ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ»

ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΑΓΑΘΩΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ α Κατωτέρα ΛΕΥΚΩΣΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ορισµς. Ο ρος Λειτουργικ σχηµατ"σθηκε $π& τ λ(ξη λειτουργ"α, +,πο"α παρ-γεται.κ τ/ν.π1 µ(ρους συνθετικ/ν λε2τος (=λα&ς) κα1 6ργον. Στ Χριστιανικ Γραµµατεία, ρος χρησιµοποιε2ται γι: ν: δηλώσ= τν καθόλου χριστιανικ λατρεία, κα1?διαίτερα τν κατ.ξοχν λατρευτικ πράξη τbς Cκκλησίας, τ& µυστήριο τbς θείας εeχαριστίας. Ο ρος Λειτουργικ δηµιουργήθηκε τ&ν ιστ α?/να, κα1 6κτοτε χρησιµοποιε2ται διεθν/ς, προκειµένου ν: δηλώσ= τ& µάθηµα.κε2νο, τ&,πο2ο 6χει Hς $ντικείµενό του τ συστηµατικ µελέτη τbς θείας λατρείας. 2. Περιεχµενο. Τ& περιεχjµενο τbς ΛειτουργικBς εkναι εeρlτατο. ΑEτ.ξετ-ζει: 1) Τ&ν τjπο, ποp τελε2ται + λατρε"α, δηλ. τ&ν χριστιανικ& ναj, τ γ(νεση, τν.ξ(λιξη κα1 τ διαµjρφωσs του, τ διαρρlθµιση κα1 τ διακjσµησs του. 2) Τ: $ντικε"µενα κα1 σκεlη τ:,πο2α χρησιµοποιοuνται στ λατρε"α, Vτοι Wερ: σκεlη κα1 καλlµµατα, Wερ: Xµφια, λειτουργικ: βιβλ"α, κ.λπ. 3) ΤοPς καιροpς κατ: τοpς,πο"ους τελε2ται + λατρε"α, δηλ. τ1ς [ορτ(ς κα1 4) τ&ν τρjπο κατ: τ&ν,πο2ο τελε2ται + λατρε"α, δηλ. τ& τυπικ& µέρος τ/ν διαφόρων $κολουθι/ν (ε?κοσιτετραώρου, ΕEχολογίου, θε"α λειτουργ"α). Κ-θε ^να $π& τ: $ντικε"µενα τοuτα.ξετ-ζει + Λειτουργικ $π& WστορικBς $πjψεως, πρακτικbς χρήσεως κα1 θεολογικbς [ρµηνείας. 2

3. Σκοπ(ς κα) χρησιµτητα. Σκοπ&ς τοu µαθsµατος τbς ΛειτουργικBς εkναι ν: καταστsσ= τ&ν σπουδαστ καλ& γν`στη τbς λατρε"ας τbς aρθοδjξου $νατολικbς bεκκλησ"ας, $λλ: κα1 ν: τ&ν µυsσ= ε?ς τν µ(σc αeτbς λατρε"α κα1 γν`ση τοu $ληθινοu ΤριαδικοU ΘεοU. bεπ"σης + Λειτουργικ $ποσκοπε2 µe τ διδασκαλ"α τ/ν διαφjρων πτυχ/ν τοu µαθsµατος ν: εeαισθητοποιήσει τ&ν σπουδαστ σe θέµατα λατρε"ας. bακjµη + Λειτουργικ σκοπ& 6χει τν κατ-ρτιση τ/ν κληρικ/ν.π1 τ: τελετουργικ: 6ργα πρ&ς.πιτ(λεση τbς λατρε"ας «κατ: τ-ξιν κα1 εeσχηµjνως». 4. Πηγ-ς τ.ς λειτουργικ.ς. Η Λειτουργικ $ντλε2 τ& iλικj της $π& πάρα πολλeς πηγ(ς, τ1ς,πο2ες γενικ: µποροuµε ν: κατατ-ξωµε σe δύο µεγ-λες,µ-δες α) στ1ς γραπτeς πηγ(ς, κα1 β) στ1ς $ρχαιολογικeς πηγ(ς. α) Γραπτeς πηγ(ς. Σb αeτeς περιλαµβ-νεται,,τιδsποτε γραπτ& παραδjθηκε σe.µkς κα1 $φορk στν τ(λεση τbς χριστιανικbς λατρε"ας. ΑEτeς εkναι: 1) Παλαι: κα1 Καιν ιαθsκη. mπ& τν nγία Γραφ $ντλοuµε,,τιδsποτε τ&,πο2ο $φορk σe λειτουργικeς συνsθειες τ/ν χρjνων τbς Π.. κα1 τbς Κ.., πως σταθµο1 προσευχbς, ψαλµο", oµνοι, [ορτ(ς, νηστε2ες, θε"α εeχαριστ"α, β-πτισµα, κsρυγµα. 2) Τ: κε"µενα τ/ν διαφjρων λειτουργι/ν, πως τ/ν mποστολικ/ν ιαταγ/ν, τοu mποστjλου Μ-ρκου, τοu pγίου bιακ`βου τοu $δελφοθ(ου, τοu Μεγ-λου Βασιλε"ου, τοu pγίου bιω-ννου ΧρυσοστJµου, τbς Προηγιασµ(νης, κ.x. 3) Τ: λειτουργικ: βιβλ"α τbς bεκκλησ"ας, πως ΕEχολJγια, Τυπικ-, Μ(γα ΩρολJγιον, ΠαρακλητικS, Μηνα2α, Τριrδιον, Πεντηκοστ-ριον κ.x. 4) ΚανJνες τ/ν τοπικ/ν κα1 ο?κουµενικ/ν συνjδων, οw,πο2οι $φοροuν σe θέµατα λατρείας. 3

5) Γραπτeς λειτουργικeς µαρτυρ"ες τ/ν.κκλησιαστικ/ν συγγραφ(ων κα1 πατ(ρων τbς bεκκλησ"ας (tγιος bιουστ2νος, ΚLριλλος ΙεροσολLµων, Μ(γας mθαν-σιος, Μ(γας Βασ"λειος, bιω-ννης ΧρυσJστοµος, ιονlσιος mρειοπαγ"της, Γερµαν&ς ΚωνσταντινουπJλεως, ΣωφρJνιος ΙεροσολLµων, ΝικJλαος Καβ-σιλας, Συµεuν Θεσσαλον"κης). β) bαρχαιολογικeς πηγ(ς Σb αeτeς $νsκουν λα τ: διασωθ(ντα µνηµε2α χριστιανικbς τ(χνης κα1 $ρχιτεκτονικbς (χριστιανικο1 ναο1 - βασιλικ(ς, βαπτιστsρια, κατακjµβες, κοιµητsρια, τ-φοι χριστιαν/ν), τ: Wερ: Xµφια κα1 σκεlη, οw ε?κjνες, οw γλυπτeς διακοσµsσεις κα1 οw χριστιανικeς.πιγραφ(ς. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ 1. 4Ονοµασ5ες το6 χριστιανικο6 ναο6. Ο τjπος, στ&ν,πο2ο οw χριστιανο1 συναθρο"ζονταν γι: τ λατρε"α τοu ΘεοU, $ν(καθεν χαρακτηριζjταν δι: διαφjρων aνοµ-των, τ:,πο2α µαρτυροuν τ&ν χαρακτbρ- του v τ&ν σκοπj του. mρχαιοτ-τη εkναι + aνοµασ"α νας. Η λ(ξη εkναι προχριστιανικs, παρ-γεται.κ τοu ρsµατος να"ω (=κατοικ/) κα1 σηµα"νει τ µεγαλοπρεπ κατοικ"α. Πρ-γµατι οw ε?δωλολ-τρες π"στευαν, τι οw θεο1 κατοικοuσαν.ντ&ς τ/ν να/ν, τοpς,πο"ους 6κτιζαν γιb αeτοlς. Κα1 οw bιουδα2οι, wν κα1 π"στευαν στν πανταχοu παρουσ"α τοu ΘεοU (βλ. Ψαλµ. ρλη 7-9),.ν τοlτοις εkχαν τν $ντ"ληψη, τι, Θε&ς κατb.ξοχν κατοικε2 στ&ν να& τ/ν ΙεροσολLµων (βλ. Ψαλµ. οε 3, «γενθη ν ερν τπος 5

