ.) 23 Η θρησκευτική ελευθερία ως αμυντικό δικαίωμα στρέφεται τόσο κατά του κράτους όσο και κατά των ιδιωτών. Ως προς το προστατευτικό περιεχόμενο το δικαίωμα στρέφεται κατά του κράτους όχι μόνο με την αρνητική πλευρά της αξίωσης αποχής από κάθε αρνητική ενέργεια που προκαλεί ανισότητες αλλά και με τη θετική αξίωση λήψης όλων των αναγκαίων μέτρων για ακώλυτη άσκηση της θρησκευτικής ζωής. Ο απόλυτος χαρακτήρας της θρησκευτικής ελευθερίας εκφράζεται στο αρθρ. 110 παρ. 1 του Σ που ορίζει ότι η διάταξη του αρθρ.13 παρ. 1 δεν αναθεωρείται. Η διαδικασία ξεκινά από τη διάκριση του θεμελιώδους δικαιώματος στο γενικό και ειδικό πεδίο. Στο γενικό πεδίο το θεμελιώδες δικαίωμα έχει γενικό περιεχόμενο, εφαρμόζεται στη γενική σχέση κράτους-πολίτη και σε αυτό υπάρχουν οριοθετήσεις που διαγράφουν τα όρια του δικαιώματος. Β)Αντικειμενική αρχή ανεξιθρησκείας Η αντικειμενική συνταγματική αρχή της ελευθερίας των θρησκειών διασφαλίζεται στο Σύνταγμα από την αρχή της ανεξιθρησκείας (Σ αρθρ.13 2 εδ.ά), κατά την οποία κάθε γνωστή θρησκεία 24 είναι ελεύθερη στην διδασκαλία των δογμάτων της, στη κυκλοφορία των θρησκευτικών της πεποιθήσεων στην 21 Βλ.Χρυσόγονος Κ.,Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα,αθήνα-κομοτηνή 2002,σ.247 επ. 22 βλ.δημητρόπουλος Α.Συνταγματικά δικαιώματα τομ.γ τεύχη Ι-ΙΙΙ,Σάκκουλας,Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008,σελ545 23 βλ αναλ.τρωιάνοςν-πουλής Γ.,Εκκλησιαστικό δίκαιο,σάκκουλας,αθήνα-κομοτηνή, 2003,σελ81 επ. 24 Κατά Δημητρόπουλο ( βλ. οπ.παρ.σελ 649) γνωστή είναι κάθε φανερή θρησκεία που είναι προσιτή σε όποιον θέλει να την γνωρίσει και έχει μόνο φανερά δόγματα και σκοπούς, φανερή οργάνωση και τρόπους λατρείας.

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 11 άσκηση λατρείας, ανέγερση ναών και ευκτηρίων οίκων, στην ιεραποστολή κ.ο.κ 25. Η θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους και η ίση νομική μεταχείριση όλων των εκκλησιών δεν προσβάλεται από το σύστημα της επικρατούσας θρησκείας (αρθρ.3 1 Σ), αλλά όπως υποστηρίζει ο κ.δαγτόγλου, απλώς διαδηλώνει ότι το ελληνικό κράτος όχι μόνο δεν είναι αντιθρησκευτικό, αντικληρικό ή λαϊκιστικό, αλλά διάκειται ευμενώς προς τη θρησκεία-για λόγους ήδη ιστορικούς-.η ίση μεταχείριση των γνωστών θρησκειών από το κράτος έχει έρεισμα στην αρχή της ισότητας που διαφορετικά θα προσβάλλονταν (αρθρ 4 1 Σ) αν το κράτος είχε διαφορετική μεταχείριση προς την επικρατούσα θρησκεία. Άλλωστε ρητά προβλέπεται από το Σύνταγμα ότι οι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας (αρθρ 13 3 Σ) αλλά και ότι προστατεύεται απόλυτα η ζωή, η ελευθερία και η τιμή του ατόμου χωρίς διάκριση λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων (αρθρ.5 2 Σ). Γ)Φορείς δικαιώματος /οριοθετήσεις Φορείς του αμυντικού δικαιώματος θρησκείας είναι τόσο οι ημεδαποί και οι αλλοδαποί όσο και οι ανιθαγενείς. Οριοθέτηση του δικαιώματος αποτελούν οι ρήτρες της συνταγματικής νομιμότητας (αρθρ.13 4 Σ),της κοινωνικότητας και της χρηστότητας (αρθρ.13 2 εδ. β).