ατο κα τ κατοικητριον ατο ν Σιν»). Γι: τοuτο π"στευαν κα1 iποστsριζαν τι µjνο.κε2 6πρεπε ν: λατρεlεται, ΘεJς. Στ&ν χριστιανισµ&, να&ς δeν 6χει βεβα"ως τν 6ννοια τbς $ποκλειστικbς κατοικ"ας τοu ΘεοU, διjτι, πως διεκsρυξαν, πρωτοµ-ρτυρας Στ(φανος κα1, $πjστολος ΠαUλος, «οχ Υψιστος ν χειροποιτοις ναο"ς κατοικε"» (Πρ-ξ. ζ 48 κα1 ιζ 24), ο}τε π-λιν εkναι, µοναδικ&ς τjπος λατρε"ας τοu ΘεοU. eν παlει µως $π& τοu ν: εkναι, τjπος, που + παρουσ"α τοu ΘεοU εkναι κατb.ξοχν φανερs, κα1 [ποµ(νως εkναι, καταλληλjτερος τjπος λατρε"ας τοu ΘεοU κα1 µόνον κατ $νάγκη κα1 σe 6κτακτες περιπτώσεις µποροuµε ν: τελέσωµε λατρεία.κτ&ς τοu ναοu. mρχαιοτ-τη.π"σης εkναι κα1 + aνοµασ"α 7κκλησ5α. ΕKναι κα1 αeτ $ρχα"α [λληνικ λ(ξη κα1 σηµα"νει συν-θροιση (.κ κα1 καλ/). Υπ& τν 6ννοια τοlτη χρησιµοποιsθηκε iπ& τοu Κυρ"ου κα1 τ/ν $ποστjλων γι: ν: δηλωθ~ τ& σlνολο τ/ν χριστιαν/ν τbς ο?κουµ(νης v [ν&ς τjπου (Ματθ. ιστ 18). mλλ: κα1 οw συναθρο"σεις τ/ν χριστιαν/ν Vδη $π& τbς $ποστολικbς.ποχbς aνοµ-στηκαν.κκλησ"ες (βλ. Α Κορ. ια 18 «συνερχοµ&νων (µ)ν ν κκλησ+,»). Cκκλησία κατ.πέκταση εkναι κα1, χ/ρος που συγκεντρώνονται οw χριστιανο1 γι: ν: λατρεύσουν τ&ν Θεό τους. Στν Κ.. συναντοuµε.π"σης κα1 τν aνοµασ"α κατ4 ο8κον 7κκλησ5α, +,πο"α δηλώνει τοpς χριστιανοlς, οw,πο2οι συναθρο"ζονταν σe συγκεκριµ(νη ο?κ"α γι: τν τ(λεση τbς λατρε"ας. (Ρωµ. ιστ 5. Α Κορ. ιστ 19). Χρησιµοποιε2ται.πίσης κα1, ρος ε:κτήριος v προσευκτήριος ο8κος,,,πο2ος δηλώνει τ&ν?διαίτερο τόπο προσευχbς κατέληξε δe ν: σηµαίν= τ: µικρ: παρεκκλήσια v ξωκλήσια. 2. Τ< µ=ρη το6 χριστιανικο6 ναο6 κα) τ< >ντικε5µενά του. Πρ&ς.ξυπηρ(τηση τ/ν λατρευτικ/ν $ναγκ/ν,, χριστιανικ&ς ναjς, διαιρ(θηκε σe τρ"α κυρ"ως µ(ρη τ&ν ν-ρθηκα, τ&ν κυρ"ως να& κα1 τ& Wερ& v tγιο βbµα. Η δια"ρεση αeτ $νταποκρ"νεται πρ&ς τ1ς δι-φορες τ-ξεις τ/ν χριστιαν/ν. Ο ν-ρθηκας ταν, τjπος παραµονbς τ/ν κατηχουµ(νων $νδρ/ν,, κυρ"ως να&ς, τjπος παραµονbς τ/ν πιστ/ν, κα1 τ& Wερ&, τjπος δραστηριοποίησης τοu κλsρου. 6

α@. Ο νaρθηκας. Ν-ρθηκας v πρjναος, που iπάρχει, καλε2ται τ& πρ&ς δυσµ:ς µ(ρος τοu ναοu. Ο ν-ρθηκας ταν κατ: τν $ρχαιjτητα, τjπος, που 6µεναν οw κατηχοlµενοι Xνδρες κα1 οw µετανοοuντες. Πάνω $π& τ&ν νάρθηκα iπbρχεν, γυναικωνίτης v τ: κατηχούµενα, που παρέµεναν οw κατηχούµενες γυνα2κες, γι αeτ& κα1, χ/ρος τοuτος µέχρι σήµερα aνοµάζεται γυναικωνίτης v κατηχούµενα. Οταν βραδlτερα καταργsθηκαν οw τ-ξεις αeτ(ς,.ξ(λιπε κα1, ν-ρθηκας $π& τοpς περισσjτερους ναούς, πλν θ: πρέπει ν:.πισηµάνωµε τι γι: λόγους λατρείας, νάρθηκας.ξακολουθε2 κα1 σήµερα ν: εkναι $παραίτητος. Cδ/ πρέπει ν: τελοuνται λες οw προβαπτισµατικeς τελετές, πως: α) + $κολουθία.π1 aνοµατοδοσί βρέφους τ~ aγδό= +µέρ $π& τbς γεννήσεώς του, β) + $κολουθία τbς τεσσαρακοστbς +µέρας $π& τbς γεννήσεως τέκνου (σαραντισµός), κα1 γ) + $κολουθία τbς κατήχησης πρ& τοu βαπτίσµατος. ΣSµερα στ&ν ν-ρθηκα iπ-ρχουν συνsθως τ: προσκυνητ-ρια,.π1 τ/ν,πο"ων τοποθετοuνται φορητeς ε?κjνες, τ& παγκ-ρι κα1 τ: µανου-λια. ΣτοPς ναοpς τ/ν µον/ν µως,?δ"ως τοu nγ"ου ƒρους, διατηρε2ται, ν-ρθηκας, κα1 µ-λιστα εeρlχωρος, aνοµ-ζεται δe λιτc, διjτι σb αeτ&ν τελε2ται + $κολουθ"α τbς λιτbς κατ: τ1ς $γρυπν"ες, καθuς κα1 Xλλες $κολουθ"ες, πως τ& µεσονυκτικj, οw ρες, τ& $πjδειπνο κα1 + νεκρ`σιµος $κολουθ"α σe µοναχοlς. β@. Ο κυρ5ως νας. Κυρ5ως να(ς καλε2ται τ& µεταξp τοu ν-ρθηκα κα1 τοu pγ"ου βsµατος τµbµα τοu ναοu, τ&,πο2ο εkναι τ& µεγαλlτερο. Στ&ν κυρ"ως να& iπ-ρχουν, σολ(ας,, Xµβωνας, τ: $ναλjγια,, δεσποτικ&ς θρjνος, τ: στασ"δια κα1 τ& τ(µπλο, τ&,πο2ο διαχωρ"ζει τ&ν κυρίως να& $π& τ& tγιο βbµα. Μe τ&ν κυρ"ως να& συνδ(εται σήµερα κα1, γυναικων"της. 1. Ο σολ=ας εkναι τ& πρ&ς τ& tγιο βbµα iπερυψωµ(νο µ(ρος τοu κυρ"ως ναοu. Στ&ν σολ(α εiρ"σκονται τ: $ναλjγια,, δεσποτικ&ς θρjνος κα1 τ: παραθρόνια, που iπάρχουν. ΠαλαιJτερα ταν, χ/ρος που στατο + σχολ τ/ν ψαλτ/ν. 7

2. Ο δεσποτικ(ς θρνος εiρ"σκεται σsµερα στ& δεξι& µ(ρος τοu κεντρικοu κλ"τους, aλ"γον πρ& τοu δεξιοu $ναλογ"ου. eν ταν µως.ξ $ρχbς.κε2, $λλ:.ντ&ς τοu pγ"ου βsµατος, πως θ: δοuµε. ΕKναι τ& στασίδι τοu.πισκόπου, στ&,πο2ο Wστάµενος χοροστατε2 κατ: τ1ς $κολουθίες. bεπ1 τοu $ρχιερατικοu θρjνου εiρίσκεται συνsθως + ε?κόνα τοu Κυρίου. Στν ΚLπρο.κ παραδόσεως τοποθετε2ται + ε?κόνα τοu $ποστόλου Βαρν-βα. 3. Ο Fµβωνας (πιθαν/ς.κ τοu ρsµατος $ναβα"νω) εkναι εkδος βsµατος, $π& τοu,πο"ου $ναγιν`σκεται τ& ΕEαγγ(λιο κα1 κηρlττεται, θε2ος λjγος. Ο Xµβωνας εiρ"σκεται σsµερα στ& $ριστερ& µ(ρος τοu κεντρικοu κλ"τους, σe πολλeς δe περιπτώσεις εkναι iπερυψωµ(νος σe κ"ονα τbς $ριστερkς κιονοστοιχ"ας v.π1 τοu $ριστεροu το"χου (.π"δραση $π& τοpς χρjνους τbς τουρκοκρατ"ας). Ο >ρχαgος µως Fµβωνας δι(φερε τοu σηµερινοu κατ: τν θ(ση, τ& σχbµα κα1 τ χρsση. ΕiρισκJταν στ& µ(σο τοu ναοu, ταν χαµηλ&ς κα1 εkχε σχbµα τετρ-γωνο v aκτ-γωνο, πολλ-κις δe στεγαζjταν µe κιβ`ριο. ΕKχε δlο κλ"µακες,.κ τ/ν,πο"ων + µ"α 6βλεπε πρ&ς τ&ν ν-ρθηκα κα1 + Xλλη πρ&ς τ& tγιο βbµα. Η δe χρsση του ταν πολλαπλb, διjτι $πb αeτοu $ναγιν`σκονταν γενικ/ς τ: $ναγν`σµατα, γινjταν τ& κsρυγµα,.κφωνοuσε, δι-κονος τ: ε?ρηνικ: κα1 6ψαλλαν οw ψ-λτες. Πολλeς φορeς $π& τοu Xµβωνα $ναγιν`σκονταν αeτοκρατορικ: διατ-γµατα κα1 διαγγ(λµατα 8

4. Τ: >ναλγια ($ν: κα1 λόγος - $ναγνωστήριο) συνδ(ονται µe τ&ν Xµβωνα. bεπειδ δηλ., Xµβωνας εkχε πολλαπλb χρsση, παρ(στη $ν-γκη ν: δηµιουργηθοuν ν(οι χ/ροι γι: τοpς χοροpς τ/ν ψαλτ/ν, κα1 6τσι δηµιουργήθηκαν τ: $ναλόγια. Η.πικρ-τηση δe τbς $ντιφωνικbς ψαλµωδ"ας, +,πο"α χ`ρισε τοpς ψ-λτες σe δlο χοροlς,.π(βαλε τν δηµιουργ"α δlο $ναλογ"ων. ΧρησιµοποιοUνται γι: τν τοποθέτηση κα1 φύλαξη τ/ν λειτουργικ/ν βιβλίων, $π& τ:,πο2α ψάλλουν οw ψάλτες κατ: τ διάρκεια τ/ν.κκλησιαστικ/ν $κολουθι/ν. 5. Τ: στασ5δια εkναι ξlλινα καθ"σµατα κατασκευασµ(να κατ: τ(τοιο τρjπο, στε ν:.ξυπηρετοuν τοpς πιστοpς κατ: τ µετοχή τους στ θεία λατρεία. Τ: σηµεριν: στασ"δια προ(ρχονται πιθαν`τατα $π& τοpς ναοpς τ/ν µον/ν, που οw µακρeς $κολουθίες.πέβαλαν τ χρήση τους. 6. Τ& τ=µπλο v εhκονοστaσιο εkναι τ& δι-φραγµα, τ&,πο2ο χωρ"ζει τ&ν κυρ"ως να& $π& τ& tγιο βbµα. Κα1 τ& τ(µπλο iπ& τ σηµερινs του µορφ διαφ(ρει πολp τοu $ρχα"ου τοιοlτου. Τ& $ρχα2ο τ(µπλο $ποτελε2το $π& σειρ: κιον"σκων.π1 τ/ν,πο"ων.πικαθjταν τ&.πιστlλιο. ΜεταξP τ/ν κιον"σκων τοποθετοuντο χαµηλ: µαρµ-ρινα v ξlλινα θωρ-κια, oψους περ"που [ν&ς µέτρου, τ: δe $ποµ(νοντα iπερ-νω τ/ν θωρακ"ων δι-κενα καλlπτονταν σe,ρισµ(νες στιγµeς τbς θε"ας λειτουργ"ας µe παραπετ-σµατα (κουρτίνες). bεπ1 τ/ν κιον"σκων τοu τ(µπλου $ναρτsθηκαν $ργότερα µικρeς ε?κjνες, οw,πο2ες µετ: τ&ν θρ"αµβο τbς bεκκλησ"ας κατ: τ/ν ε?κονοµ-χων µεγεθlνθηκαν κα1 τοποθετsκαν στ: δι-κενα τοu τ(µπλου. ΣPν τˆ χρjνc προστ(θηκαν iπερ-νω αeτ/ν κα1 Xλλες σειρeς ε?κjνων οw,πο2ες ε?κjνιζαν σκηνeς $π& τ1ς κυρι`τερες [ορτeς κα1 µορφeς pγ"ων. Ετσι τ& τ(µπλο κατ(στη ψηλ& δι-φραγµα. 9

Στ& τ(µπλο, πως 6χει διαµορφωθb, παρατηροuµε τρε2ς θlρες $ντιστοιχοuσες πρ&ς τ: τρ"α κλ"τη τοu ναοu. Η κεντρικ εkναι συν- Sθως µεγαλlτερη, aνοµ-ζεται Hρα"α πlλη κα1,δηγε2 κατb εeθε2αν πρ&ς τν pγ"α τρ-πεζα. Η Hρα"α πlλη κλε"εται µe δ"φυλλα θυρ"δια, συνsθως ξυλjγλυπτα, τ:,πο2α καλοuνται βηµjθυρα. ΟλJκληρη + Hρα"α πlλη καλlπτεται µe τ& καταπ(τασµα (κουρτ"να). ΟW πλ-γιες πύλες κλε"ονται µe µονjφυλλες θlρες v µe παραπετ-σµατα. bεπ1 τ/ν βηµοθlρων τbς Hρα"ας πlλης ε?κον"ζεται, ΕEαγγελισµ&ς τbς ΘεοτJκου πάνω, κα1 $ρχιερε2ς tγιοι κάτω,.ν/ στ1ς πλ-- γιες θlρες ε?κον"ζονται οw $ρχ-γγελοι Μιχαλ κα1 ΓαβριSλ. εξι: τbς Hρα"ας πlλης τοποθετοuνται οw ε?κjνες τοu Κυρ"ου κα1 τοu ΠροδρJµου κα1 στ: $ριστερ: οw ε?κjνες τbς ΘεοτJκου, τοu pγ"ου τοu ναοu, κα1 τοu bιω-ννου τοu ΘεολJγου. ΟW iπόλοιπες θέσεις καταλαµβάνονται $π& ε?κόνες Xλλων pγίων. Πάνω $π& τν Hρα"α πlλη pγιογραφε2ται, Μυστικ&ς ε2πνος v + παρ-σταση τbς εsσεως (Χριστός, Θεοτόκος κα1 τίµιος Πρόδροµος δεόµενοι),.ν/ στ: δεξι: κα1 στ: $ριστερά τους τοποθετοuνται ε?κjνες τ/ν $ποστjλων κα1 Xλλων pγ"ων κατb.κλογsν. Μία τρίτη σειρ: ε?κόνων καταλαµβάνει τ& ωδεκ-ορτον. Στ& πάνω µέρος τοu ε?κονοστασίου τοποθετοuνται τ: λυπηρ: V λυπητερ: (+ παράσταση τbς σταυρώσεως µe τ Θεοτόκο κα1 τ&ν εeαγγελιστ Šωάννη). γ@. Τ( Iγιο β.µα. Τ& tγιο βbµα εkναι τ& Wερότερο µ(ρος τοu χριστιανικοu ναοu. Εiρ"σκεται π-ντοτε πρ&ς $νατολ-ς, διjτι $π&.δ/ $νατ(λλει, φυσικ&ς λιος,,,πο2ος $ν(καθεν θεωρήρηκε $π& τοpς χριστιανοpς Hς σlµβολο τοu νοητοu +λ"ου τbς δικαιοσlνης, τοu Κυρ"ου. Στ& tγιο βbµα εiρ"σκονται + pγ"α τρ-πεζα, τ& σlνθρονο, + πρjθεση v προσκοµιδs, τ& σκευοφυλ-κιο,, νιπτsρας κα1 τ& χωνευτsριο. 1. Η Jγ5α τρaπεζα. ΑEτ κατ(χει τ& κ(ντρο τοu pγ"ου βsµατος. ΕKναι τ& Wερότερο, $ρχαιjτερο κα1 $ναγκαιjτερο $ντικε"µενο σb ^να ναj. bονοµ-ζεται κα1 θυσιαστsριο, διjτι τελε2ται.πb αeτbς + $να"µακτη θυσ"α τοu σώµατος κα1 τοu α µατος τοu Κυρίου. bεξ Œσου σηµαντικ 10