καθένας με άλλα λόγια μπορεί να ακολουθεί οποιεσδήποτε θρησκευτικές πεποιθήσεις αρκεί αυτές να μην προσβάλουν τα χρηστά ήθη και τη δημόσια τάξη ή να μην αποτελούν αυτές λόγο απαλλαγής από υποχρεώσεις του ατόμου προς το κράτος. Το κατά πόσον η καύση των νεκρών ως μέθοδος εξαφάνισης του πτώματος αποτελεί προσβολή των χρηστών ηθών θα αναφερθεί εκτενέστερα παρακάτω. Ως προσβολή ωστόσο της δημόσιας τάξης θεωρείται σίγουρα η εναπόθεση του πτώματος στη βορά των ζώων ή η ρίψη του σε ποτάμι ή στη θάλασσα, σαν μέθοδος εξαφάνισης του νεκρού σώματος. Δ)Γενικό περιεχόμενο α)corpus/animus Η λατρεία αποτελεί την τελετουργική εξωτερίκευση (corpus) του θρησκευτικού πιστεύω (animus) 26. Ως λατρεία, κατά τον ορισμό του καθηγητή κ. Δημητρόπουλου 27, νοείται το σύνολο μερικότερων ενεργειών του ανθρώπου, οι 25 βλ.δημητρόπουλος Α. όπως παραπάνω, σελ. 642 26 Βλ. Δημητρόπουλος Α. Γ. «Συνταγματικά Δικαιώματα» τ. Γ, τευχ.ι-ιιι, Σάκκουλας Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2008, σελ. 647 27 Βλ. όπ.παρ. σελ 647

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 12 οποίες κατά την αντίληψη του ενεργούντος και σύμφωνα με το δόγμα, στο οποίο πιστεύει, εκδηλώνουν την πίστη του προς το θείο. Οι πράξεις λατρείας, η όλη τελετουργική διαδικασία, η χρήση των διαφόρων θρησκευτικών συμβόλων αποτελούν την «υλική πλευρά» της θρησκευτικής πίστης. Από την άλλη πλευρά animus είναι το ουσιαστικό περιεχόμενο, η θρησκευτική διδασκαλία, το θρησκευτικό δόγμα, το σύνολο των δοξασιών αναφερόμενων στην υπόσταση του θείου. Αποτελεί με άλλα λόγια το σύνολο των θεωριών που αναφέρονται στο θείο και έχουν συνήθως αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή και συμπεριφορά ή και διατροφή του ανθρώπου. Πολλές φορές μάλιστα απαντούν οι θεωρίες αυτές σε μεταφυσικά ερωτήματα, όπως η προέλευση της ανθρωπότητας και η μετά θάνατον ζωή 28. Η αποτέφρωση όπως προαναφέρθηκε αποτελεί πάγια πρακτική για ορισμένες θρησκείες (βλ.ινδουισμός) ως γενικότερη φιλοσοφική θεώρηση της μετά θάνατον ανθρώπινης υπόστασης. Κατά συνέπεια γίνεται φανερό ότι αποτελεί μέρος του γενικού περιεχομένου του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας υπό την προερμηνευτική βάση του θετικού χαρακτήρα του δικαίου, στα πλαίσια της σχέσης της πραγματικότητας με το δίκαιο. Άλλωστε, το περιεχόμενο του κανόνα δικαίου προσδιορίζεται και από την πραγματικότητα της οποίας τη ρύθμιση επιδιώκει 29. β)η αποτέφρωση στη γενική κυριαρχική σχέση κράτους πολίτη Σύμφωνα με την αρχή βασικής ισχύος των συνταγματικών δικαιωμάτων, όλα καταρχήν τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται σε όλες τις έννομες σχέσεις και ως προς όλο τους το περιεχόμενο 30. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι καταρχήν εφαρμόζονται σε όλα τα επίπεδα σχέσεων (γενικές-ειδικές κυριαρχικές σχέσεις, θεσμούς ιδιωτικού-δημοσίου δικαίου). Η εφαρμογή του αμυντικού δικαιώματος της ελευθερίας της λατρείας προστατεύεται απόλυτα από το Σύνταγμα στη ρητή αναφορά στο αρθρ. 13 της λέξης «ανεμπόδιστα». Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι στα πλαίσια της γενικής κυριαρχικής σχέσης κράτους πολίτη, ο πολίτης έχει αξίωση από την πολιτεία της προάσπισης θεσμικού πλαισίου κατάλληλου να προστατεύσει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη θρησκευτική ελευθερία με τη θέσπιση νόμου για την καύση των νεκρών. Επίσης με βάση τις οροθετήσεις της χρηστότητας, της συνταγματικότητας και των δικαιωμάτων των άλλων, η αποτέφρωση πρέπει να 28 Βλ.όπ.παρ. σελ 648 29 Βλ. Δημητρόπουλος Α.Γ. «Γενική Συνταγματική Θεωρία», Σάκκουλας, 2004, σελ.12 30 Βλ. Δημητρόπουλος «Συνταγματικά Δικαιώματα», όπ.παρ. σελ 65

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 13 μπορεί να ασκείται ανεμπόδιστα στα πλαίσια της γενικής κυριαρχικής σχέσης κράτους πολίτη. Ε)Ειδικές σχέσεις. Περιορισμοί θρησκευτικής ελευθερίας Το θεμελιώδες δικαίωμα εφαρμόζεται είτε ως προς το γενικό είτε ως προς το θεσμικό του περιεχόμενο,σε μερικότερους θεσμούς και σε αυτό το πεδίο υπάρχουν κυρίως (απλές επιδράσεις ή νόμιμοι) περιορισμοί του περιεχομένου του δικαιώματος που δικαιολογούνται από την αρχή της αιτιώδους συνάφειας. Οι παράνομοι περιορισμού συνιστούν προσβολή του θεμελιώδους δικαιώματος. α)στη σχέση πολίτη / Εκκλησίας Εν προκειμένω, με το αρθρ. 35 του ν.3448/2006 ορίζεται ότι η αποτέφρωση, ως μέθοδος εξαφάνισης του νεκρού σώματος επιτρέπεται σε όλους όσους οι θρησκεία τους το επιτρέπει.με άλλα λόγια η διάταξη απαγορεύει την καύση σε όσους οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις το απαγορεύουν. Αυτό αφενός φαίνεται λογική συνέπεια του αιτιώδους του περιορισμού στη σχέση του ατόμου με την θρησκεία του διότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις αποτελούν κοινό αντικειμενικό στοιχείο τόσο της ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης όσο και του θρησκευτικού δόγματος ως ειδικότερος θεσμός θρησκευτικής ελευθερίας. Κατά συνέπεια η σχέση αιτιώδους συνάφειας μεταξύ δικαιώματος και θεσμού προκαλεί ένα νόμιμο περιορισμό του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας καθώς το άτομο που ανήκει σε ειδική σχέση με συγκεκριμένη πίστη/δόγμα,δεν μπορεί στα πλαίσια της ειδικής αυτής κυριαρχικής σχέσης να πραγματοποιήσει πράξη αντίθετη με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του συγκεκριμένου δόγματος. Αφού όπως προαναφέρθηκε η καύση συνδέεται άμεσα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι λογικό να μην είναι υποχρεωμένη κάθε θρησκεία να υιοθετήσει την εν λόγω πρακτική. Πρόκειται για περιορισμό που συνάγεται από τη συστηματική ερμηνεία των άρθρων του Συντάγματος για τη θρησκευτική ελευθερία ως δικαίωμα αλλά και ως αντικειμενική αρχή/ θεσμό. Κατά την άποψη του κ.μαρίνου 31 αν η Εκκλησία θεωρεί την καύση αντίθετη με την μακρά παράδοσή της, έχει κάθε δικαίωμα να αρνηθεί κάθε είδους προσευχή ή ιερολογία 31 βλ www.myriobiblos.gr/texts/greek/tafi_i_kaysi_marinos.html