εkναι κα1 + aνοµασ"α θρjνος Κυρ"ου, aνοµασ"α +,πο"α aφε"λεται στν πρ-ξη τοu.νθρονισµοu τοu θυσιαστηρ"ου κατ: τ&ν καθαγιασµj του. Η pγ"α τρ-πεζα καθαγι-ζεται µe tγιο µlρο κα1 µe τν $ν-γνωση τ/ν ε?- δικ/ν καθαγιαστικ/ν τοu θυσιαστηρ"ου εeχ/ν, κα1.γκαινι-ζεται µe τν τοποθ(- τηση σb αeτ µαρτυρικ/ν λειψ-νων, σlµφωνα µe τ&ν ζ κανjνα τbς ζ ο?κου- µενικbς ΣυνJδου (787). pγία τράπεζα µe.πιγραφ $ντιµινσίου Ο καθαγιασµ&ς τοu θυσιαστηρ"ου θεωρε2ται $παρα"τητος. Χωρ1ς αeτ&ν + pγ"α τρ-πεζα θεωρε2ται Hς ^να κοιν& καθ"δρυµα. Ο καθαγιασµ&ς τοu θυσιαστηρ"ου τοu παρ(χει τ& δικα"ωµα ν: καθαγι-ζ= τ: προσφερjµενα δ/ρα (πρβλ. Ματθ. 23,19 «Τ θυσιαστριον τ.γι/ζων τ δ)ρον»). Χωρ1ς καθαγιασµ(νη τρ-πεζα ^νας να&ς παρα- µ(νει pπλ: χ/ρος συγκ(ντρωσης κα1 χι χ/ρος λατρε"ας. Η pγ"α τρ-πεζα εkναι.νδεδυµ(νη µe iφασµ-τινα καλlµµατα. ΑEτ: εkναι + σινδόνα εkναι λιν& oφασµα, τ& πρ/το.σωτερικ& κ-- λυµµα τbς pγ"ας τρ-πεζας, τ& καλοlµενο κατασ-ρκιον. bεπb αeτοu pπλ`νεται κατ: τ:.γκα"νια τοu ναοu Xλλο, πολυτελ(στερο κ-λλυµα, + 7νδυτC. bεπ1 τbς pγ"ας τραπ(ζης εiρ"σκονται $παραιτsτως τ& ε?λητ& v τ& $ντιµ"νσιο,.:ν, να&ς εkναι $καθι(ρωτος, διπλωµ(να, κα1.πb αeτ/ν τ& Wερ& ΕEαγγ(λιο, τ& $ρτοφjριο γι: τ φlλαξη τοu $µνοu τbς Μεγ-λης Π(µπτης κα1 δlο κηροπsγια, γι: ν: $ν-πτεται.πb αeτbς καθαρ& κερ1 κατ: τν τ(λεση τ/ν Wερ/ν $κολουθι/ν. 2. Τ( σmνθρονο. ΤοUτο ταν σειρ: καθισµ-των γι: τοpς πρεσβυτ(ρους, στ& µ(σο τ/ν,πο"ων iπbρχε, θρjνος τοu.πισκjπου. Τ& σlνθρονο κατελ-µβανε τ&ν χ/ρο τbς κjγχης τοu pγ"ου βsµατος, στε,.π"σκοπος κα1 οw πρεσβlτεροι ν: βλ(πουν πρ&ς τ&ν λαj. Μe τν.πικρ-τηση τοu ψηλοu ε?κονοστασ"ου κα1 τ µεταφορ: τοu.πισκοπικοu θρjνου στ&ν σολ(α, τ& σlνθρονο περι(πεσε σe $χρησ"α κα1 καταργsθηκε. 11

3. Η πρθεση καλε2ται κα1 προσκοµιδ. ΕKναι µικρ&ς θύλακας - κjγχη, διαµορφωµένος.ντ&ς τοu τοίχου στ: $ριστερ: τbς pγίας τράπεζας, +,πο"α χρησιµεlει γι: τν τ(λεση τbς προσκο- µιδbς, τbς [τοιµασίας δηλ. τ/ν τιµ"ων δ`ρων γι: τ θε"α εeχαριστ"α. Συµβολ"ζει, κατ: τοpς νε`τερους $λληγοριστές, τ& σπsλαιο κα1 τ φ-τνη τbς Βηθλε(µ, γι αeτ& κα1 στ: νεώτερα χρόνια pγιογραφε2το σ αeτν + παράσταση τbς γεννήσεως τοu ΧριστοU. mρχαιjτερος µως κα1 aρθjτερος συµβολισµ&ς εkναι αeτ&ς τοu π-θους κα1 τbς θυσ"ας. Γιb αeτ& ε?κον"ζεται στν πρjθεση + παρ-σταση τbς Xκρας ταπείνωσης v + τοu µελισµοu τοu Xρτου, παραστ-σεις µe εeχαριστιακ& περιεχjµενο. πρόθεση nγίου Νικολάου τbς Στέγης πρόθεση Παναγίας Γαλακτοτροφούσης στοpς Καπέδες Κοντ: στν πρjθεση iπ-ρχει $παραιτsτως νιπτsρας γι: τ ν"- ψη τ/ν χειρ/ν τ/ν λειτουργ/ν, κα1 κ-τω $πb αeτ&ν χωνευτsριο, στ&,πο2ο καταλsγει τ&.κ τbς ν"ψεως τ/ν χειρ/ν νερj. Στ& χωνευτsριο χlνονται κα1 τ: pγιασµ(να νερ: τοu βαπτ"σµατος. 4. Τ& σκευοφυλaκιο καταλαµβ-νει τ& δεξι& µ(ρος τοu pγ"ου βsµατος κα1 χρησιµεlει γι: τ φlλαξη λων τ/ν Wερ/ν σκευ/ν κα1 $ντικειµ(νων. Καλε2ται κα1 διακονικj, διjτι τ φροντ"δα κα1.πι- µ(λει- του, κατ: τν $ρχαιjτητα, τν εkχαν οw δι-κονοι. ΣτοPς σηµερινοpς ναοpς δeν iπ-ρχει σκευοφυλ-κιο Hς?δια"τερο διαµ(ρισµα, $λλ: γι: τ φlλαξη τ/ν Wερ/ν σκευ/ν, $µφ"ων κ.λπ., χρησιµοποιοuνται ^να v περισσjτερα [ρµ-ρια, τ:,πο2α συνsθως τοποθετοuνται στ& δεξι& µ(ρος τοu pγ"ου βsµατος. 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΕΥΤΕΡΟΝ ΤΑ ΙΕΡΑ ΣΚΕΥΗ Ιερ: σκεlη καλοuνται κυρ"ως τ: σκεlη, τ:,πο2α χρησιµοποιοuνται γι: τν τ(λεση τbς θε"ας εeχαριστ"ας, Vτοι τ& tγιο ποτsριο κα1 τ& δισκ-ριο, + λjγχη,, $στερ"σκος, τ& ζ(ον, + λαβ"δα κα1 τ& $ρτοφjριο. Κατb.π(κταση µως καλοuνται Wερ: σκεlη κα1 λα τ: λοιπ: σκεlη, τ:,πο2α χρησιµοποιοuνται γι: τν τ(λεση τ/ν λοιπ/ν µυστηρ"ων κα1 Wερ/ν $κολουθι/ν. Τ: Wερ: σκεlη tπαξ κα1 χρησιµοποιsθησαν γι:.κκλησιαστικ χρsση, δeν.πιτρ(πεται ν: χρησιµοποιηθοuν 6πειτα γι:,,τιδsποτε Xλλο. 1. Τ< Pερ< σκεmη τ.ς θε5ας ε:χαριστ5ας. Τ: $ρχαιjτερα σκεlη τbς θε"ας εeχαριστ"ας κα1 τ: πλ(ον $ναγκα2α εkναι: 1 τ& δισκaριο, στ&,πο2ο $ποτ"θεται, Xρτος τbς θε"ας εeχαριστ"ας ($µν&ς) µαζ1 µe τ1ς µερίδες τbς Παναγίας, τ/ν λοιπ/ν pγίων, τ/ν ζώντων κα1 τ/ν κεκοιµηµένων, κα1 2 τ& ποτcριο, στ&,πο2ο.γχlνεται οkνος µεθb oδατος. ΤοUτα σsµερα κατασκε-ζονται συνsθως $π& $σsµι v χρυσ& κα1 στηρ"ζονται.π1 εeρε"ας β-σεως. Τ: Wερ: σκεlη κοσµοuνται µe παραστ-σεις κατ-λληλες $ναλjγως πρ&ς τ& συµβολικ& νjηµ- τους κα1 µe.πιγραφeς σχετικeς πρ&ς τ χρsση 13

τους, πως λ.χ. "Λ-βετε φ-γετε...", "Π"ετε.ξ αeτοu π-ντες...". Συµβολ"ζουν δe τ& µeν ποτsριο τ& ποτsριο.κε2νο, τ&,πο2ο χρησιµοπο"ησεν, ΚLριος κατ: τν παρ-δοση τοu µυστηρ"ου τbς θε"ας εeχαριστ"ας στ&ν µυστικ& δε2πνο,, δe δ"σκος κατb Xλλους µeν τ&ν οeρανj, κατb Xλλους δe τ φ-τνη τbς Βηθλε(µ, γιb αeτ& κα1 συχν-κις φ(ρει τν παρ-σταση τbς γεννsσεως τοu Κυρ"ου. 3. Q >στερίσκος. ΕKναι µεταγενέστερο λειτουργικ& σκεuος (12 ος α?.). mποτελε2ται $π& δύο [νωµένα +µικυκλικ: v +µιορθογώνια µεταλλικ:.λάσµατα, τ:,πο2α ταν $νοίγουν παίρνουν τ& σχbµα τοu σταυροu. Τοποθετε2ται πάνω στ& δισκάριο, γι: ν:.µποδίζει τν.παφ τοu $µνοu µe τ&ν $έρα v µe τ& κάλυµµα τοu δισκαρίου,.:ν αeτ& εkναι iφασµάτινο. Συµβολίζει τ& Xστρο τbς βηθλεeµ v κατ Xλλους τ&ν δηµιουργικ& λόγο τοu ΘεοU. 4. Η λγχη. Μαχαιρ"διο σχsµατος λjγχης, µe τ&,πο2ο τ(- µνεται κα1.ξ-γεται $π& τ& πρjσφορο, tγιος Xρτος. Υπενθυµ"ζει τ λjγχη, µe τν,πο"α, στρατι`της κ(ντησε τν πλευρ: τοu ΣωτBρος. bεπιπλ(ον + λjγχη χρησιµοποιε2ται γι: τν.ξαγωγ τbς µερ"δος τbς ΘεοτJκου κα1 τ/ν ταγµ-των $π& τ& πρjσφορο, τ µνηµjνευση τ/ν ζ`ντων κα1 κεκοιµηµ(νων στν πρjθεση κα1 τ&ν τεµαχισµ& τοu $µνοu στ& δισκ-ριο πρ& τbς κοινων"ας τ/ν πιστ/ν. 5. Η λαβ5δα. Μικρ& κοχλι-ριο (κουταλ-κι) δι: τοu,πο"ου µεταδ"δεται + θε"α κοινων"α στοpς λα κοlς. Η λαβ"δα δeν iπbρχε $ν(καθεν, διjτι κατ: τν $ρχα"α.ποχ οw χριστιανο1 µεταλ-µβαναν χωριστ: τ& σ/µα κα1 τ& α µα τοu Κυρ"ου. Τ& µeν σ/µα τ& 6παιρναν.π1 τbς δεξιkς παλ-µης τοποθετοlµενης.π1 τbς $ριστερkς, εœτε $π εeθείας $π& τ& χέρι τοu Wερέως, εœτε µe τ χρήση λαβίδας (τσιµπίδας). Τ& δe α µα τ& 6πιναν $πb εeθε"ας $π& τ& tγιο ποτsριο. ΚοινωνοUσαν δηλ. πως κοινωνοuν µ(χρι σsµερα οw κληρικο". Η λαβ"δα πιθαν`τατα ε?σsχθη στ λατρε"α γι: πρακτικοpς λjγους, πρ&ς $ποφυγ δηλ. βεβηλ`σεως τbς θε"ας κοινων"ας κατ: τ µετ-δοσs της στ: νsπια κα1 τοpς $σθενε2ς. ΣPν τˆ χρjνc δe.πεκρ-τησε χ-ριν εeκολ"ας. 14

6. Τ( ζ=ον (v λεβητ-ριον). Μικρ& µεταλλικ& σκεuος $π& τοu,πο"ου.γχlνεται στ& tγιο ποτsριο πρ& τbς θε"ας κοινων"ας ζεστ& νερ&. Ζέον aνοµάζεται.πίσης κα1 τ& Œδιο τ& ζεστ& νερ&, τ&,πο2ο $ναµειγνύεται µe τ& α µα τοu ΧριστοU στ& tγιο ποτηρίο. Τ& ζ(ον συµβολ"ζει τ θερ- µjτητα τbς π"στεως, τν,πο"α πρ(πει ν: 6χουν οw προσερχjµενοι στ θε"α κοινων"α. Η πι& ε}στοχη µως συµβολικ [ρµηνε"α τοu ζ(οντος εkναι αeτ ποp τ& παραλληλ"ζει πρ&ς τν 6γχυση τοu pγ"ου ΠνεL- µατος στν bεκκλησ"α. 7. Τ( >ρτοφριο. ΕKναι $ρχαιjτατο σκεuος,.ντ&ς τοu,πο"ου φυλ-σσεται, tγιος Xρτος τbς Μεγάλης Πέµπτης γι: τ1ς 6κτακτες $ν-γκες τ/ν χριστιαν/ν, δηλ. γι: τν κοινων"α τ/ν $σθεν/ν κα1 τ/ν νεοφωτ"στων. Τ& $ρτοφjριο µπορε2 ν: εkναι pπλ&.π-ργυρο v.π"χρυσο v ξυλjγλυπτο κιβ`τιο συχνjτατα µως 6χει σχbµα να σκου v pγ"ας τραπ(ζης µe κιβ`ριο. 8. Καλύµµατα. Στ: Wερ: σκ(υη τbς θε"ας εeχαριστ"ας πρ(πει ν: κατατ-ξωµε κα1 τ: καλlµµατα, µe τ:,πο2α καλlπτονται τ& δισκ-ριο κα1 τ& ποτsριο κατ: τν τ(λεση τbς προσκοµιδbς. Τ: καλlµµατα κατασκευάζονται εœτε $π& εeγενeς µέταλλο κα1 διακοσµοuνται µe $νάγλυφες παραστάσεις, εœτε $π& oφασµα ραµµένο σe σχbµα σταυροu. χρήση τους.ξυπηρετε2 τν προφύλαξη τ/ν τιµίων δώρων. 9. Yέρας. Στ: καλύµµατα.ντάσσεται κα1, $έρας. χει aρθογώνιο σχbµα κα1 κατασκεύαζεται $π& oφασµα. aνο- µασία του aφείλεται στ& $ρχικ& 6ργο γι: τ&,πο2ο ταν κατασκευασµένος ν: 15

.πιτελε2. Μe αeτ&ν οw Wερε2ς ριπίζουν τ: τίµια δ/ρα. Τ&ν σείουν δηλαδ πάνω $π& τ&ν Xρτο κα1 τ&ν οkνο κατ: τν ρα τbς $παγγελίας τοu συµβόλου τbς πίστεως, προκειµένου ν: δηµιουργηθε2 ρεuµα $έρος γι: τν $ποµάκρυνση ζωυφίων, τ:,πο2α εkναι δυνατ&ν ν: πετοuν πάνω $π& τ: δ/ρα. Παλαιότερα, ριπισµ&ς τ/ν δώρων γινόταν µe τ: ριπίδια. $έρας χρησιµοποιε2ται.πίσης γι: τν κάλυψη τ/ν δώρων στν πρόθεση, $φοu τοποθετηθοuν προηγουµένως τ: δύο Xλλα καλύµµατα. Χρησιµοποιε2ται $κόµη κατ: τ µεταφορ: τ/ν δώρων στ& θυσιαστήριο ριπτόµενος στοpς µους τοu διακόνου v τοu Wερέως. mκόµη µe τ&ν $έρα καλύπτεται τ& πρόσωπο νεκροu κληρικοu κατ: τν ταφή του. 10. [ µο6σα. Τεµάχιο µικροu πεπλατυσµένου φυσικοu σπόγγου λεπτοu πάχους. Χρησιµοποιε2ται γι: τ& σκούπισµα κα1 τν περισυλλογ τ/ν µαργαριτ/ν $π& τ& ε?λητ& v τ& $ντιµίνσιο. Cπίσης χρησιµοποιε2ται γι: τ&ν καθαρισµ& τοu δισκαρίου, $φοu τ& περιεχόµενό του µεταφερθε2 στ& tγιο ποτήριο, λίγο πρ1ν τν κοινωνία τ/ν πιστ/ν. Βρίσκεται πάντοτε µέσα στ& $ντιµίνσιο v τ& ε?λητό. 11. Τ( >ντιµ5νσιο. Τ& $ντιµ"νσιο κατασκευάζεται εœτε $π& λιν& oφασµα, εœτε $π& ξύλο (σe παλαιότερες.ποχές). ΕKναι µ"α πλsρης καθαγιασµ(νη τρ-- πεζα θυσιαστsριο. Καθαγιάζεται κατ: τν $κολουθία καθαγιασµοu κα1.γκαινίων κάποιου ναοu. ΕKναι µως δυνατ&ν ν: καθαγιαστε2 κα1.ντ&ς ε?δικbς πρ&ς τοuτο $κολουθίας. ΧρησιµοποιSθηκε $π& τν bεκκλησ"α πρ&ς κ-λυψη κυρ"ως, σe 6κτακτες περιπτ`σεις, τ/ν λατρευτικ/ν κα1 pγιαστικ/ν $ναγκ/ν τ/ν πιστ/ν. Η χρsση του.πιτρ(πεται προκειµ(νου ν: τελεσθ~ λειτουργ"α v β-πτιση.κτ&ς ναοu (oπαιθρο, στρατjπεδα, πλο2α) v σe ναj,,,πο2ος δeν 6χει $κjµη καθιερωθ~. Μe β-ση τ: πι& π-νω, κα1 πως,ρ"ζουν τ: κανονικολειτουργικ: κε"µενα, + χρsση $ντιµινσ"ου.π1 καθιερωµ(νης τρ-πεζας $παγορεύεται, 6στω κα1 wν + πρ-ξη αeτ ξύλινο $ντίµινσιο χειροποίητο iφασµάτινο $ντιµίνσιο 16