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 14 και ούτε η Πολιτεία,ούτε οι οικείοι του θανόντος μπορούν να εξαναγκάσουν την Εκκλησία να ενεργεί αντίθετα στις πεποιθήσεις της γιατί κι αυτή έχει δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία,αρνούμενη να κάνει κάτι που δεν θεωρεί εκκλησιασικά ορθό. ΙΙ) ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ Το δικαίωμα όμως της θρησκευτικής ελευθερίας, όπως προαναφέρθηκε συνδέεται άμεσα με την απαράγραπτη προστασία της αξίας του ανθρώπου (αρθρ.2 1 Σ) αλλά και με την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του (αρθρ.5 1 Σ).Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τόσο υπό την θετική της πλευρά (του να κάνει κάποιος κάτι) όσο και υπό την αρνητική της πλευρά (να μην εξαναγκάζεται κανείς σε πράξη ή παράλειψη) διαχωρίζεται σε τρεις βασικές μερικότερες ελευθερίες 32 : την κοινωνική ελευθερία (status libertatis), την υλικήσωματική ελευθερία και την πνευματική ελευθερία. Η υλική-σωματική ελευθερία του ατόμου αναπτύσσεται σε ελευθερία κίνησης και σε ελευθερία σωματικού αυτοκαθορισμού υπό στενή έννοια, δηλ την ελευθερία διάθεσης του σώματός του. 33 Η ελευθερία του ατόμου συνεπώς να επιλέγει την διάθεση του σώματός του κατά τον τρόπο που επιθυμεί -εφόσον δεν προσβάλει τα χρηστά ήθη και τη δημόσια τάξη- αποτελεί τη δικαιολογητική βάση κατά τον καθηγητή Ευάγγελο Βενιζέλο της καύσης των νεκρών ως αποτέλεσμα της άσκησης του δικαιώματος αυτοδιάθεσης 34 Ωστόσο η άσκηση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να δικαιολογεί οποιαδήποτε παραβίαση των σύμφωνων προς το Σύνταγμα νόμων. Α)Οριοθέτηση/ περιορισμοί Οριοθέτηση του δικαιώματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελούν οι τρεις ρήτρες του αρθρ.5 1 Σ : να μην προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων, το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη. Προσβάλλει η καύση των νεκρών κάποια από αυτές τις ρήτρες; Όσον αφορά τα δύο πρώτα δεν υπάρχει καμία ένδειξη προσβολής τους. Αυτό που προκάλεσε αντιδράσεις και διάσταση απόψεων μεταξύ νομολογίας και θεωρίας ήταν τα χρηστά ήθη. Κατά τον 32 βλ αναλυτ.δημητρόπουλος Α.Γ. όπ. παρ,σελ 354 33 αξίζει να σημειωθεί ότι επεμβάσεις στο σώμα του ανθρώπου δεν είναι συνταγματικά επιτρεπτές. 34 Βενιζέλος Ε. «συνταγματικά επιτρεπτή η καύση των νεκρών στην Ελλάδα» αρθρ στην εφημ. Τα Νέα5 Νοεμβρίου 1992

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 15 καθηγητή Γεωργιάδη χρηστά ήθη 35 είναι οι κρατούσες αντιλήψεις του μέσου χρηστού και δικαίου ανθρώπου για το ποια συμπεριφορά ανταποκρίνεται στις επιταγές της κοινωνικής ηθικής. 13)Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ Τα χρηστά ήθη και τη δημόσια τάξη χρησιμοποίησε ως δικαιολογητική βάση το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών 36 για την απόρριψη του αιτήματος ίδρυσης σωματείου με την ονομασία «Εκπολιτιστικός Σύλλογος Αθηνών ο Δεσμός». Επειδή ένας από τους καταστατικούς σκοπούς του συλλόγου ήταν η προώθηση της αποτέφρωσης, το δικαστήριο απέρριψε το αίτημα με την αιτιολογία ότι ένας από τους σκοπούς του αντίκειται στη δημόσια τάξη γιατί απηχεί αντιλήψεις που δύνανται να προκαλέσουν αναταραχή στον κρατούντα βιοτικό ρυθμό. Με την υπ αριθμόν 1819/1986 δεύτερη απόφασή του το ΠΠρΑθ απέρριψε την αίτηση του «Συνδέσμου Φίλων Αποτέφρωσης» για ίδρυση ομώνυμου σωματείου με την αιτιολογία ότι «αντίκειται στις