.πεκρ-τησε.π1 τ/ν +µερ/ν µας. Η τοποθ(τηση $ντιµινσ"ου.π1 καθαγιασµ(νης τρ-πεζας καθιστk αeτν $ργs, πως σηµει`νει σe συνοδικ $πjκριση, πατρι-ρχης Κωνσταντινουπόλεως Ματθα2ος, $π& Κυζ"κου (1400) 1. Τ: $ντιµ"νσια χρησιµοποιsθηκαν.π"σης κα1 γι: τ&ν.γκαινιασµ& 6ντυπο iφασµάτινο $ντιµίνσιο συγκεκριµ(νων να/ν. mντ1 δηλ. ν: παραστ~,.π"σκοπος κα1 ν:.γκαινι-σ= ^να ναj, καθαγ"αζε γι: αeτ&ν ^να $ντιµ"νσιο κα1 τ& $π(στελλε πρ&ς αeτjν. Ετσι,, να&ς τοuτος θεωρε2το καθαγιασµ(νος 2. Κατ: µ"µηση τ/ν πρ-ξεων τελ(σεως λειτουργ"ας κα1 βαπτ"- σµατος σe µ καθιερωµ(νο να& µe τ χρήση $ντιµινσ"ου, θ: µποροlσαµε ν: ποuµε πuς εkναι $παρα"τητη + παρουσ"α $ντιµινσ"ου σe µ καθιερωµ(νο να& προκειµ(νου ν: τελεσθ~ γ-µος, κα1 πuς τ~ παρουσ" $ντιµινσ"ου σe $καθι(ρωτο να& εkναι δυνατ&ν ν: τελεσθ~ χειροτον"α κληρικοu. 12. Τ( εhλητ. Πρόκειται γι: τεµάχιο λινοu λευκοu iφάσµατος, διαστάσεων σων περίπου κα1 τ& $ντι- µίνσιο. Τ& ε?λητ& µαρτυρε2ται $π& παλαιοτάτων χρόνων. Κατ $ρχ:ς.πρόκειτο περ1 σινδόνος, +,ποία pπλωνόταν σe λη τν.πιφάνεια τbς pγίας τραπέζης. χρbσι τοu ε?λητοu $ποσκοποuσε στν προστασία τοu καθαγιασµένου Xρτου, κα1 στν συνέχεια τοu $µνοu, κατ: τ&ν ε?λητ& τεµαχισµό του $π& τοpς Wερε2ς πρ& τbς µεταλήψεώς του $π& τοpς πιστούς. Συµβολικ: παρεµβάλλεται πρ&ς τ σινδόνα τ/ν κρυφ/ν µα- 1 «Οπου δ3 τυγχ/νει πεπηγµ&νον θυσιαστριον, 5πειροκαλ+α 6σται κα π+δειξις, 5ργσαντα τ 5κ+νητον, πιθε"ναι ατ8 5ντιµ+νσιον κα λειτουργ9σαι». Μ. Γεδε`ν, Κανονικα1 ιατ-ξεις πατριαρχ/ν Κωνσταντινουπόλεως, σσ. 61-62. 2 Πρβλ. $ντιµ"νσιο τοu ναοu τοu pγ"ου Γεωργ"ου Λευκωσ"ας, που $ναγρ-φεται «Θυσιαστριον το ναο το.γ+ου Γεωργ+ου...», κα1 Xλλα παρjµοια. 17

θητ/ν τοu Κυρίου Šωσφ κα1 Νικοδήµου.ντ&ς τbς,ποίας.νετύληξαν τ& νεκρ& σ/µα τοu Κυρίου. «Τ ελητόν, > ν τ? τραπέζ.πλοται τ? θεί,, ες τύπον Cν εdη τ9ς σινδόνος, δι Fς ελίχθη τ δεσποτικν σ)µα Gπ HωσIφ κα Νικοδήµου» (Šωάννης ΝηστευτBς +595). Τ& ε?λητ& χρησιµοποιε2το προφαν/ς.π1 καθαγιασµένων τραπεζ/ν,.ν/ Hς γνωστ&ν.π1 τ/ν µ καθαγιασµένων τραπεζ/ν χρησιµοποιε2ται τ& $ντι- µίνσιο. Τ& ε?λητ& σήµερα παραµένει γι: τοpς περισσοτέρους Xγνωστο. ΤοUτο aφείλεται στ& τι + Xγνοια τbς λειτουργικbς παραδόσεως.πέφερε τ σύγχυσι µεταξp $ντιµινσίου κα1 ε?λητοu κα1 τελικ: τν $ντικατάστασι τοu ε?λητοu iπ& τοu $ντιµινσίου. Κα1.ν/ λες οw διατάξεις τbς θείας λειτουργίας µιλοuν περ1 τοu $νοίγµατος τοu ε?λητοu,.ν τούτοις στν πρkξι, $διακρίτως καθαγιασµένου v µή θυσιαστηρίου, λοι οw Wερε2ς $νοίγουν $ντιµίνσιο. 2. Λοιπ< Pερ< σκεmη κα) >ντικε5µενα. 1. Τ< \ξαπτ=ρυγα. ΤοUτα εkναι δlο µεταλλικο1 στρογγυλο1 δ"σκοι,.π1 τ/ν,πο"ων ε?κον"- ζονται τ: [ξαπτ(ρυγα σεραφ"µ. Τ: [ξαπτ(ρυγα προbλθαν $π& τ: $ρχα2α ριπίδια, τ:,πο2α ταν κατασκευασµ(να $π& φτερ: παγωνιοu v $π& aθjνη (λιν& oφασµα) κα1 µe τ:,πο2α οw δι-κονοι ρ"πιζαν τ: tγια δ/ρα, γι: ν: µ π"πτουν σb αeτ: 6ντοµα. ΣSµερα τ& µeν 6ργο τ/ν ριπιδ"ων.κτελε2, Wερ(ας µe τ&ν $(ρα, τ: δe [ξαπτ(ρυγα µαζ1 µe τ&ν σταυρ& τοποθετοuνται πάνω σe κοντοpς κα1 συνοδεlουν τ: τ"µια δ/ρα κατ: τν εœσοδj τους στ& θυσιαστsριο $π& τν πρjθεση. bεπ"σης χρησιµοποιοuνται κα1 στ1ς δι-φορες λιτανε"ες. 2. Τ< θυµιατcρια. ΚαλοUνται τ: σκεlη, µe τ:,πο2α προσφ(ρεται τ& θυµ"αµα. Τ& θυµ"- αµα 6χει συµβολικ [ρµηνε"α. Συµβολίζει τν $νlψωση τοu νοu πρ&ς τ&ν Θε& κατ: τ&ν καιρ& τbς προσευχbς πως δηλ. οw καπνο1 τοu καιj- µενου θυµι-µατος $ν(ρχονται πρ&ς τ: Xνω, 6τσι κα1 + προσευχs µας $ναβα"νει πρ&ς τ&ν ΘεJ. (Πρβλ. «Κατευθυνθτω ( προσευχ µου Nς 18