αντιλήψεις περί ηθικής και στην δημόσια τάξη». Το δικαστήριο ανέπτυξε στη μείζονα πρόταση του δικανικού του συλλογισμού την έννοια της δημόσιας τάξης ως το εκπεφρασμένο σύνολο πρωταρχικής και θεμελιώδους σημασίας αρχών και αντιλήψεων ηθικού, πολιτικού, κοινωνικού ή οικονομικού χαρακτήρα που διέπουν τη ζωή σε ορισμένο χρόνο. Η έννοια της δημόσια τάξης σε συνδυασμό με το άρθρ.3 1 Σ για την Χριστιανική Ορθόδοξη Εκκλησία ως επικρατούσα θρησκεία, κρίθηκε καθοριστική για την απόρριψη του εν λόγω αιτήματος από το δικαστήριο. Αντίθετη άποψη είχε το ΕφΑθ στην υπ αρ. 1702/1988 37 απόφασή του με την οποία έκανε δεκτή την αίτηση του «Πανελληνίου Συλλόγου υποστηρικτών αποτέφρωσης νεκρών» που είχε σκοπό την προώθηση «του σεβασμού της συνταγματικά κατοχυρωμένης αρχής της ελευθερίας της προσωπικότητας ζώντος και αποθανόντος προκειμένου να γίνεται αντικειμενικά σεβαστή η εκπεφρασμένη στη ζωή επιθυμία οποιουδήποτε πολίτη να καίγεται η σωρός του μετά τον θάνατο του αντί της υποχρεωτικής σήμερα ταφής, χωρίς να αποκλείεται η τέλεση της καθιερωμένη νεκρώσιμης ακουλουθίας, ανεξάρτητα από τη σημερινή θέση της Εκκλησίας που είναι απόλυτα σεβαστή και χωρίς αυτό να προσβάλλει τη δημόσια και ηθική τάξη». Το δικαστήριο έκρινε ότι ο σκοπός του είναι «σύννομος και δεν αντίκειται ειδικότερα στη δημόσια τάξη και τα χρηστά 35 Βλ.Γεωργιάδης Α.Σ.γενικές αρχές αστικού δικαίου, Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 2002 σελ24 36 Βλ. ΠΠρΑθ. Απ.4314/84, Κωδ.ΝΒ τόμ.37, σελ 262 37 βλ.κωδνβ τομ.37, σελ 260-262

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 16 ήθη» και άνοιξε το δρόμο για την θέσπιση κατάλληλου θεσμικού πλαισίου που θα επέτρεπε την αποτέφρωση σε όσους το επιθυμούσαν. 9) ΔΙΕΘΝΗΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Η διεθνής νομική κατοχύρωση της ελευθερίας της θρησκείας εδράζει στο αρθρ 18 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 38 καθώς και στο αρθρ 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου όπου συγκεκριμένα αναφέρεται ότι «πάν πρόσωπο δικαιούται στην ελευθερία σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας» 39.Στο δικαίωμα αυτό περιλαμβάνεται η ελευθερία του να αλλάζει κάποιος θρησκευτικές πεποιθήσεις ή να τις απορρίπτει εντελώς καθώς και την ελευθερία άσκησης λατρευτικών εκδηλώσεων. Επίσης στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεσπίζεται στο αρθρ. ΙΙ- 70 το δικαίωμα κάθε προσώπου στην ελευθερία σκέψης,συνείδησης και θρησκείας και στο αρθρ.ιι-82 θεμελιώνεται ο σεβασμός της Ένωσης στην πολιτιστική, θρησκευτική και γλωσσική πολυμορφία. Επίσης στα αρθρ.18, 24, 26 και 27 του Διεθνούς Συμφώνου του ΟΗΕ για τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα 40 προστατεύεται «η ελευθερία θρησκευτικής συνειδήσεως, η ισότητα απέναντι στο νόμο χωρίς θρησκευτικές διακρίσεις, η ύπαρξη θρησκευτικών μειονοτήτων και η ελεύθερη ανάπτυξη της θρησκευτικής και πολιτιστικής τους ζωής». 11) ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ Από το συνδυασμό τόσο των διεθνών νομοθετικών κειμένων και των θεμελιωδών συνταγματικών δικαιωμάτων, όσο και της θεολογικής προσέγγισης της κρατούσας θρησκείας, συνάγεται ότι η μεταχείριση του νεκρού σώματος αποτελεί αντικειμενικό στοιχείο του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας αλλά και του δικαιώματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. 38 Οικουμενική Διακήρυξη δικαιωμάτων του ανθρώπου της 10 Δεκεμβρίου 1948 για την υλοποίηση της οποίας καταρτίστηκε με απόφαση της Γενικής Συνελέυσεως του ΟΗΕ της 25 Νοεμβρίου 1981 Διακήρυξη για την απάλειψη κάθε μορφής μισαλλοδοξίας και διακρίσεων εξαιτίας των θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων. Βλ.Τρωιάνος Ν.-Πουλής Γ. Εκκλησιαστικό Δίκαιο,Σάκκουλας,Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2002 39 Η ΕΣΔΑ κυρώθηκε στην Ελλάδα με το ΝΔ 53/1974 40 Το Διεθνές Σύμφωνο κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν.2462/1997. Βλ. ΚωδΝΒ τομ45 σελ 95-102

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 17 Επομένως η μη πρόβλεψη νομοθετικής ρύθμισης που προστατεύει και εξασφαλίζει το δικαίωμα του ατόμου στην αποτέφρωση αποτελεί παραβίαση των θεμελιωδών συνταγματικών δικαιωμάτων και συνιστά παραβίαση της θρησκευτικής ισότητας και του σεβασμού των θρησκευτικών μειονοτήτων. Ωστόσο κατά την άποψη του κ.αναστάσιου Μαρίνου 41 η καύση των νεκρών δεν είναι απαραίτητο κατά το νόμο και το Σύνταγμα να θεσπισθεί νομοθετικά.η καύση των νεκρών κατά τον ίδιον, είναι μια μέθοδος καταστροφής του πτώματος και εφόσον δεν προσκρούει στο ποινικό δίκαιο (αφού δεν αποτελεί ούτε δολοφονία, ούτε προσβολή της μνήμης του νεκρού εφόσον γίνεται με τη συγκατάθεσή του) δεν άπτεται ειδικής διατάξεως νόμου η ενέργειά της. Αντίθετα,κατά την άποψη του καθηγητή Ι.Μ. Κονιδάρη δεν μπορεί η θρησκευτική ελευθερία να μην περιλαμβάνει το δικαίωμα του ατόμου, εφόσον του το επιτρέπουν οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις να επιλέγει ως τρόπο εξαφάνισης του νεκρού σώματος τη καύση 42. Η διάκριση που εισάγει η διάταξη του αρθρ. 35 1 του ν. 3448/2006 αποτελεί διάκριση λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων αν θεωρηθεί με βάση τα προαναφερθέντα ότι η αποτέφρωση αποτελεί ατομικό δικαίωμα που προστατεύεται από το δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικότητας και της ελευθερίας θρησκευτικής συνειδήσεως και θεωρείται ότι προσβάλλει απερίγραπτα την απόλαυση θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμου. Κατά το αρθρ. 13 1 του Συντάγματος η απόλαυση των ατομικών κα πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός αλλά και κατά το αρθρ.4 1 του Συντάγματος η ισότητα των Ελλήνων απέναντι στο νόμο αποτελεί θεμελιώδη αρχή. 14)ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η μη ύπαρξη κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου που να επιτρέπει την καύση των νεκρών για όσους αποτελούσε εκπεφρασμένη δήλωση βουλήσεως όσο ζούσαν αποτελεί την παραβίαση του αρθρ 13 και του αρθρ 5 του Σ για τη θρησκευτική ελευθερία και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ωστόσο, το θεμελιώδες δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας υπόκειται σε θεσμική προσαρμογή στη σχέση του ατόμου με την θρησκεία του, καθώς επιβάλλεται από την αρχή της αιτιώδους συνάφειας. Δεν επιτρέπεται στο άτομο που επιθυμεί την αποτέφρωση να επιβάλλει νεκρική τελετουργία σε θρησκεία που οι θρησκευτικές της πεποιθήσεις αντιτίθενται με την έννοια της αποτέφρωσης. Το αρθρ. 35 του ν.3448/2006 πρέπει να ερμηνευθεί συστηματικά και διασταλτικά προκειμένου να 41 Βλ.