θυµ+αµα νπιν σου». (Ψαλµ. ρµ 2). Γι: τν προσφορ: τοu θυµι-- µατος iπbρχαν στν $ρχα"α bεκκλησ"α τ: $κ"νητα θυµιατsρια, τ:,πο2α ταν τοποθετηµ(να σe,ρισµ(νο µ(ρος τοu ναοu, κα1 τ: φορητ: θυµιατsρια. ΣPν τˆ χρjνc καταργsθηκαν τ: $κ"νητα κα1 σsµερα χρησιµοποιοuνται µjνο τ: φορητ-, γνωστ: iπ& δlο µορφ(ς α) ^ θυµιατς,, κα1 περισσjτερο χρησιµοποιοlµενος, κα1 β) τ( κατζ5ο, τ&,πο2ο χρησιµοποιε2ται: α) στ1ς $γρυπν"ες γι: τ θυµ"αση στ&ν πολυ(λεο, β) στ1ς µεγ-λες ρες τbς Μεγ-λης ΠαρασκευBς, Χριστουγ(ννων κα1 Θεοφανε"ων, γ) στ& «OΕπακοσα+ σου ΚQριος...» τbς Μεγ-λης Εβδοµ-δος, κα1 γ) κατ: τν ψαλµωδ"α τοu τρισαγ"ου τbς λειτουργ"ας στ1ς µον(ς. 3. Τ( µυροδοχεgο. ΕKναι τ& ε?δικ& δοχε2ο.ντ&ς τοu,πο"ου φυλ-σσεται τ& tγιο µuρο, τ&,πο2ο χρησιµοποιε2ται κυρ"ως γι: ν: χρ"ονται οw νεοφ`τιστοι. Τ& tγιο µuρο καθαγι-ζεται.ντ&ς ε?δικbς $κολουθ"ας κατ: τν +µ(ρα τbς Μεγ-λης Π(µπτης στ& Πατριαρχε2ο ΚωνσταντινουπJλεως. Γι: τν παρασκευs του χρησιµοποιοuνται,.κτ&ς τοu.λα"ου, Xλλα σαρ-ντα περ"που $ρωµατικ: φυτ-. 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΤΡΙΤΟΝ ΤΑ ΙΕΡΑ ΑΜΦΙΑ Α. 1. ΕHσαγωγC. Ιερ: Xµφια aνοµ-ζονται τ:?δια"τερα.νδlµατα, τ:,πο2α περιβ-λλονται οw κληρικο1 κατ: τν τ(λεση τ/ν Wερ/ν $κολουθι/ν. Η χρsση?δια"τερης στολbς κατ: τ θε"α λατρε"α 6χει µεγ-λη σηµασ"α, τjσο γι: τ&ν λειτουργj, σο κα1 γι: τοpς µετ(χοντες. ιjτι τ&ν µeν λειτουργ& καθιστk iπεlθυνο 6ναντι τοu ΘεοU κα1 τbς bεκκλησ"ας, τ&ν δe λα& βοηθε2 ν:.ννοsσ= κα1 ν: συνειδητοποιsσ= τι τ: τελοlµενα.ν`πιjν του, στ:,πο2α κα1 αeτ&ς συµµετ(χει, εkναι τελε"ως διαφορετικ: τ/ν καθηµεριν/ν $σχολι/ν του, κα1 τι κ-τι µ(γα κα1 Wερ&.πιτελε2ται. Τν στολ [ν&ς [κ-στου WερατικοU βαθµοu $παρτ"ζουν τ: [ξbς Xµφια α) τοu διακjνου: τ& στιχ-ριο, τ& aρ-ριο κα1 τ:.πιµ-νικα. β) τοu πρεσβυτ(ρου: τ& στιχ-ριο, τ&.πιτραχsλιο, + ζ`νη, τ:.πιµ-νικα κα1 τ& φαιλώνιο. γ) τοu.πισκjπου: τ& στιχ-ριο, τ&.πιτραχsλιο, + ζ`νη, τ:.πιµ-νικα,, σ-κκος, τ& šµοφjριο κα1 τ&.πιγον-τιο. 2. Q Pερέας 7νδύεται πλήρη Pερατικ_ στολή: 1. ταν λειτουργε2. 2. Στ&ν ρθρο τοu Μεγάλου Σαββάτου (νύκτα µεγάλης ΠαρασκευBς -.γκώµια). 3. Στ&ν [σπεριν&ς τbς $γάπης (µεσηµέρι ΚυριακBς τοu Πάσχα). 4. ταν τελε2 προηγιασµένη «λειτουργία». 20

3. Q Pερέας 7νδύεται µερικ_ Pερατικ_ στολ_ (7πιτραχήλιο κα) φαιλώνιο): 1. Στ&ν [σπεριν& µe εœσοδο. 2. Στν $κολουθία τοu βαπτίσµατος. 3. Στν $κολουθία τοu γάµου. 4. Στν.ξόδιο (νεκρώσιµο) $κολουθία (, πρ/τος τ/ν Wερέων). 5. Στν $κολουθία τ/ν χαιρετισµ/ν. 4. Q Pερέας 7νδύεται Jπλ< (ράσο µ- 7πιτραχήλιο): 1. Στ&ν [σπεριν& Xνευ ε?σόδου. 2. Στ& µεσονυκτικ& (Xν δeν ^πεται λειτουργία). 3. Στ&ν ρθρο καθηµερινbς (Xν δeν ^πεται λειτουργία). 4. Στν $κολουθία τ/ν Hρ/ν (καθηµεριν/ν). 5. Στ& µικρ& $πόδειπνο. 6. Στ& µεγάλο $πόδειπνο (Μ. Τεσσαρακοστή). 7. Στν $κολουθία τ/ν µεγάλων Hρ/ν (παραµον Χριστουγέννων κα1 Θεοφανείων κα1 τ Μεγάλη Παρασκευή). 8. Στν $κολουθία τοu εeχελαίου. 9. Στν $κολουθία τοu µικροu pγιασµοu. 10. Κατ: τν aνοµατοδοσία (8 η +µέρα $π& τ γέννηση) κα1 τ&ν σαραντισµ& τέκνου. 11. Στν $κολουθία τbς κατηχήσεως. 12. Στ& νεκρώσιµο τρισάγιο. Β. Ιστορ5α κα) περιγραφ_ τdν >µφ5ων. 1. Τ& στιχaριο. ΕKναι ποδsρης χιτώνας τ&ν,πο2ο φ(ρουν Hς πρ/το Xµφιο οw κληρικο1 κα1 τ/ν τρι/ν βαθµ/ν. Τ& στιχ-ριο προbλθεν $π& τ&ν $ρχα2ο χιτ/να. Τ& λειτουργικ& στιχ-ριο ταν $ρχικ: λευκ& κα1.κοσµε2το µe.ρυθροu χρ`µατος στ"χους λωρ"δες (τρ(σες), $π& τοpς,πο"ους πιθαν`τατα 6λαβε κα1 τ& νοµ- του. Τ& στιχάριο τοu πρεσβυτ(ρου κα1 τοu.πισκjπου εkναι κατ: κανjνα µονjχρωµο, οw δe χειρ"δες του περιδ(νονται στοpς καρποpς διακονικ& στιχάριο γι: ν: φορεθοuν.πb αeτ/ν τ:.πιµ-νικα,.ν/ τ& τοu διακjνου εkναι συνsθως πολlχρωµο v κεντητ& κα1 6χει τ1ς χειρ"δες πλατειές. Τ& 21

λευκ& χρ/µα συµβολίζει τν pγνότητα κα1 τ λαµπρ ζω τοu κληρικοu,.ν/ τ: στιχάρια χρώµατος πορφυροu συµβολίζουν τ& α µα τοu ΧριστοU. 2. Τ& eρaριο. ΕKναι τ& χαρακτηριστικ& Xµφιο τοu διακόνου. ΕKναι.πιµSκης λωρ"δα τν,πο"α, δι-κονος φ(ρει.π1 τοu $ριστεροu µου, στε τ: Xκρα της ν: π(φτουν µπροστ: κα1 π"σω φθ-νοντα µ(χρι τοu.δ-φους (παλαι&ς τlπος aραρ"ου). Πολλeς φορeς τ& aρ-ριο περιβ-λλει λοξ: τ& σ/µα τοu διακjνου περιφερjµενο κ-τω $π& τ&ν δεξι& βραχ"ονα (ν(ος τlπος aραρ"ου). παλαι&ς τύπος aραρίου aνοµασία του προbλθε πιθανότατα $π& τ λατινικ λ(ξη os (γεν. oris = στjµα, πρjσωπο), +,ποία σsµαινε τεµ-χιο iφ-σµατος µe τ&,πο2ο σπογγιζjταν τ& στjµα v τ& πρjσωπο. ΟW δι-κονοι, οw,πο2οι διακονοuσαν $ρχικ: στ1ς κοινeς τρ-πεζες τ/ν Χριστιαν/ν ($γ-πες), 6φεραν.π1 τοu µου aθjνη, $ρχικ: µeν γι: πρακτικοpς λjγους, 6πειτα δe κα1 Hς σlµβολο τοu $ξι`µατjς τους. Μe αeτν.π"σης φα"νεται τι.σπjγγιζαν κα1 τ& στjµα τ/ν κοινωνοlντων. mπ& τν aθjνη τούτη προ(κυψε τ& aρ-ριο. Λόγc τοu σχήµατός του κα1 τοu ρόλου τοu διακόνου στ λατρεία συµβολίζει τ: πτερ: τ/ν $γγέλων. 3. Τ& 7πιτραχCλιο v περιτραχcλιο. ΕKναι τ& χαρακτηριστικ& Xµφιο τοu πρεσβυτ(ρου, $παραίτητο προκειµένου ν: προβ~ στν τέλεση,ποιασδήποτε τελετbς. ΤοUτο δeν εkναι Xλλο παρ: τ& $ρχα2ο aρ-ριο τοu διακjνου φερjµενο κατ: τν ε?ς πρεσβlτερο χειροτον"α τοu διακjνου π(ριξ τοu τραχsλου του, στε κα1 οw δlο λωρ"δες του ν: π"πτουν πρ&ς τ:.µπρjς. ΑEτ&ς εkναι, $ρχα2ος τlπος.πιτραχηλ"ου. Ο νε`τερος εkναι αeτ&ς τοu,πο"ου οw δlο λωρ"δες [ν`νονται µe κοµβ"α. Συµβολίζει τν καταβαίνουσα.π1 τ&ν Wερέα χάρη τοu ΘεοU. Cπιτραχήλιο φέρει κα1,.πίσκοπος. παλαι:.πιταχήλια 4. Η ζfνη. Χρησ"µευε $ν(καθεν γι: ν: περιστ(λλ= κα1 συγκρατ~ τ:.νδlµατα κα1 ν: διευκολlν= 6τσι τ&ν Xνθρωπο στν.ργασ"α. Γι: πρακτικοpς λjγους $ρχικ: χρησιµοποιsθηκε κα1 $π& τοpς κληρικοlς, βραδlτερα δe $ποδjθηκε σb αeτ συµβολικ σηµασ"α iπενθυµίζει στ&ν Wερέα τν πνευµατική του $ποστολ κα1 δύναµη. 22