Μαρίνος Αναστάσιος,αντιπρόεδρος του ΣτΕ «η καύση των νεκρών και το Σύνταγμα» ομιλία σε συνέδριο της Ιεράς Συνόδου με θέμα «ταφή ή καύση;» βλ. http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/tafi_i_kaysi_marinos.html 42 βλ. http//.tovima.dolnet.gr Κονιδάρης Ι.Μ«καύση νεκρών και κράτος δικαίου»αρθρ στην εφημ Το Βήμα 18 Δεκεμβρίου 2005

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 18 μην υπάρχουν αμφιβολίες για τους φορείς του δικαιώματος στην αποτέφρωση και να μπορεί οποιοσδήποτε να δηλώνει ότι επιθυμεί τη μεταθανάτια αποτέφρωση του χωρίς όμως να στερεί από την Εκκλησία το δικαίωμα να αρνηθεί τυχόν ιερολόγηση. Άλλωστε, το περιεχόμενο του κανόνα δικαίου προσδιορίζεται και από την πραγματικότητα της οποίας τη ρύθμιση επιδιώκει. 15)ΠΕΡΙΛΗΨΗ Παρουσιάζεται αρχικά το φαινόμενο της καύσης των νεκρών παγκοσμίως από αρχαίων χρόνων μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Στη συνέχεια συνδέεται το φαινόμενο με τα θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα, με γνώμονα το Σύνταγμα, τις Διεθνείς Συμβάσεις και τον ψηφισθέντα νόμο περί αποτέφρωσης. Παρατίθεται παράλληλα η θεολογική προσέγγιση της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού, ως κρατούσας θρησκείας. Τέλος, επεξεργάζεται αν ο νόμος επιτρέπει σε όλους την αποτέφρωση ή αν συνιστά παράνομη διάκριση λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η καύση των νεκρών ως μέθοδος εξαφάνισης του πτώματος αποτελεί δικαίωμα του άπτεται θεμελιωδών δικαιωμάτων κάθε ανθρώπου αλλά που δεν πρέπει να προσβάλλει τη θρησκευτική ελευθερία των θρησκειών που την απαγορεύουν. SUMMARY In the beginning, the phenomenon of combustion of deads worldwide is presented, from antiquity up to the modern season. Then, is connected the phenomenon with the fundamental constitutional rights, taking into consideration the constitution, the international conventions and the voted law about incineration. At the same time, the theological approach of Greek Orhodox Church is mentioned, as the church with the most partisans in Greece. At last, it processes if law allows all the incineration or if it recommends discrimination because of religious convictions, leading to the conclusion that the combustion dead as method of disappearance constitutes rights that is related to each person fundamental rights, but it should not offends the religious freedom of religions that come in opposition with the significance of incineration. 16)ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ καύση των νεκρών, αποτέφρωση, θρησκευτική ελευθερία, ενταφιασμος, θρησκευτική συνείδηση, θρησκευτικά ουδέτερο κράτος, δικαίωμα ανάπτυξης προσωπικότητας.