5. Τ: 7πιµAνικα ($π& τν πρjθεση.π1 κα1 τ λατινικ λ(ξη manica = χειρ"δα). ΕKναι µικρ: Xµφια τραπεζοειδοuς σχsµατος τ:,πο2α δ(νονται λ"γο π-νω $π& τοpς καρποpς τ/ν χερι/ν γι: ν: βοηθοuν στ συγκράτηση τ/ν.π1 τ/ν χειρ/ν $µφίων. bεπιµ-νικα φ(- νρουν οw κληρικο1 κα1 τ/ν τρι/ν βαθµ/ν. χρήση τους γενικεύθηκε µετ: τ&ν ιβ α?/να. Προηγουµένως τιµητικ: $νbκαν µόνον στ&ν.πίσκοπο. Συµβολίζουν τ1ς χειροπέδες τοu ΧριστοU. 6. Τ& 7πιγονAτιο. ΕKναι ροµβοειδeς τεµ-χιο iφ-σµατος προσαρτηµ(νο σe σκληρ.πιφ-νεια, κοσµηµ(νο µe µικρ& σταυρ& v µe τν παραστ-ση τbς $ναστ-σεως τοu Κυρ"ου v Xλλη παρ-σταση. Ηταν κα1 τοuτο $ρχικ: $ποκλειστικ& Xµφιο τοu.πισκjπου. Μετ: τ&ν ιβ α?/να παραχωρsθηκε + χρsση του πρ/τα στοpς $ρχιµανδρ"τες, 6πειτα δe κα1 στοpς Xλλους $ξιωµατοlχους πρεσβυτ(ρους. Τ&.πιγονάτιο πιθαν&ν ν: προbλθε $π& τ& παλαι&.γχε"ριο, εkδος µανδηλ"ου, τ&,πο2ο κρεµοuσαν $π& τ ζ`νη τους οw κληρικο1 γι: πρακτικοpς κυρίως λόγους. Συµβολίζει τ& λέντιο µe τ&,πο2ο, Χριστ&ς σκούπισε τ: πόδια τ/ν µαθητ/ν του, τ µάχαιρα τοu πνεύ- µατος,.ξ α?τίας τοu σχήµατός του, κα1 τ νίκη τοu ΧριστοU κατ: τοu θανάτου. κεντητ:.πιµάνικα κεντητ&.πιγονάτιο 7. Τ& φαιλfνιο. ΕKναι τ&.ξωτερικ& Xµφιο τοu πρεσβυτ(ρου. Εχει σχbµα κωνοειδeς χωρ1ς χειρ"δες. Τ& φαιλώνιο προbλθε $π& τν paenola, +,πο"α ταν µ-λλινος κωνοειδς.πενδlτης (πανωφόρι) χωρ1ς χειρ"δες. ΑEτ&ς κ-λυπτε σχεδ&ν,λjκληρο τ& σ/µα κα1 εkχε στ& Xνω µ(ρος aπ γι: τν κεφαλs χρησ"µευε κυρ"ως Hς ταξιδιωτικ& 6νδυµα. Μ(χρι τbς pλ`σεως τbς Κωνσταντινουπόλεως ταν Xµφιο χι µjνο τ/ν πρεσβυτ(ρων, $λλ: κα1 τ/ν.πισκjπων. Πρ&ς δι-κριση µως, πατρι-ρχης κα1 κατjπιν οw πρjκριτοι τ/ν $ρχιρ(ων 6φεραν πολυσταlρια φαιλ`νια. Συµβολίζει τ&ν Xρραφο χιτ/να v κα1 τν κόκκινη χλαµύδα τοu ΧριστοU. 23

8. Ο >ρχιερατικ(ς σaκκος. Ηταν $ρχικ: αeτοκρατορικ& 6νδυµα τ&,πο2ο $π& τοu ια α?/νος πιθαν`τατα 6λαβε τ& προνjµοιο ν: φορ~, πατρι- -ρχης Κωνσταντινουπόλεως, $ντ1 τοu πολυσταυρίου φαιλων"ου, µjνον τ& Π-σχα, τν Πεντηκοστ κα1 τ: ΧριστοLγεννα. Σιγ:-σιγ: µως + χρsση του γενικεlθηκε, κα1 $π& τοu ιη α?/νος κα1.ντεuθεν λοι οw.π"σκοποι φ(ρουν σ-κκο $ντ1 φαιλων"ου. 9. Τ& gµοφριο. ΕKναι τ& χαρακτηριστικ& Xµφιο τοu.πισκjπου. ΕKναι $ρχαιjτατο Xµφιο, µαρτυρούµενο $π& τ&ν ε α?/να $π& τ&ν bισιδ`ρο τ&ν Πηλουσι`τη. Κατ $ρχ:ς κατασκευαζόταν $π& µαλλ1 προβάτου κα1 συµβόλιζε τ& iπ& τοu Κυρίου $ναζητηθeν πρόβατο. Υπ-ρχουν δlο ε?δ/ν šµοφjρια, τ& µεγ-λο κα1 τ& µικρj. Κατ: τ θε"α λειτουργ"α,.π"σκοπος φ(ρει µ(χρι κα1 τοu $ποστjλου τ& µεγ-λο šµοφjριο, $π& δe τbς $ναγνώσεως τοu εeαγγελ"ου κα1 µ(χρι τ& τ(λος της τ& µικρ&. Σe λες τ1ς λοιπeς $κολουθ"ες φ(ρει τ& µικρ& šµοφjριο µαζ1 µe.πιτραχήλιο. 10. Η µ5τρα. ΕKναι τ&.π"σηµο κ-λυµµα τbς κεφαλbς τοu.πισκόπου. Κατασκευ-στηκε κατ: µ"- µηση τοu αeτοκρατορικοu στ(µµατος. Cµφαν"σθηκε πρ/τα στ Lση (π-πας Ρ`µης) κατ: τ&ν ια α?/να. mργότερα, κατ: µ"µηση τοu πάπα, Xρχισε ν: µιτροφορ~ κα1, πατρι-ρχης mλεξανδρε"ας, κα1 $π& τ&ν ιστ α?/να κα1 [ξbς + χρήση της.πεκτάθηκε κα1 στοpς λοιποpς πατρι-ρχες κα1 $ρχιερε2ς. 11. Η ποιµαντορικ_ ρaβδος (κοιν/ς πατερ"τσα). ΕKναι κα1 αeτ σlµβολο τοu.πισκοπικοu $ξι`µατος. χει $ρχαιοτ-τη προ- (λευση. ΟW φεις στοpς,πο"ους $πολsγει ε?κον"ζουν τοpς.χθροpς τbς bεκκλησ"ας,, δe στ& µ(σο σταυρ&ς τ δlναµη, µe τν,πο"α,.π"σκοπος θ: διεξαγ-γ= τ&ν κατb αeτ/ν $γ/νά του. 24

12. Τ& 7γκλπιο κα1, σταυρς. bοφε"λουν τν προ(λευσs τους στν $ρχα"α συνsθεια τ/ν χριστιαν/ν ν: κρεµµοuν.π1 τοu στsθους τους σταυρ& v µικρ ε?κjνα Hς φυλακτό. Ο.π"σκοπος φ(ρει κα1 σταυρ& κα1.γκjλπιο. bεπ1 τοu.γκολπ"ου ε?κον"ζεται, Χριστ&ς v + ΘεοτJκος. Συµβολ"ζει τν καθαρότητα κα1 τν εeθύτητα τbς καρδ"ας τοu.πισκόπου. σταυρ&ς φανερώνει τν αeταπάρνηση τοu λειτουργοu κα1 τν Xρση τοu σταυροu τοu ΧριστοU. 25