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 19 KEYWORDS Combustion of deads, incineration, relegious freedom, interment, religious consicience, religious neutral state, right of growth of personality 17)ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βενιζέλος Ελ. «Συνταγματικά επιτρεπτή η καύση των νεκρών στην Ελλάδα», Εφημερίδα Τα Νέα, 5 Νοεμβρίου 1992 2. Γεωργιάδης Α.Σ. «Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου», Σάκκουλας 2004 Αθήνα-Κομοτηνή, 3. Δαγτόγλου Π.Δ «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα»,Α και Β τόμος, Β αναθεωρημήνη έκδοση,σάκκουλας 2005 Αθήνα-Κομοτηνή, 4. Δημητρόπουλος Α.Γ. «Συνταγματικά δικαιώματα, ειδικό μέρος, σύστημα συνταγματικού δικαίου, τόμος Γ τευχ. Ι-ΙΙΙ». β έκδοση, Σάκκουλας 2008 Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 5. Δημητρόπουλος Α.Γ. «Γενική Συνταγματική Θεωρία, συστήματα συνταγματικού δικαίου», Σάκκουλας 2004, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 6. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ 33, εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, 1988. 7. Κονιδάρης Ι.Μ. «Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου» Σάκκουλας 2002 Αθήνα-Κομοτηνή, 8. Κώδικας Νομικού Βήματος τόμ. 31,Εκδόσεις Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών 1983 9. Κώδικας Νομικού Βήματος τόμ. 45,Εκδόσεις Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, 1997 10.Κωστούρου Φωτούλα «Καύση των Νεκρών», προπτυχιακή εργασία,2006 11.Lewis R. «Dying, Death and Bereavement», Lawrence Erlbaum Associates, 2002, σελ. 131 12.Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τομ. 32, εκδόσεις «Ακάδημος», 1983 13.Μιχαήλ Κωνσταντίνος, «Καύση των Νεκρών» προπτυχιακή εργασία, 2006 14.Μπαμπινιώτης Γ. «Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσης», Κέντρο Λεξικολογίας, 2006 15.Roesermuller W.O. «Καύση ή ενταφιασμός, ένα σύγχρονο πρόβλημα για τους νεκρούς μας», Εκδόσεις βιβλιοθήκη του Ρόδου, 1988 16.Τρωιάνος Σ.Ν.-Πουλής Γ.Α. «Εκκλησιαστικό Δίκαιο»,Σάκκουλας, 2003 Αθήνα-Κομοτηνή,

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 20 17.Χρυσόγονος Κ.Χ. «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα» 2 η Σάκκουλας 2002, Αθήνα-Κομοτηνή, έκδοση, 15) ΝΟΜΟΘΕΣΊΑ ΝΟΜΟΛΟΓΊΑ 1. Α.Ν. 445/1968 «Περί Νεκροταφείων και ενταφιασμού των νεκρών» 2. Α.Ν. 582/1968 «Περί Δημοτικών και Κοινοτικών Κοιμητηρίων» 3. ΕφΑθ 1702/1981 Υπόθεση «Πανελληνίου Συλλόγου Υποστηρικτών Αποτέφρωσης του Νεκρού» 4. ΠΠρΑθ 4314/1984 Υπόθεση «Εκπολιτιστικού Συλλόγου Αθηνών ο Δεσμός» 5. ΠΠρΑθ 1819/1986 Υπόθεση «Συνδέσμου Φίλων Αποτέφρωσης» 16) ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.http://tovima.dolnet.gr / Tο Βήμαonline Κόλλια Ελευθερία «Στον άλλο κόσμο πώς θα πάς;» Αρ. Φύλλου 147065, 5 Μαρτίου 2006 Κονιδάρης Ι.Μ «Καύση των νεκρών και κράτος δικαίου» Αρ.Φύλλου 14644, 18 Δεκεμβρίου 2005 2.www.myriobiblos.gr, Ομιλίες στην ημερίδα με θέμα «Η καύση των νεκρών» 3.www.et.gr, Εθνικό Τυπογραφείο 4.www.el.wikipedia.gr 5.www.i-m-attikis.gr, Αρχιμ.Νικόλαος Χατζηνικολάου «Ταφή ή Καύση;» 6.www.int-crem-fed.org 7.www.law.uoa.gr/~adimitrop, προπτυχιακές εργασίες φοιτητών, βλ. παραπάνω βιβλιογραφία.

Εφαρμογές Δημοσίου δικαίου καύση των νεκρών 21